ره آورد نور

 دهه هشتاد و قدم‌های ابتدایی

از ورود اینترنت به کشور چند سالی گذشته و به‌تدریج بسترهای مخابراتی برای تشکیل مراکز ارائه کننده سرویس اینترنت (2) در شهرستان قم نیز در حال شکل گیری است. سال 1376 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی طرح‌های مطالعاتی برای راه‌اندازی شبکه و تأسیس شبکه جهانی نور با هدف ارائه خدمات اینترنت آغاز گردید و معاونت فنی نیز برای ورود به عرصه تولید پایگاه‌های اینترنتی و میزبانی وب در حال آماده شدن است.

در اواسط سال 1377 زیرساخت شبکه‌ای لازم برای میزبانی وب برای مرکز تحقیقات به عنوان یکی از مراکز ارائه‌دهنده سرویس اینترنت مهیا گردید. در آن سال، پایگاه حوزه (3) به عنوان اولین محصول وبی مرکز روی اینترنت عرضه گردید. طراحی صفحات این پایگاه، به صورت استاتیک بود و از زبان اصلی صفحات وب، یعنی HTML (4) استفاده شد و برای نمایش گرافیک‌های خاص از اپلت‌های (5) جاوا استفاده شد. اپلت‌های جاوا، امکانی را برای پویانمایی صفحات وب فراهم می‌کرد. با توجه به سرعت بسیار پایین اینترنت در آن زمان، حجم زیاد اپلت‌ها، بزرگ‌ترین مشکل این فناوری بود. زبان‌های اسکریپت‌نویسی، تازه جای خود را در وب باز می‌کردند و دو زبان VBScript و JavaScript هر کدام در مرورگرهای خود در حال توسعه بودند. مرورگرهای رایج در آن زمان، Internet Explorer 2.0 و Navigator 3.0 Netscape بود. نوشتن پایگاهی که بتواند در هر دو مرورگر قابل ارائه باشد، بزرگ‌ترین چالش برای طراحان وب بود. اگرچه تیم برنرزلی مخترع وب، برای استاندارد کردن وب، کنسرسیوم  W3C(6) را تشکیل داده بود تا استانداردهای زبان‌های مرتبط با وب در آن‌جا تعریف گردد و شرکت‌های توسعه‌دهنده مرورگرها ملزم به تبعیت از آن‌ها باشند، اما اختلاف بین مرورگرها هنوز ادامه دارد و برنامه‌نویسان وب برای این موضوع همیشه با مشکل مواجه بودند.

مشکلات آغازین در تولید پایگاه

در سال 1378 طراحی پایگاه مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (7) در دستور کار بخش وب قرار گرفت. این پایگاه با هدف معرفی سازمان و محصولات تولیدشده و در ادامه ایجاد فضایی برای پاسخگویی به سؤالات مصرف کنندگان نرم‌افزارها و ارائه نمایندگی‌های محصولات در داخل و خارج کشور پیاده‌سازی گردید.

مرکز تحقیقات به عنوان یک مرکز سرویس‌دهنده به سایر نهادها، اولین سفارش طراحی و میزبانی پایگاه وبی را با راه‌اندازی نسخه اولیه پایگاه ولایت (8) آغاز نمود. در آن زمان، بیشتر جنبه اطلاع‌رسانی در پایگاه‌ها دیده می‌شد و تعامل مخاطبان پایگاه با مدیر، تنها از طریق ایمیل میسر می‌گردید.

پایگاه حوزه، در حال آماده‌سازی محتوا بود و بخش‌های مختلف آن مانند مجلات و کتابخانه به ورود اطلاعات اشتغال داشت. با توجه به ایستا بودن صفحات، برای به روزرسانی پایگاه و ورود اطلاعات محتوای جدید لازم بود که فایل‌های جدید HTML ایجاد و توسط برنامه‌نویس بارگذاری (9) گردد که این امر زمان بسیاری را از برنامه‌نویسان صرف می‌کرد. CGI (10)، یکی از زبان‌های برنامه‌نویسی طرف سرور بود که برای تولید پایگاه‌های پویا مورد استفاده قرار گرفت.

سیستم عامل ویندوز به نسخه 98 ارتقا یافت؛ اما پشتیبانی از زبان‌های غیر انگلیسی، مانند فارسی انجام نمی‌شد. بنابراین، برای نمایش متون در پایگاه‌های فارسی‌زبان، کاربران می‌بایست فونت فارسی را دانلود و روی سیستم عامل نصب می‌نمودند. اطلاعات مختلفی که از سایر سازمان‌ها مانند صاحبان مجلات برای ورود اطلاعات در پایگاه ارسال می‌شد، معمولاً به صورت دستی با دیسکت ارسال می‌شد؛ چون استفاده از سرویس ایمیل هنوز در بعضی از مراکز مرسوم نبود و با توجه به تنوع فرمت‌های متنی مانند زرنگار و اپل و استاندارد نبودن کاراکترهای فارسی، لازم بود که اطلاعات تبدیل گردد. از این رو،  نرم‌افزار مبدل فرمت‌های مختلف برای این منظور تولید و برای استفاده عموم در روی سایت نورسافت قرار گرفت.

بزرگ‌ترین دغدغه فنی در آن سال، راه‌اندازی یک موتور جستجو مناسب برای سایت‌های وبی بود. راهکارهای مختلفی برای ارائه این سرویس امتحان شد که یکی از آن‌ها استفاده از موتور جستجوی یاهو بود که در ابعاد کوچک عرضه می‌شد؛ اما اشکال بزرگ در متون فارسی راست به چپ بودن آن‌ها بود که امکان استفاده از این موتور را مشکل می‌ساخت.

برای اطلاع‌رسانی سرویس میزبانی شبکه اینترنت، پایگاه نورنت (11) راه‌اندازی شد. اگرچه در آن زمان قم جزء معدود شهرهایی بود که امکانات مخابراتی آن اجازه راه‌اندازی میزبانی (12) اینترنت را فراهم می‌ساخت، اما در مقایسه با میزبان‌های خارج از کشور، ارائه سرویس‌های مخابراتی ضعیف بود. بنابراین، برای میزبانی پایگاه‌های اصلی، سرورهای اختصاصی (13) در خارج از ایران اجاره شد؛ ولی استفاده از فضاهای میزبانی وب در خارج از کشور، با مشکلاتی نیز همراه بود؛ برای مثال، پایگاه حوزه با آن‌که دارای محتوای دینی- مذهبی بود، بارها از جانب شرکت‌های میزبان در خارج از ایران به دلایل تحریم و سیاسی متوقف شد و ناچار به جابه‌جایی مجدد پایگاه به سرور دیگری شدیم.

در آن زمان، استفاده از فونت فارسی بسیار رایج بود و انتخاب یک فونت زیبا در نمایش پایگاه اهمیت داشت و جالب بود که بدانیم ممکن بود جایگاه کاراکترهای فارسی یکسان نباشد و شما مجبور باشید که کل محتوای پایگاهتان را مجدداً تبدیل نمایید. مهم‌تر از آن این‌که برای استفاده از یک فونت می‌بایست حتماً تولید کننده آن‌ را شناسایی و از رایگان بودن آن فونت اطمینان حاصل می‌گردید و یا امتیاز استفاده از آن را پرداخت می‌نمودید؛ در غیر این ‌صورت، ممکن بود که کل سرور اختصاصی شما در خارج از کشور فقط به دلیل استفاده از یک فونت ساده متوقف گردد.

اپلت‌های جاوا به دلیل حجم زیادشان منسوخ شدند و ما برای پایین آوردن حجم صفحات، نسخه دوم حوزه را تولید نمودیم. در این نسخه، از CSSها و اسکریپت‌نویسی استفاده شد.

نخستین گام، ارائه قرآن روی وب

سال 1379 با ارائه نرم‌افزار نورالأنوار روی CD، ایده ارائه قرآن تحت وب با همان کیفیت موجود بسیار مورد استقبال قرار گرفت و برنامه‌نویسی کلاینت سروری و استفاده از امکانی که مایکروسافت در مرورگر جدید خود قرار داده بود، یعنی OCX، فصل جدیدی بود که فاصله نرم‌افزارهای CD و وب را کم رنگ‌تر می‌نمود. این پروژه آغاز شد و نرم‌افزار قرآن با همان نمایش و فونت نرم‌افزار اصلی با امکان جستجو و نمایش با اِعراب عرضه گردید. این نرم‌افزار واقعاً در آن زمان کم‌نظیر بود.

در این محصول، با همه جذابیت و کیفیت، دو مشکل بزرگ وجود داشت؛ نخست آن‌که امکان OCX فقط در مرورگر Explorer پشتیبانی می‌شد و Netscape از آن پشتیبانی نمی‌کرد و این باعث می‌شد که بخش زیادی از کاربران نتوانند از این پایگاه استفاده نمایند؛ اما با وجود این مشکل، این محصول ارزش ارائه را داشت. مشکل دوم این بود که کاربر برای اولین‌بار لازم بود که OCX را روی مرورگر خود نصب نماید و برای نصب آن، سازمان بایست نوعی مجوز (14) از شرکت مایکروسافت تهیه می‌کرد تا مایکروسافت تأیید نماید که این کد هیچ‌گونه آسیبی به سیستم کاربر نمی‌رساند. تلاش‌های بسیاری برای گرفتن این مجوز صورت گرفت که به دلیل تحریم و مسائل دیگر، ثمری نداشت. این پروژه، متأسفانه هیچ وقت نتوانست جایگاه خود را در وب بیابد.

نسخه قرآن روی وب، با همان روش استاندارد روی پایگاه حوزه راه‌اندازی شد و برای پخش صوت نیز از سرور RealPlayer استفاده شد. این سِرور امکان پخش صوت را به صورت Stream فراهم می‌ساخت.

افق‌های تازه در پایگاه‌های فارسی‌زبان

فصل تازه‌ای در طراحی پایگاه‌های وب شکل گرفت؛ شرکت مایکروسافت، نسخه سیستم عامل ویندوز 2000 را با مرورگر نسخه 5 خود عرضه کرد. بزرگ‌ترین دستاورد این نسخه برای طراحان وب در ایران، استفاده از استاندارد یونیکد (15) در سیستم عامل و پشتیبانی از زبان‌های راست به چپ در مرورگر بود. پروژه تبدیل متون پایگاه‌ها از فونت قبلی به سیستم یونیکد آغاز شد و در مدت کوتاهی پایگاه‌ها در قالب استاندارد یونیکد در وب قرار گرفتند و با استاندارد شدن محتوای پایگاه‌ها، روند جستجو برای پایگاه‌های فارسی در موتورهای جستجو کامل گردید.

نیازهای جدیدی برای پایگاه‌ها تعریف گردید که دیگر صفحات ایستای HTML پاسخگو نبودند. استفاده از فناوری  ASP (16) مایکروسافت امکان طراحی فرم‌هایی را برای تعامل با کاربران میسر ساخت و بخش‌هایی مانند: خبرنامه، ثبت نام کاربران و... به پروژه‌های ما اضافه شد. از Access به عنوان بانک اطلاعات استفاده شد و بررسی‌هایی برای انتقال کل محتوای پایگاه‌ها به این سیستم صورت گرفت تا روند ورود اطلاعات مکانیزه شده و از جستجوی حداقلی آن نیز استفاده گردد.

تجارت الکترونیک، (17) یکی از موضوعات روز در فضای مجازی بود که در اینترنت جای خود را باز کرده بود. با روند تولید و توسعه محصولات CD، عرضه و فروش این محصولات روی اینترنت در داخل و خارج و در ادامه ارسال آن‌ها، به عنوان یک نیاز برای مرکز محسوب می‌شد. ورود به عرصه تجارت الکترونیک بین‌المللی و استفاده از کارت‌های اعتباری (18) برای خرید محصولات، عملاً در کشور ایران میسر نبود و راه‌اندازی آن نیز برای خارج از کشور، مستلزم داشتن حساب کاربری (19) بود که دسترسی به آن در ایران مقدور نبود. در نتیجه، این پروژه در مرحله تحقیقات به اتمام رسید و روند عرضه محصولات مرکز در خارج از کشور، با ایجاد نمایندگی‌هایی در کشورهای مختلف انجام شد.

صاحب‌نظران حوزه وب، در خصوص حجیم شدن محتوا در وب هشدار دادند و ضرورت حرکت به سوی وب معنایی (20) را مطرح کردند و جالب این‌که XML به عنوان یکی از راهکارهای معنا بخشیدن محتوا در وب معرفی شد. شاید در آن زمان تصور نمی‌شد که این فرمت داده‌ای ساده، بعدها بیش از این می‌تواند در محیط‌های مختلف و زبان‌های برنامه‌نویسی رشد و توسعه یابد. در ادامه، XML در وب جای خود را به صورت حداکثری باز کرد؛ اما هیچ‌گاه با آن هدف اولیه در وب استفاده نشد؛ چرا که نیازها در وب به‌سرعت رو به افزایش بود و محیط‌‌های کدنویسی طرف سرور مانند ASP و PHP در حال متحول شدن بودند.

پایگاه امام علی (ع)

سال 1380، مزین به نام مبارک امیر مؤمنان (ع) شد و راه‌اندازی پایگاه جامع امام علی (21) پروژه‌ای بود که برای رونمایی در عید غدیر با هدف ارائه منابعی مانند: نهج البلاغه، الغدیر، کتابخانه، نگارخانه و... آغاز شد. با ارائه این نسخه در قالب یونیکد، همراه با جستجوی پیشرفته، پایگاه در فضای بسیار مطلوبی عرضه گردید.

آرزوی پیاده‌سازی جستجویی قدرتمند برای پایگاه‌های مرکز محقق شد و از امکانی که مایکروسافت در یکی از سرویس‌های (22) خود عرضه کرده بود، استفاده حداکثری شد و نسخه جدید پایگاه حوزه با جستجوی کامل عرضه گردید. راه‌اندازی سیستم جستجو در محتوای فارسی، نتیجه سعی و خطاهای زیاد و تعداد فراوان پرسش و پاسخ روی گروه‌های خبری (23) مایکروسافت بود. در آن زمان، جستجویی تمام‌متن و کامل برای پایگاه‌های فارسی دیده نشده بود.

با عرضه نرم‌افزار CD جامع‌ الأحادیث، ارائه نسخه وبی آن با عنوان «پایگاه جامع الأحادیث» تعریف گردید و برای محتوای کتب از فرمت XML استفاده شد. درخت فهرست این کتاب‌ها، دارای حجم قابل ملاحظه‌ای بود که با توجه به پایین بودن سرعت اینترنت در آن زمان، امکان بارگذاری آن به صورت یکباره، پایگاه را بسیار کند می‌نمود. برای حل این مشکل، از روش کدنویسی خاصی استفاده شد که امکان بارگذاری فرزندان هر نود را با کلیک روی همان نود فراهم می‌ساخت. این قابلیت بعداً با عنوان آجاکس (24) مطرح شد که البته از راهکارهایی بود که در MSDN مایکروسافت عرض شده بود و ما از آن ایده گرفتیم. در این پایگاه، جستجویی پیشرفته از قبیل: جستجوی اعرابدار، جستجوی ریشه‌ای کلمات و... ارائه شد.

پی نوشت ها: