ویژگی و هدف
یکی از ویژگی های بدیع مشکاة الأنوار گستردگی و جامعیت فوق العاده در جمع آوری منابع آن است. در گزینش منابع سعی بلیغ نموده ایم تا جایی که امکان دارد همه سلایق را رعایت کنیم. به همین جهت، کتاب های علوم قرآنی قدیم و جدید، شیعه و سنّی، عربی و فارسی و حوزوی و دانشگاهی در کتابخانه مشکات الانوار وجود دارد و این مطلب موجب گردیده تا مشکاة الأنوار مخاطبان فراوانی داشته باشد.
ویژگی دیگر مشکاة الأنوار آن است که مواد خام پژوهش های علوم قرآنی را به نحو احسن فراهم آورده و بیش از نیمی از زحمات پژوهندگان قرآن را هموار ساخته است، بدین معنا که اگر قرآن پژوهی بخواهد در زمینه علوم قرآنی به طور عموم، و در منابع علوم قرآنی مشکاة الأنوار به طور خاص پژوهشی انجام دهد یا پایان نامه علمی و مقاله ای بنویسد، با وجود مشکاة الأنوار نیازی به جمع آوری منابع و اطلاعات یا مواد خام پژوهشی ندارد.
نکته دیگر اینکه در مشکاة الأنوار آراء و اندیشه های متفکّران علوم قرآنی از گذشته تا کنون در کنار هم آمده تا قرآن پژوهان با آگاهی کامل به مباحث علوم قرآن دست یابند.
در حقیقت، این یک روش بسیار سودمند است که موجب گردیده مشکاة الأنوار جنبه پژوهش مقارنه ای بین منابع با گرایش های گوناگون برقرار نماید.
بر قرآن پژوهان پوشیده نیست که بررسی آراء و نظرات دانشمندان از منابع متعدّد به شیوه موضوعی، در برخی موارد محال و در پاره ای مواقع دشوار است و مشکاة الأنوار سعی نموده است این محال و دشوار را ممکن و سهل نماید. اهمیت این ویژگی، زمانی روشن تر می شود که بدانیم سنگ زیربنای پژوهش در هر دانش، به ویژه علوم نقلی، دستیابی به اندیشه های اندیشمندان گذشته و دسترسی به منابع دست اوّل است و مشکاة الأنوار تلاش نموده است تا جایی که امکان دارد این راه دشوار و دراز را آسان و کوتاه سازد.
ساختار مباحث
در مشکاة الانوار سعی کردیم مباحث علوم قرآن را در منابع اصلی بررسی کنیم و با معیار خاص، مهم ترین و رایج ترین آنها را گزینش کنیم. در نتیجه، هفده نوع که قدر متیقن مباحث علوم قرآنی است، انتخاب گردید. اینک مباحث و منابع و کلید واژگان هر یک از آنها را فهرست وار ارائه می کنیم:
بقیه مباحث علوم قرآنی در اولویت دوم می باشند که به خواست خدا در نسخه های بعدی مشکاة الانوار ارائه خواهد شد.
کتابخانه مشکاة الأنوار
در حال حاضر، کتابخانه مشکاة الأنوار با 203 جلد کتاب در 511 عنوان، مجموعه ای بسیار غنی است و تا کنون نرم افزاری که چنین مجموعه ای از کتب علمی را در مورد علوم قرآن فراهم آورده باشد، تولید نشده است.
این کتابخانه عظیم قابلیت دسته بندی با چند گرایش را دارد که به شرح زیر است:
الف) منابع دست اول و مهم: بیش از بیست کتاب در شمار این گروه است، مانند: غریب القرآن عبدالله بن عباس (68-3 هـ) ، متشابهات القرآن کسایی (189-119 هـ)، تأویل مشکل القرآن ابن قتیبه (متوفای 276 هـ)، کتاب المصاحف سجستانی (316-230 هـ) و الانتصار للقرآن باقلانی (متوفای 403 هـ).
ب) منابع درسی علوم قرآنی: حدود پانزده کتاب جزء این دسته می باشد، مانند: الإتقان فی علوم القرآن سیوطی، التمهید فی علوم القرآن و علوم قرآنی معرفت، مناهل العرفان زرقانی، تاریخ و علوم قرآن میرمحمدی، درس نامه علوم قرآنی جوان آراسته و علوم قرآن سعیدی روشن.
ج) منابعی که به همه مباحث علوم قرآن پرداخته اند: حدود بیست و چهار کتاب جزء این بخش می باشد، مانند: فنون الافنان ابن جوزی، جمال القراء و کمال الاقراء سخاوی، البرهان زرکشی التحبیر سیوطی، مباحث فی علوم القرآن صبحی صالح، تاریخ قرآن رامیار و تاریخ قرآن کریم حجتی.
د) منابعی که به طور تخصصی مبحثی از مباحث علوم قرآن را پژوهش نموده اند، مانند: ترجمه رسم الخط مصحف غانم قدوری، الحمد ترجمه جعفری، اسباب النزول عنایت، صیانة القرآن من التحریف معرفت، نسخ در قرآن مولایی نیا، إعجاز القرآن باقلانی، الوحی اعرجی.
بخشی از مهم ترین کتب موجود در این دانشنامه بزرگ به شرح زیر است:
- - آشنایی با علوم قرآنی، سید محمد رادمنش
- - الإتقان فی علوم القرآن، جلال الدین السیوطی
- - اسباب النزول القرآنی، غازی عنایة
- - إعجاز القرآن، ابوبکر محمد الباقلانی
- - الإعجاز البیانی للقرآن، عائشه بنت الشاطی
- - إعجاز قرآن، سید محمدحسین طباطبایی
- - اهمیت قرائت عاصم به روایت حفص، اکرم خدایی اصفهانی
- - اسرار التکرار فی القرآن، علی نجار
- - البرهان فی علوم القرآن، بدر الدین الزرکشی
- - البیان فی تفسیر القرآن، السید ابوالقاسم الخویی
- - بدیع القرآن، ابن ابی الاصبع سید علی میرلوحی
- - پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، سید محمد باقر حجتی
- - التمهید فی علوم القرآن، محمدهادی معرفت
- - تاریخ قرآن، محمود رامیار
- - التبیان فی علوم القرآن، محمدعلی الصابونی
- - التفسیر و المفسرون، محمدهادی معرفت
- - تدوین القرآن، علی الکورانی العاملی
- - تاریخ القرآن، ابوعبدالله الزنجانی
- - تاریخ قراءات قرآن کریم، شحاته سید محدم باقر حجتی
- - التفسیر و التأویل فی القرآن، صلاح عبدالفتاح الخالدی
- - التجوید القرآنی، محمد صالح الضالع
- - حقیقة مصحف فاطمه علیهاالسلام عند الشیعة، اکرم برکات العاملی
- - در آستانه قرآن، محمود رامیار
- - روشها و گرایشهای تفسیر قرآن، محمدعلی رضایی اصفهانی
- - سیر تحوّل قرآن، مهدی بازرگان
- - شبهات و ردود حول القرآن، محمدهادی معرفة
- - شبهات حول القرآن و تفنیدها، غازی عنایة
- - طبقات المفسرین، جلال الدین السیوطی
- - علوم القرآن عند المفسرین، مرکز فرهنگ و معارف قرآن
- - ...
روش تحقیقی
شیوه پژوهشی پروژه مشکاة الأنوار یک روش علمی و منطقی است که از وحدت رویه برخوردار است و در هر یک از مباحث هفده گانه، به صورت یکسان اعمال گردیده است. از این جهت، همه مباحث به طور هماهنگ می باشند.
اما روشی که در این پروژه اتخاذ شده، شیوه فرمت زنی پیشرفته است. این شیوه نسبت به سایر روش ها امتیازاتی دارد که مهم ترین آن سرعت بالا و دخیل نبودن سلیقه و ذوق شخصی محقّق است.
شرح و تفسیر روش فرمت زنی مشکاة الأنوار از این قرار است که ابتداء کلید واژگان هر یک از مباحث از چندین منبع مهم و مربوط به آن بحث استخراج شده، سپس هماهنگی لازم بین کلید واژگان به عمل آمده و پس از آن با مشورت محقّقان و مسؤول محترم بخش قرآن به تصویب رسیده و آنگاه کدگذاری شده و در اختیار محقّقان قرار گرفته است تا کلید واژگانِ کدگذاری شده را به وسیله فیش های مخصوص که در بخش قرآن طراحی گردیده، به متن منابع مورد نظر متصل نمایند.
پس از این مرحله، فیش های تکمیل شده تایپ می گردد و از طریق آدرسی که در فیش موجود است، متن به کلید واژه متصل می شود. نتیجه کار این می شود که قرآن پژوه می تواند با انتخاب کلید واژه مورد نظر در هر یک از مباحث مذکور، تمام متونی را که مربوط به آن کلید واژه است، ملاحظه نماید.
مشکلات موجود
در حال حاضر دو مشکل خودنمایی می کند:
1. عدم دسترسی به برخی منابع اساسی و مهمّ علوم قرآنی نظیر تألیفات ابوعمر و عثمان بن سعید دانی و کتب علوم قرآنی که دانشمندان معاصر عرب نوشته اند. البته امیدوار هستیم با تکمیل شدن برنامه به این منابع دسترسی پیدا کنیم.
2. مباحث علوم قرآنی که در آغاز، اثناء و انجام تفاسیر آمده، مطرح نگردیده است. این مباحث از آنجایی که به وسیله مفسّر در تفسیر آمده و مفسّر به عنوان خبره این فنّ، مورد اعتماد و استناد است، نسبت به کتب علوم قرآن از اهمیت بیشتری برخوردارند. حل این مشکل را پیشاپیش به عنوان نسخه دوم مشکاة الأنوار به جامعه قرآن پژوهان مژدگانی می دهیم و از خداوند توفیق آن را خواستاریم.
3. به لحاظ منابع مورد استفاده، به ناچار دو مشکل گریبانگیر پروژه شد:
- 3/1. در بسیاری از کلید واژگان یک عبارت از چندین منبع عیناً تکرار می شود و این به خاطر آن است که بسیاری از مؤلفان برخی مطالب را بدون هیچ گونه کاستی و فزونی از روی دست یکدیگر می نویسند، که این عیب باید به نحوی توجیه یا روشی برای رفع آن ارائه گردد.
- 3/2. مطالبی که در این برنامه ارائه شده، دارای آرای فاسد و روایات ضعیف و مجعول است که با قرآن و سنت قطعی متعارض است و مورد تأیید ما نمی باشد. ولی ما برای رعایت امانت علمی از اظهار نظر و نقد و بررسی آنها خودداری کردیم و آن را به قرآن پژوهان منتقد واگذار نمودیم.
