معرفی منابع و آثار موجود در موضوع‌های گوناگون، از گذشته وجود داشته است و به دوران حاضر منحصر نمی‌شود. در آثار تمدن اسلامی، کتاب‌شناسی با نام فهرست‌ها رواج داشت. دانشمندان گذشته کتاب‌های گوناگون با عنوان الفهرست نگاشته‌اند که شاید از معروف‌ترین آن‌ها ابن‌ندیم و شیخ طوسی باشد. این دست از کتاب‌شناسی را گاهی «کتابشناخت» می‌نامند. چنین آثاری بر پایه موضوعی ویژه یا شخصیتی برجسته سامان می‌یابند؛ اما نویسنده در این گزارش در پی معرفی این آثار نیست؛ بلکه کتابها و مقاله‌هایی را درباره شیوه‌ها، موانع و سودمندی‌های کتابشناسیها به خوانندگان گرامی خواهد شناساند. گفتنی است، افزون بر این‌ها، شماری از پایگاه‌های مرتبط با این موضوع در این گزارش گنجانده شده و نمونه‌ای از کتاب‌شناسی حافظ (کتاب‌شناسی به معنای نخست؛ یعنی کتابشناخت) در بخش معرفی کتابها آمده است.
نظر به آن‌که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در پایگاه‌های برخط و نرم‌افزارهای برون‌خط خود آثار و منابع در حوزه موضوعی علوم اسلامی عرضه می‌کند، شایسته است از ارزش کتابشناسیها آگاه باشد و با شناخت کامل از فنون و شیوه‌های این کار، به مناسب‌ترین وجه، کتابها، آثار و منابعی را که عرضه می‌کند، به کاربران خود معرفی کند. غرض اصلی این نوشته، شناساندن آثار درباره کتاب‌شناسی، روش‌ها، مفاهیم و معانی کتاب‌شناسی است و مخاطب اصلی آن، متولیان تولید کتاب‌نامه، کتاب‌شناسی و معرفی آثار عرضه‌شده نرم‌افزارها و پایگاه‌هایند.
کتابها
1. غلام حسين تسبيحي، نگرشي جامع بر جهان کتابشناسیها، تبريز: نيما، 1365.
این اثر، از قدم‌های استوار کتاب‌شناسی موضوعی در ایران است که در تداوم بازتاب موضوعات کتابشناسیها و فهرست نسخ تهیه شد. این نوشته ابتدا به عنوان پایانامه دکترا تحت نظارت کتابدار معروف انگلیسی، جیمز داگلاس پیرسن به تألیف درآمد. مؤلف ضمن ارائه یک مقدمه دلپذیر در تاریخ کتابشناسیها و اشاره به کتابشناسیهای ایرانی، به یک تقسیم‌بندی نوین روی آورده که برای ایرانیان بسیار بدیع است؛ بر این قرار که ذیل هر فصل، مکان جغرافیایی را بر حسب حروف الفبایی ذکر کرده و در ذیل هر مکان، فهرست‌های چاپی را از سوی مؤسسات، کتابخانه‌ها و ناشران ذکر می‌کند. فهرست، امکنه جغرافیایی خارج از ایران را نیز در بر دارد.
2. ابرامي، هوشنگ، شناختي از دانش‌شناسي، به كوشش رحمت‌الله فتاحي. تهران: نشر كتابدار، 1378.
واژه دانش‌شناسی، نخستین‌بار توسط دکتر هوشنگ ابرامی به کار برده شد. دکتر ابرامی واژه دانش‌شناسی را برای رشته علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی به کار برد. در واقع، سه رکن اصلی دانش‌شناسی عبارت‌اند از: داده ماده خام اطلاعات، اطلاعات ماده خام دانش و دانش که در رأس هرم قرار دارد. بر این اساس، علم «دانش‌شناسی» با سه عنصر داده، اطلاعات و دانش سروکار دارد؛ به عبارت دیگر، دانش‌شناسی به بحث و بررسی درباره دانش و عناصر سازنده آن، یعنی داده و اطلاعات می‌پردازد. (دانشنامه ویکی پدیا)
این کتاب به منظور آشنا کردن خواننده با کتابخانه و نقش حیاتی آن در آموزش و نیز مفهوم علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی تدوین شده است. این کتاب از دو بخش تشکیل شده است: در بخش نخست با «سیری در زمان»، زمینه کلی علوم دانش‌شناسی را به بیان کرده و مباحثی چون کتابداری: دانش‌شناسی، کتابخانه: اجتماع، آموزش، پژوهش، کتابداری و دانش‌شناسی، و انفجار دانش: دانش‌شناسی را مطرح می‌کند. در بخش دوم نیز پایه‌های چهارگانه علوم دانش‌شناسی را بررسی می‌کند و مباحثی چون: گزینش و گردآوری، نظم و سازمان دانش، دانش گستری و سازمان و مدیریت مطرح می‌شود.
3. برومند، فیروزه، راهنمای تدوین کتاب‌شناسی، تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی، 1368.
این کتاب، راهنمای مختصری به زبان ساده به منظور تهیه کتابشناسیها برای نوآموزان رشته کتابداری است. در ذیل هر بخش، مثال‌های مکفی به انضمام تصویر درج شده است. بخش‌های مختلف این کتاب عبارت است از: تعریف، هدف و انواع کتاب‌شناسی، تصمیمات اولیه درباره ساخت کتاب‌شناسی، چگونگی گردآوری شناسه‌ها، تنظیم شناسه‌ها و تنظیم فهرست‌های راهنما در کتاب‌شناسی.
4. اسفندیاری، محمد (1376)، کتابشناخت، قم: نشر خرم.
این اثر مشتمل است بر یک رساله مفصل موسوم به «آیین تدوین کتاب‌شناسی» و ده کتاب‌شناسی در حوزه موضوعات مهم و محل اختلاف است که به اندیشه جاری اهل فرهنگ ارتباط دارد. برخی از عناوین این کتابشناسیها عبارت است از: کتاب‌شناسی توصیفی روشنفکری، کتاب‌شناسی توصیفی ایدئولوژی، کتاب‌شناسی توصیفی جامعه‌شناسی اسلام، کتاب‌شناسی دکتر علی شریعتی و کتاب‌شناسی نهضت ملی ایران.
5. حرّي، عباس، مراجع و بهره‌گيري از آن‌ها، تهران: مركز اسناد فرهنگي آسيا، 1356.
هدف این کتاب، معرفی مراجع فارسی و شیوه و دستور عمل استفاده از آن‌ها می‌باشد. این کتاب، در 68 صفحه نگاشته شده است.
6. انوار، پروين (استعلامي)، مأخذشناسي و استفاده از كتابخانه، ويرايش 4، تهران: زوار، 1375.
هدف این کتاب، آشنا کردن دانشجویان و پژوهشگران با روش‌های علمی استفاده از کتابخانه و شناخت و کاربرد منابع مرجع است. در این راستا، مباحثی که در این کتاب مطرح می‌شود، شامل: کتاب و اجزای آن، نحوه یافتن کتاب در کتابخانه، منابع اصلی مرجع، منابع مرجع دست دوم یا رابط، منابع غیر کتابی و مواد دیداری ـ شنیداری، انواع کتابخانه‌ها، رایانه در کتابخانه، منابع و ماخذ اطلاعاتی الکترونیکی، اینترنت و روش‌های جستجو و بازیابی اطلاعات، تدوین و نگارش رساله‌ها و مقاله‌ها می‌باشد. در انتهای کتاب نیز فهرست منابع فارسی، عربی و انگلیسی قرار دارد.
7. اسفندیاری، محمد، کتابشناخت، قم: صحیفه خرد، 1390.
آنچه در این کتاب ذیل عنوان «کتابشناخت» عرضه شده، دربردارنده مقاله‌ای با عنوان «آیین تدوین کتاب‌شناسی« و 10 کتاب‌شناسی است که نویسنده این اثر در آغاز عهده‌دار تحقیق درباره این موضوعات بود و بخشی از کوشش خود را به یافتن کتابها اختصاص داده؛ اما هنگامی که کتاب‌های فراوانی می‌یابد، تصمیم می‌گیرد کتاب‌شناسی این موضوعات را فراهم آورد؛ با این توضیح که همه این کتابشناسیها بی‌واسطه است.
مشخصات هیچ کتابی با واسطه ـ از طریق کتابشناسیها و مطبوعات و برگه‌دان‌های کتابخانه‌ها و. ..ـ در این کتابشناسیها نیامده است؛ بلکه یکایک کتاب‌های معرفی شده را نویسنده ملاحظه کرده است.
زبان کتابشناسیها، فارسی و عربی است و محیط آن محدود به ایران؛ به دیگر بیان، این کتابشناسیها شامل معرفی کتاب‌هایی‌اند که در ایران منتشر یا پخش شده‌اند. البته معدودی کتاب که در ایران منتشر و پخش نشده بودند، توسط نویسنده این به دست آمده و معرفی شده‌اند.
یکایک کتابشناسیها جامع است و بنای نویسنده بر یافتن همه کتابها در هر موضوع بوده؛ اما بعید نیست که در این كاوش، معدودی کتاب را نیافته باشد.
مبدأ زمانی خاصی برای کتابشناسیها در نظر گرفته نشده؛ اما منتهای آن تا اواخر سال 1375 است. به غیر از مقاله «کتاب‌شناسی دکتر علی شریعتی» که منتهای آن خرداد 1389 است، کتاب‌هایی که تا تاریخ فوق در ایران عرضه شده، معرفی شده‌اند.
در توصیف کتابها کوشش شده دورنمایی از محتوای آن‌ها به دست آید. توصیف مفصل‌تر یک کتاب، لزوماً به معنای اهمیت بیشتر آن نیست.
پاره‌ای از این کتابشناسیها، به دو بخش تقسیم شده است؛ منابع مستقل و منابع غیر مستقل. منابع مستقل، کتاب‌هایی درباره موضوع کتاب‌شناسی‌‌اند و منابع غیر مستقل، کتاب‌هایی‌اند که بخشی از آن درباره موضوع کتاب‌شناسی است.
بر اساس مطالب کتاب، «آیین تدوین کتاب‌شناسی» مفصل‌ترین نوشته درباره آیین تدوین کتاب‌شناسی و شامل همه جزئیات و فروعات و ریزه‌کاری‌های کتاب‌شناسی است؛ علاوه بر این که سلسله قواعدی برای کتابش بنیاد گذاشته شده که پیش از این مطرح نشده‌اند.
این اثر در 11 عنوان سامان یافته است. کتاب‌شناسی روحانیت، روشنفکری، ایدئولوژی، کلام جدید و فلسفه دین، فلسفه اخلاق، تاریخ ادیان، جامعه‌شناسی اسلام، اسلام و حقوق بشر، دکتر علی شریعتی، نهضت ملی ایران و مقدمه‌ای در آیین تدوین کتاب‌شناسی، عناوین کتاب حاضر را تشکیل می‌دهند.
8. نورالله، مرادی، مرجع‌شناسي: شناخت خدمات و كتاب‌هاي مرجع، تهران: فرهنگ معاصر، 1374.
9. هادي رباني، کتابشناسیها و مقاله‌نامه‌هاي عمومي، سروش. س، هجدهم، 809 (آبان 1375).
10. مهراد، جعفر، مقدمه‌اي بر خدمات مرجع عمومي، شيراز: دانشگاه شيراز، 1371.
11. نیکنام، مهرداد، (1367)، کتاب‌شناسی حافظ، ویراست دوم 1381، تهران: انتشارات علمي و فرهنگي.
كتاب «كتابشناسی حافظ» تأليف مهرداد نيكنام، در دوره هفتم كتاب سال جمهوری اسلامی ايران از طرف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به عنوان كتاب سال برگزيده شد. كتاب «كتابشناسی حافظ» الگوی مناسبی برای تدوين«كتاب‌شناسي مشاهير» يا «كتابشناسی پديدآورنده» است و نيز منبع سودمندی برای آگاهی حافظ‌شناسان و حافظ‌دوستان. كتاب در دو بخش اصلی سامان يافته است. بخش اوّل، آثار فارسی، عربی، تركی قديم، اردو، پنجابی و سندی را در بر دارد و بخش دوم، شامل آثار به بيست و پنج زبان ديگر است. چاپ‌های مختلف ديوان حافظ و نيز برگزيده‌های آن، شرح‌ها، كتاب‌های مستقل و نيز بخشی از يك كتاب دربارة حافظ، مقاله‌ها، پايان‌نامه‌های دكترا، نسخ خطی (تا پايان قرن دهم)، تنظيم شعرهای حافظ برای آواز و حافظ در ادبيات كودكان، دامنة گستردة تتبّع گردآورنده را می‌نماياند. گردآورنده در تنظيم مشخصات آثار، اصول كتابشناسی را رعايت كرده و فهرست‌های پايان كتاب، دستيابی به مدخل‌ها را به‌خوبی فراهم می‌كند.
کتاب‌شناسی شناسنامه‌ای کتاب‌شناسی حافظ:
مقاله‌ها
1. نصیری، محمدرضا، اهمیت فهرست نگاری و کتاب‌شناسی، تهران: پیام بهارستان، 1382، ش30.
این مقاله بیشتر به تاریخچه فهرست‌نگاری و کتاب‌شناسی در ایران می‌پردازد. به معرفی استاد احمد منزوی، نام‌آور عرصه کتاب‌شناسی و نسخه‌شناسی ایران می‌پردازد. از استنساخ و نسخه‌های اولیه که در مساجد و خانقاه‌ها رواج داشت و رواج کاغذ در ایران که از نیمه دوم قرن هجری قمری آغاز شد و در جهان اسلام به کار گرفته شد، می‌پردازد. چگونگی پدید آمدن آثار دانشمندان اسلامی و تهیه فهرست نسخه‌های خطی و اهمیت آن و ویژگی فهرست‌ها، بی‌تردید زیربنای پژوهش‌های امروز در تاریخ و ادب و فرهنگ و تمدن است؛ تاریخچه‌ای که به نظر می‌رسد پوینده این عرصه نیاز به شناخت و دانستن این گذشته دارد.
2. صبا، محسن، اهمیت کتاب‌شناسی، تهران: کتابداری، 1353، ش4.
در این مقاله تلاش شده است با توضیحاتی که ارائه می‌شود، اهمیت کتاب‌شناسی روشن و معلوم گردد. این‌که کتاب‌شناسی در جامعه مورد توجه چه کسانی است؟ نخست، کتابفروشان، چه این‌که این گروه نمی‌توانند از محتوای و اطلاعات کتاب خود بی‌اطلاع باشند. دوم، علما و دانشمندان که نظر دانشمند بیشتر به مندرجات کتاب است. دانشمند می‌خواهد مطلبی مفید و تازه برای تحقیقات خود بیابد و توجه او نیز بیشتر به عطف کتاب است. سوم، دوستداران کتاب کسانی هستند که جنبههای مختلف کتاب مورد نظر آنان است. چهارم، کتابداران. شغل اساسی کتابداران، تهیه و نگاهداری کتب و قرار دادن آن‌ها در دسترس عامه می‌باشد. از این رهگذر، به‌وجود کتابشناسهای مختلف پی می‌بریم و لازم میبینم که باید برای هر طبقه کتابشناسیهای خاصی تهیه شده باشد و در صدر انواع این کتابشناسیها، کتابشناسیهای تحلیلی و کتابشناسیهای توضیحی قرار دارد.
این مقاله، کتاب‌شناسی توضیحی و تحلیلي را نیز تحلیلی کوتاه نموده و این‌که در کتاب‌شناسی توضیحی، با دقت، مشخصات کتاب یعنی: نام نویسنده، اسم کتاب، تاریخ و محل انتشار، قطع کتاب، مجلات صفحات، نوع چاپ، توصیف تصاویر و بهای کتاب معلوم گردد. برای کتاب‌های تحليلي، ذکر چاپ، نوع کاغذ و مشخصات دیگر که کتاب را به‌خوبی بشناساند، لازم است. کتاب‌شناسی تحلیلی آن است که کتاب را از نظر محتوا و موضوع مورد بحث قرار دهد. البته در کتاب‌شناسی تحلیلی نمی‌توان از توصیف کتاب صرفنظر کرد؛ ولی منظور از این توصیف، فقط شناساندن کتاب است.
3. علیپور، ابراهیم،کتاب‌شناسي؛ چيستى و شيوه‌ها، قم: معارف عقلی، 1386، ش 6.
اين مقاله، نوشتارى است در حوزة کتاب‌شناسى که در آن کوشيده‌ايم افزون بر بيان چيستى کتاب‌شناسى و تاريخچة آن، شيوه‌هاى گوناگون کتاب‌شناسى‌هاى نو گزارش و بررسى شود. همچنين نگاهى گذرا به وضعيت کتاب‌شناسى‌هاى موجود انداخته، رويکرد مرکز پژوهشى دائرة‌المعارف علوم عقلى اسلامى را در امر کتاب‌شناسى همراه با نتايجِ به دست‌آمده کاويده‌ايم. سپس امتيازهاى اين شيوة ابداعى بر ديگر کتاب‌شناسى‌ها بيان شده است.
4. مسرت، حسین، کتاب‌شناسی، نخستین گام اطلاع‌رسانی، قم: آیینه پژوهش، 1373، ش29-30.
این مقاله در بیان اهميت كتابشناسی، در میان مردم و دوستداران نشر و گسترش فرهنگ در جامعه کوشیده است و با پرداختن به ابعاد مختلف اهمیت این مقوله از انواع کتاب‌شناسی، اهداف کتابشناسیها که هدف عمده و واحدی چون اطلاع‌رسانی را مدنظر دادند و در مرحله بعد، هر كدام نيز در چارچوب وظيفه‌ای كه برايشان تعيين شده، به نوبه خود عملكردهای خاصی بر عهده می‌گيرند. كتاب و کتاب‌شناسی که كتاب عصاره تجربه، دانش و عمر انسان‌ها است، نشانه هويت و شخصيت يك ملت و كشور است و وظيفه انتقال آموخته‌ها و تجربه‌های نسل‌های پيشين را به نسل‌های پسين بر عهده دارد؛ در يك كلام، كتاب، پايه اصلی تمدن بشری است. برای آگاهی از وجود اين گنجينه‌ها، به كتابشناسی‌ها نياز داريم و اين ميسر نمی‌گردد، مگر با پشتكار و همت انديشوران، فرهيختگان و كمك سازمان‌های دولتی و ملی. كتابشناسی‌ها به دلايل گوناگونی كه در اين مقاله به آن دلايل نيز اشاره می‌شود، در راه تدوين و چاپ، با دشواری‌های چندگانه روبه‌رو هستند.
5. اسفندیاری، محمد، آیین تدوین کتاب‌شناسی، قم: آیینه پژوهش، 1374، ش35.
نویسنده در این مقاله برای کتاب‌شناسی دو رکن اساسی قائل می‌شود و دو رکن مهم کتاب‌شناسی را اطلاعات و نظم بیان می‌کند و به تبیین آن‌ها می‌پردازد. به اذعان نگارنده اين اثر، در هر کتاب‌شناسی باید اطلاعاتی کامل و درست وجود داشته باشد و آن اطلاعات نیز از نظمی منطقی برخوردار باشد. وی همچنين مطرح می‌کند که بسیاری از کتابشناسیهای موجود، روشمند نیستند و عده‌ای با ضبط مشخصات کتاب تصور می‌کنند که یک کتاب‌شناسی فراهم می‌شود.
وی در این نوشته درباره آیین تدوین کتاب‌شناسی که شامل همه جزئیات و فروعات و ریزه‌کاری‌های کتاب‌شناسی است، مطالبی را مطرح می‌کند.
6. الهوش، محمود، درآمدی بر علم کتاب‌شناسی، مترجم: علی‌نقیان، حسین، تهران: فصلنامه کتاب، 1383، ش57.
نویسنده در این مقاله درباره علم کتاب‌شناسی، مباحث لغوی آن، سیر تطور معنایی، انواع کتاب‌شناسی و تقسیمبندیهای مختلف آن است، مطالبی را بیان می‌کند و از هر گروه از کتابشناسیها مثالهایی بیان کرده است وی از مهم‌ترین کتابشناسیهای ملی (کشورهای غربی و عربی)، مواردی را معرفی کرده است.
وی انواع کتاب‌شناسی را به سه نوع: «کتاب‌شناسی تاریخی» شامل بررسی تاریخی روش‌های گوناگون تولید کتاب از لحاظ چاپ و تزیین آن)، «کتاب‌شناسی تحلیلی یا انتقادی» شامل تحلیل مفصّل ترکیب کتاب و توصیف آن و «کتاب‌شناسی شمارشی یا نظام‌یافته» که وظیفهاش برشماری و آمادهسازی فهرست کتابها و جمعآوری فهرست‌های کتاب‌شناسی است، تقسیم می‌کند.
7. اذکائی، پرویز، کتاب‌شناسی نوین (طرح و تدوین)، قم: آیینه پژوهش، 1371، ش16.
نویسنده که در رشته‌های كتابشناسی و رجال‌شناسی و تاريخ علم دارای تأليفاتی است، در این نوشته تجارب فنی سال‌ها تحقیق و بررسی را در رشته کتاب‌شناسی به کار بسته تا کاری غیر تقلیدی ارائه کند. به عقیده وی کتابشناسیها در ایران شبیه به کتاب‌های مرده در قفسه‌های متروک است و کسی از آن‌ها استفاده نمی‌کند. با این حال، ایشان کوشیده تا این نوشته یک کتاب‌شناسی زنده، خواندنی و کارآمد ارائه شود.
8. افشار، ايرج، «فهرست‌نامه کتاب‌شناسی‌‌هاي ايران»، ايران‌شناسي، شماره 1 (بهمن 1349).
ایرج افشار ایران‌شناس، نسخه‌شناس، کتابدار، پژوهشگر، روزنامه‌نگار و نویسنده‌ای بود که بیش از سیصد کتاب و هزاران مقاله در باره ایران نوشته و هزاران کتاب و مقاله از پژوهشگران و ایران‌شناسان دیگر به چاپ رسانده است. فهرست‌نامه کتابشناسیهای ایران نیز از این مجموعه می‌باشد. این استاد نسخه‌شناسی و کتاب‌های مرجع در رشته کتابداری دانشگاه تهران، احیاکننده نسخه‌های خطی در ایران، مصحح متون قدیمی از دیوان‌ها و تاریخ‌ها، مؤلف و گردآورنده بیش از ده‌ها جلد فهرست نسخه‌های خطی بود. گردآورنده فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران و فهرست نسخ خطی کتابخانه ملک و کتاب‌شناسی فردوسی بود. او در دوران ریاست کتابخانه ملی، کتاب‌شناسی ملی ایران را بنیان گذاشت که مجموعه کتاب‌های چاپ شده در هر سال، از سال ۱۳۳۳ به بعد است و کتاب‌های مربوط به ایران و ایران‌شناسی را به صورت موضوعی و همراه با توضیح و توصیف آن گردآوری و منتشر کرد و پس از او بود که کتابخانه ملی ایران همچنان به تهیه این کتاب‌شناسی ادامه داد.
9. حری، عباس، وحدت در کتاب‌شناسی، نامه انجمن کتابداران، دوره 9، ش2، (تابستان 1355) ص 207-208.
10. نور الله مرادي، با كتاب‌هاي مرجع آشنا شويد: 1- کتابشناسیها، كتابدار، دوره 2، شماره 1 و 2 ( تابستان 1351).
11. محمد الهادي، محمد، فرآيند کتاب‌شناسی در جهان عرب، ترجمه لميعه ضميري. نامه انجمن كتابداران ايران، دوره 11، شماره 1 (بهار 1357).
12. كامران فاني، کتاب‌شناسی موضوعي فارسي، نامه انجمن كتابدارن ايران، سال 6 شماره 2 (تابستان 1352).
پایگاه‌ها
1. اندیشه قم (1)
مخاطب در ابتدای ورود به صفحه کتاب‌شناسی این پایگاه، با طبقه‌بندی کاملی از کتابها روبه‌رو خواهد شد. موضوعات و ریزموضوعات در حوزه علوم اسلامی راضی کننده به نظر می‌سد. موضوعات اصلی کتاب‌شناسی اسلامی شامل: قرآن، پيامبر(ص) و اهل بيت (علیهم السلام)، اسلام‌شناسی، تاريخ اسلام، نهج البلاغه، صحيفه سجاديه، شیعه، مهدویت، حضرت معصومه (سلام الله علیها)، شهر قم، کلام و اعتقادات، فلسفه اسلامی، دین‌پژوهی، اخلاق اسلامی، عرفان اسلامی، تربیت اسلامی، فقه، نماز، دعا و نیایش، حوزه علمیه، علمای شیعه، ولایت فقیه، امام خمینی، داستان و حکایت، جوان و... می‌باشد.
رضایت از موضوع‌بندی کاملی که ارائه‌شده، با نواقصی که در کتاب‌شناسی و معرفی کتابها به دست می‌دهد، دیری نمی‌پاید. اکتفا به عنوان کتاب و نام پدیدآورنده و چند عنصر کتابشناختی یا مجزا نبودن اطلاعات یک کتاب و درهم بودن که حتی در بعضی مطالب و اطلاعات تمام کتابها در یک پاراگراف بزرگ ملاحظه می‌شود، در مقایسه با انتظار به‌وجود آمده باعث دلسردی خواهد شد.
البته جستجوی موضوعی این صفحه ممکن است ما را در یافتن کتاب مورد نظر یاری رساند؛ هرچند پیشرفته به نظر نمی‌رسد.
2. راسخون (2)
در بخش کتاب‌شناسی پایگاه راسخون، طبق آمار درج‌شده در این بخش به معرفی 689689 جلد کتاب با موضوعات مختلف پرداخته شده است.
طبقه‌بندی کتابها در این پایگاه، بر اساس سال نشر کتاب انجام گرفته است؛ کتاب‌هایی که از سال 1357 تا سال 1389 منتشر شده‌اند. جستجوی الفبایی و عنوان کتاب یا عبارت کتابشناختی کتاب ممکن است ما را به کتاب مورد نظر رهنمون شود. اگرچه معرفی 689689 عنوان کتاب و وجود چکیده بعضی از کتابها در این پایگاه، از نقاط قوت به شمار می‌رود، ولی خالی بودن مقابل عبارت «چکیده:» در بیشتر عناوین کتابها، کاستی غیر قابل اغماض به نظر می‌رسد. در بيشتر کتابها عناصر کتابشناختی: نام کتاب، پدیدآورندگان، ناشران، نوع کتاب، رده سنی، تیراژ، نوع جلد، شابک، تاریخ نشر، محل نشر، زبان، زبان اصلی، تعداد صفحات، قیمت، نوبت چاپ، قطع و شماره جلد تکمیل در اختیار قرار گرفته است.
اگر معرفی و کتاب‌شناسی آثار دیگر پدیدآورنده و یا کتاب‌های دیگر ناشر را به عنوان يك ويژگي خوب بیان کنیم، عدم ارائه موضوعی کتاب‌شناسی را نیز می‌توان از كاستي‌هاي آن برشمرد.
در این پایگاه، بیش از 300 عنوان کتاب با موضوع کتاب‌شناسی نیز معرفی شده‌اند.
نمونه:
کتاب: حضرت علی (علیه السلام)
كتابشناسی حضرت علی (ع)
- • پدیدآورنده: زهرا میرزاخانی
• ناشر: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان چاپ و انتشارات
• نوع کتاب: تألیف
• رده سنی: 0
• تیراژ: 2000
• نوع جلد: شومیز
• شابک: 964-422-238-5
• تاریخ نشر: 1379/3/4
• محل نشر: تهران
• زبان: فارسی
• زبان اصلی: فارسی
• تعداد صفحات: 144
• قیمت: 7500
• نوبت چاپ: 1
• قطع: رقعی
• شماره جلد: 0
• چکیده: مجموعه حاضر كه به مناسبت سال امیر مؤمنان، علی(ع) تهیه شده، مشتمل بر معرفی كتاب‌هایی است كه درباره آن حضرت به زبان فارسی منتشر شده است. این مجموعه با استناد به كتابشناسی ملی ایران (سال‌های 1342ـ 1377) و كتابنامة فهرست موضوعی كتاب‌های منتشره سال‌های 1357ـ 1375 تدوین شده است. تعداد كتاب‌های معرفی‌شده در این مجموعه، 790 عنوان است كه در 24 موضوع سامان یافته و كلیه مدخل‌های آن بر اساس نام نویسنده به ترتیب الفبایی نظام یافته است. درباره هر كتاب این اطلاعات به چشم می‌خورد: نام نگارنده، عنوان كتاب، اطلاعات نشر (ناشر، سال نشر و محل نشر)، صفحه و نام نویسنده همكار و مترجم. عناوین برخی موضوعات بیست و چهارگانه مجموعه بدین قرار است: كلیات، شیعه، خوارج، علی(ع) و اهل سنت، مدایح و مراثی، خاندان علی(ع)، اصحاب، قرآن و علی(ع)، شهادت و احادیث.
اين مجموعه با دو نمایه «اشخاص» و «عنوان» به پایان می‌رسد.
3. تاریخ اسلام (3)
در صورت نیاز به اطلاعاتی در مورد کتاب‌های مختلف تاریخی می‌توان از بخش کتاب‌شناسی این پایگاه استفاده کرد. هر چند در کتابخانه آنلاین تاریخ اسلام علاوه بر مطالعه آنلاین کتاب، امکان دانلود کتاب نیز وجود دارد. در بخش کتاب‌شناسی این پایگاه، تعداد 123 جلد کتاب در موضوعات: اعلام و شخصیت‌‌ها (کتاب‌هایی که فقط به بررسی اشخاص اعلام و شخصیت‌های تاریخی پرداخته‌اند)، فتوحات و جنگ‌ها و مغازی (کتاب‌هایی در موضوع تاریخ اسلام، شرح وقایع جنگ‌ها و فتوحات اسلامی مثل المغازی للواقدی)، حکومت‌های اسلامی (کتاب‌های تاریخی، حکومت یا حکومت‌هایی را به صورت مستقل بررسی می‌کنند مثل اخبار الدولة العباسیة)، تاریخ عمومی (کتاب‌های مرجع و کتاب‌هایی که تاریخ به صورت عمومی و جامع بررسی شده‌اند)، علوم حدیث (یکی از مهم‌ترین منابع برای مطالعه تاریخ اسلام است؛ اعم از علوم حدیث شیعه یا سنی)، اهل بیت (کتاب‌هایی که در مورد سیره و زندگی ائمه معصومین ـ علیهم السلام ـ نگاشته شده‌اند)، جغرافیای تاریخ اسلام (کتاب‌شناسی کتاب‌هایی که مکان‌ها، مناطق و سرزمین‌های اسلامی را بررسی کرده‌اند) و کتاب‌شناسی کتاب‌های متفرقه که به معرفي 123 کتاب به شیوه خاص می‌پردازد. شاید در این پایگاه از اطلاعات و عناصر کتابشناختی جز نامی از نویسنده و مختصری از زندگی و نکاتی درباره محتوای کتاب به دست نیاید؛ ولی به نظر می‌رسد منبع خوبی برای معرفی تخصصی کتاب‌های تاریخی باشد.
نمونه:
کتاب‌شناسی کتاب تاریخ بغداد
تصویر جلد کتاب
تاریخ بغداد یا تاریخ مدینة‌السلام، اثری بسیار مهم به عربی در شرح حال عالمان و محدثان و بزرگان بغداد تألیف امام حافظ ابی بکر احمد بن علی معروف به «خطیب بغدادی» عالم قرن پنجم. زمان آغاز تألیف این کتاب به درستی معلوم نیست؛ اما ظاهراً مؤلف تا هنگام مرگ پیوسته آن را تکمیل می‌کرده است. همچنان‌که در شرح حال دو تن از بزرگان، سال درگذشت آن‌ها را 463 ثبت کرده که سال درگذشت خود او است. تاریخ بغداد با مقدمه‌ای مفصل آغاز می‌شود که مشتمل است بر وصف‌های تاریخی، جغرافیایی و بیان آثار تمدنی بغداد از جمله: آغاز بنا، وجه تسمیه، حدود و مساحت، رودخانه‌ها، پل‌ها، مسجدها، مقبره‌ها و بناها. مؤلف از نواحی نزدیک بغداد به‌خصوص مدائن نیز سخن گفته است. او در مقدمه به تفصیل به موضع‌نگاری بغداد پرداخته است. چون بغداد پایتخت عباسیان و بزرگ‌ترین مرکز علم و سیاست و مورد توجه دانشوران و متفکران و ادیبان آن زمان... . به نظر می‌رسد تکلیف شما با این کتاب روشن است. تصمیم خود را گرفته‌اید که آیا این کتاب را تهیه کنید یا خیر؛ در این نوع کتاب‌شناسی، فقط به معرفی اکتفا شده و اطلاعات بسیاری از شما دریغ شده است.
4. کتابخانه عالمان شیعی (وارثون) (4)
شاید نتوان این صفحه از پایگاه را که عنوان کتاب‌شناسی دارد، واقعاً کتاب‌شناسی نامید. شاید قرار دادن تصویر جلد چند کتاب با موضوع عالمان دینی شیعه و معرفی مختصر آن کتاب و ذکر نام مؤلف را فقط معرفی مختصر کتاب نام نهاد؛ نه کتاب‌شناسی. البته اطلاعات کتابشناختی اندکی از کتابها و یا حتی فهرست محتویات بعضی دیگر را در معرفی مختصر کتاب می‌توان دید؛ ولی نمی‌توان با اطمینان اطلاعات کاملی از کتاب‌های محدود معرفی‌شده را به دست آورد.
نمونه:
پرتوی از عنایات الهی و افاضات رحمانی بر عالم ربانی آیت الله آقانجفی اصفهانی
به کوشش: حسین درگاهی
معرفی کتاب:
«پرتوی از عنایات الهی و افاضات رحمانی بر عالم ربانی آیت الله آقانجفی اصفهانی»، كتابی به کوشش و تحقیق حسین درگاهی است که به میان آثار عرفانی آقانجفی اصفهانی می‌رود و از مشاهدات و توصیه‌های اخلاقی عرفانی نویسنده می‌گوید. دستورات عبادی و ختم‌های مجرب، قسمت‌هایی است که حسین درگاهی آنان را برای این اثر برگزیده است. بخش‌های قابل توجهی از این کتاب، به سؤالاتی اختصاص یافته که آقانجفی از اولیای الهی پرسیده و جواب دریافت کرده است.
5. بیاض (5)
این پایگاه، موضوعات كتابشناسی و نسخه‌شناسی را در بر می‌گيرد و در دو زمينه «اطلاع‌رسانی» و «پژوهش» فعاليت دارد. بخشی به نام كتابخانه ديجيتالی در آن در نظر گرفته شده كه در حال حاضر، مقالات و كتاب‌های فارسی و عربی در حوزه تصحيح متون را ارائه مي‌كند.
پیشنهاد
بعد از بررسی و مطالعه نوشته‌ها و مطالب مختلف در این زمینه، به نظر می‌رسد مقصدی که تمام اشکال مختلف ارائه مطالب گوناگون مرجع‌شناسی، کتاب‌شناسی و... بدان ختم خواهد شد، منابع و مراجع الکترونیکی خواهد بود. تمام تحولات عرصه کتاب‌شناسی از ابتدا تا کنون هر آنچه بوده، اینک نوبت به تحولات و هماوا شدن با این مقوله و این امکان جدید می‌باشد. منظور، قرار گرفتن متن و محتوای صرف این آثار در اینترنت نیست؛ بلکه خلق و ابتکار شیوه‌ای که دسترسی و شیوه استفاده از این منابع را هم برای محققان فراهم نماید و هم برای دانشمندان عرصه کتابداری محل عرضه‌ای ایجاد نماید. شاید کتابخانه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی دیجیتالی و امکان استفاده از آن‌ها، مثالی برای این منظور باشد. اگرچه در بسیاری از کشورهای دنیا نیز به یک شکل واحد پایگاه‌های اطلاعاتی اینترنتی منابع و مراجع به شکل بانک‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی در دسترس قرار گرفته‌اند، لازم است در ایران نیز با توجه به گستردگی و غنای نسخه‌های متفاوت و جایگاه برتر علمی اسلامی ایران، فراتر از ایجاد یک فهرست صرف پا گذاشت و قدم‌های بزرگ‌تری برداشت تا جایگاه را در این برتری حفظ کرد؛ بديهي است كه اين مهم، بدون همراهی این منابع عظیم علمی و ایجاد تناسب آن با امکانات و فناوری‌های نوین اطلاعات، امکان‌پذیر نيست.
پی نوشت ها:
