ره آورد نور

کلیدواژگان: پایگاه جامع الأحادیث، پایگاه نورحدیث، حدیث شیعه، منابع حدیثی.

مقدمه

پایگاه جامع الأحادیث (noorhadith.ir)، وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور، شامل کهن ترین و مهم ترین منابع حدیثی شیعه از قرن اوّل هجری تا کنون است که به منظور استفاده پژوهشگران و نیز علاقه مندان به معارف نورانی اهل بیت(ع) از این منابع در محیط وب، راه اندازی شده است.

این پایگاه، امکانات و قابلیت های متنوع پژوهشی همچون: دسترسی به متن احادیث و ترجمه آنها، جست و جو در عناوین منابع و متن روایات، گزینش احادیث کوتاه و بلند هریک از معصومان(ع)، یافتن و مشاهده احادیث مشابه، افزودن ترجمه و نمایه بر احادیث و مواردی از این دست را در خود جای داده است (1) که به آسانی نیازهای حدیث پژوهان و محققان را برآورده می نماید و همچنین، کاربران عمومی و مشتاق به سخنان و روایات معصومان(ع) را بهره مند می سازد.

اکنون، چندی است که از راه اندازی اوّلیه پایگاه و ارائه نسخه آزمایشی آن می گذرد. در این مدت، اقدام ها و فعالیت های نسبتاً گسترده ای از سوی مرکز تحقیقات کامپیوتری نور برای بهبود کیفی و کمّی پایگاه و ارتقای قابلیت های آن از دو جهت «محتوا» و «رابط های کاربری» صورت گرفته و یا در دست انجام می باشد که در این نوشته، به همراه گزارشی از این اقدام ها و برنامه های آتی، به منظور دستیابی به چشم اندازی از آینده پایگاه جامع الأحادیث، به مخاطبان و کاربران محترم ارائه می گردد.

الف. محتوا

در بخش محتوای پایگاه، کارهای گوناگونی برای بهبود و ارتقاء انجام شده که در ذیل به مهم ترین آنها اشاره می گردد:

1. افزایش منابع حدیثی

منابع مورد استفاده در پایگاه جامع الأحادیث، غالباً با منابع نرم افزار رومیزی جامع الأحادیث مشترک است که پس از نشان گذاری متن روایات در آنها، به صورت حدیث محور بر روی پایگاه قرار گرفته و قابل مشاهده است. تعداد منابع حدیثی در نسخه فعلی پایگاه، 183 عنوان در 480 جلد می باشد که این تعداد منابع حدود 415 هزار روایت را در خود جای داده است. با فعالیت های صورت گرفته تعداد کتاب های حدیثی نشان گذاری شده، به بیش از 200 عنوان و مجلدات آنها به بیش از 530 جلد افزایش یافته است که پس از بارگذاری منابع جدید در آینده نزدیک، قابل دسترسی و مشاهده خواهند بود.

گذشته از افزایش عناوین منابع حدیثی، مجلدات برخی از کتب همچون کتاب «جامع أحادیث الشیعه» که به تدریج در حال چاپ و انتشار است، از 7 جلد به 11 جلد افزایش یافته است.

2. افزایش ترجمه های ارائه شده

از ویژگی های مهمّ پایگاه جامع الأحادیث، ارائه ترجمه روایات است. در نسخه اوّلیه پایگاه، نزدیک به 50 عنوان ترجمه برای حدود 30 عنوان از منابع حدیثی موجود در پایگاه، عرضه شده است که برخی منابع، بیش از یک ترجمه دارند. علاوه بر آن، ترجمه 32 جلد از مجموعه 110 جلدی بحار الأنوار نیز در پایگاه ارائه شده است. با استفاده از این تعداد کتاب ترجمه، در مجموع حدود 52 هزار حدیث در پایگاه دارای ترجمه می باشند.

با اقدام های انجام شده، تعداد عناوین ترجمه های پایگاه، بیش از دو برابر افزایش پیدا کرده و افزون بر 65 عنوان ترجمه جدید به محتوای پایگاه افزوده شده است که با این تعداد، در مجموع، 115 عنوان ترجمه در بیش از 220 جلد در دسترس کاربران خواهد بود. با استفاده از این تعداد منبع ترجمه، آمار احادیث دارای ترجمه به زبان فارسی در پایگاه جامع الأحادیث قابل ملاحظه خواهد شد. همچنین، گفتنی است که در پایگاه امکان افزودن ترجمه جدید بر احادیث توسط کاربران نیز فراهم آمده است.

3. افزودن کتاب های شرحِ احادیث

بسیاری از احادیث مذکور در منابع روایی شیعه، از دیرباز توسط عالمان مورد شرح و بررسی قرار گرفته و معارف ناب و لغات مشکل آنها تبیین شده است. به منظور بهره مندی محققان و عموم علاقه مندان به احادیث اهل بیت(ع) از این شرح ها و فراهم شدن دسترسی سریع و آسان به آنها، در کنار ترجمه روایات، کتاب های شرح احادیث نیز برای نخستین بار به محتوای پایگاه افزوده شده و با به روزرسانی نسخه جدید پایگاه، امکان بهره مندی از محتوای 23 عنوان کتاب شرح حدیث در بیش از 100 جلد در پایگاه فراهم آمده است که این تعداد کتاب، حاوی شرح بیش از 40 هزار روایت، به ویژه احادیث کتب اربعه هستند.

4. بهبود اتصال احادیث با ترجمه و شرح

اقدام مهم دیگر در زمینه ارتقاء و بهبود محتوای پایگاه جامع الأحادیث، بازبینی کلیه پیوندها و اتصالات ترجمه های قبلی و نیز ترجمه ها و شرح های جدید با منابع حدیثی و متن روایات، شامل ده ها هزار لینک و اتصال در بیش از سیصد جلد کتاب، به منظور اصلاح اشکال های احتمالی و اطمینان به صحت تطابق ترجمه و شرح ارائه شده با متن روایت مورد نظر بوده است که به همت محققان مرکز تحقیقات کامپیوتری نور فرآیند آن در طی بیش از دو سال به انجام رسیده و امید است به یاری خداوند متعال هم زمان با به روزرسانی جدید از پایگاه، مورد بهره مندی کاربران قرار گیرد. گفتنی است، روند بازبینی و اصلاح پیوندها بین ترجمه و شروح در تعدادی از منابع هنوز ادامه دارد که پس از اتمام، به تدریج به محتوای پایگاه افزوده خواهند شد.

5. اصلاح و ارائه اسناد ذیلی

در منابع روایی، به ویژه جوامع حدیثی متأخر همچون بحار الأنوار و وسایل الشیعه که روایات بسیاری را از مصادر مختلف جمع آوری کرده و در خود جای داده اند، این شیوه فراوان به چشم می خورد که مؤلفان پس از نقل یک روایت، به دیگر اسناد و اختلاف های متنی و سندی آن روایت در کتاب های گوناگون اشاره کرده و از تکرار دوباره متن روایت خودداری کرده اند و به جای آن، الفاظی مانند: «مثله» و «نحوه» به کار برده اند. به این اسناد و اختلاف نسخه ها که به دنبال یک روایت درج شده اند، اصطلاحاً «اسناد ذیلی» اطلاق می شود. این اسناد و ارائه نشانی از نسخه های دیگر روایت در منابع مختلف، حاوی اطلاعات ارزشمندی برای پژوهشگران و متخصصان امر حدیث است که از جمله آنها، حکم به اتحاد آن روایات بنا بر نظر مؤلف می باشد.

بر همین اساس، یکی از اقدام های انجام شده برای بهبود کیفیت محتوای پایگاه، بازنگری در نشان گذاری این اسناد در چهار مجموعه بزرگ حدیثی که دارای بیشترین اسناد ذیلی هستند، شامل کتاب های: «بحار الأنوار»، «الوافی»، «وسایل الشیعه» و «مستدرک الوسایل» با بیش از یکصد و هشتاد جلد است. با فعالیت های انجام شده، از این پس، هر روایتی که دارای سند ذیلی است، به همراه سند یا اسناد پیرو خود نمایش داده خواهد شد تا استفاده کاربران و محققان از این منابع، کامل تر و مفیدتر شود.

6. شناسه انحصاری برای هر حدیث

یکی دیگر از اقدام های انجام شده در زمینه بهبود محتوای پایگاه، اختصاص شناسه انحصاری به هر یک از احادیث موجود در آن است. در توضیح باید گفت که از ویژگی های اصلی پایگاه جامع الأحادیث، حدیث محور بودن آن است؛ به این معنا که محتوای اصلی پایگاه را فهرستی از احادیث موجود در منابع حدیثی شیعه به همان ترتیبی که در کتاب ها وجود دارند، تشکیل می دهد. با انتخاب هر حدیث از هر کتاب، اطلاعات مربوط به آن از قبیل: معصوم صادرکننده روایت، ترجمه و شرح، و احادیث مشابه قابل مشاهده خواهد بود. همچنین، هر کاربر می تواند فعالیت های پژوهشی مختلفی مانند: نمایه زنی، ترجمه روایات و ستاره کردن احادیث منتخب را انجام دهد که سابقه این فعالیت ها در کارتابل «احادیث من» در دسترس می باشد. برای اینکه فعالیت های پژوهشی کاربران بر اثر تغییرهای احتمالی در منابع پایگاه و چینش آنها و نیز در به روزرسانی نسخه های بعدی، محفوظ بماند و همچنین، اصلاح اطلاعات مربوط به برخی احادیث، در کوتاه ترین زمان و کمترین هزینه در پایگاه اعمال شود، بخش پردازش داده مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی اقدام به ایجاد زیرساخت مهمی در پایگاه نمود و آن، اختصاص یک شناسه اختصاصی منحصر به فرد به هر حدیث و آماده نمودن ابزاری برای مدیریت احادیث شناسه دار و ثبت و رهگیری فرایند اطلاعات مربوط به هر حدیث می باشد.

با انجام این کار، زیربنایی که هم به محتوای پایگاه مربوط است و هم به پشتیبانی فنی از آن ربط دارد، علاوه بر مزایایی که مورد اشاره قرار گرفت، امکان دستیابی به احادیث یکتا و غیرتکراری از فهرست طولانی احادیث شیعه نیز آسان تر خواهد شد. چه اینکه در طول زمان، بسیاری از روایات در منابع مختلف و حتی در فصول متعدد از یک کتاب، تکرار شده اند و این موضوع، تعداد روایات شیعه را به چند برابر رسانده است. این امر که نیازمند پژوهشی دقیق و فراگیر می باشد و بدون استفاده از ابزارها و روش های رایانه ای همچون مشابهت یابی احادیث نمی توان بدان دست یافت، با استفاده از شناسه اختصاصی و یافتن نسبت بین هر حدیث با احادیث دیگر آسان تر خواهد بود.

ب. رابط های کاربری

با بررسی و ارزیابی قسمت های مختلف پایگاه و کارکردهای آن توسط بخش کنترل کیفیت در مرکز تحقیقات کامپیوتری نور و نیز نظرها و پیشنهادهای ارسالی توسط کاربران، نیاز به بهبود و ارتقای برخی از رابط های کابری در پایگاه احساس می شد که اقدام هایی در همین زمینه صورت گرفت. در اینجا به طور مختصر به مهم ترین این اقدام ها اشاره می شود:

1. امکان انتخاب ترکیبی (Multi Select)

فهرست احادیث موجود در پایگاه بر اساس گزینه های مختلف همچون: منابع، معصومان، اندازه احادیث، وجود ترجمه برای روایات و قرن تألیف کتاب محدود می شود. در نسخه فعلی پایگاه، امکان انتخاب هم زمان دو یا چند گزینه از موارد فوق وجود ندارد؛ اما با بهبود این قابلیت، امکان انتخاب ترکیبی و مشاهده هم زمان احادیث چند معصوم یا چند قرن یا موارد دیگر فراهم شده است.

2. انتخاب تعداد احادیث برای نمایش

در حال حاضر، تعداد احادیث قابل نمایش در صفحه اصلی پایگاه به طور پیش فرض و ثابت، ده روایت است که با اضافه شدن گزینه انتخابی در نوار ابزار بالای صفحه، این تعداد به دلخواه کاربران بین 10 تا 50 روایت قابل تنظیم گشته است.

3. حفظ موقعیت کاربر در صفحه اصلی

از جمله نکاتی که در بررسی از عملکرد پایگاه و نظرات کاربران به دست آمده، لزوم حفظ موقعیت کاربر به هنگام بازگشت از صفحه اختصاصی نمایش احادیث به صفحه اصلی است؛ به عنوان نمونه، به هنگام نمایش هفتمین حدیث از صفحه اصلی، کاربر باید به همان حدیث باز گردد؛ ولی در حال حاضر، بعد از ورود به صفحه اختصاصی حدیث، در بازگشت موقعیت کاربر ذخیره نمی شود و به طور پیش فرض، به اوّلین حدیث صفحه منتقل می گردد که این موضوع، اصلاح شده و موقعیت کاربر بعد از دیدن احادیث، در صفحه اصلی حفظ می شود.

4. بهبود دسترسی ها در صفحه اختصاصی حدیث

هم اکنون از صفحه اختصاصی نمایش حدیث، امکان مشاهده احادیث دیگر و دسترسی به فهرست اصلی وجود ندارد که با اضافه شدن دکمه احادیث قبلی و بعدی به نوار ابزار در این صفحه، این امکان به وجود آمده است. همچنین، در کنار کارتابل «احادیث من»، کارتابل «فهرست احادیث» نیز افزوده گردیده که بدون زدن دکمه بازگشت مرورگر، امکان دسترسی به صفحه اصلی با حفظ موقعیت قبلی کاربر فراهم می باشد.

5. اضافه شدن ترتیب نمایش بر اساس تعداد احادیث گروه

یکی از قابلیت های فوق العاده و منحصر به فرد در پایگاه جامع الاحایث که متأسفانه به خوبی معرفی نشده و کاربران آشنایی چندانی با آن ندارند، امکان دسته بندی یا گروه بندی احادیث است. در راستای بهبود فضای استفاده از امکانات پایگاه، دکمه «دسته بندی احادیث» که در محل مناسبی قرار نداشت، در مکانی مناسب تر و در دید کاربران در نوار ابزار صفحه اصلی قرار داده شده و راهنمای نسبتاً مبسوطی نیز از چگونگی عملکرد آن تهیه گردیده است. به طور خلاصه، با انتخاب دکمه دسته بندی یا گروه بندی احادیث در حالت های گوناگون انتخابی از قبیل دسته بندی همه منابع یا منبعی خاص، احادیث تکراری و شبیه به هم در یک گروه قرار می گیرند و به ترتیب زمانی در کنار یکدیگر به نمایش درمی آیند. در این حالت، می توان سیر تدوین نسخه های یک حدیث را در طول زمان در منابع گوناگون مشاهده نمود و تفاوت های سندی و متنی آنها را با استفاده از پنجره مقایسه احادیث، مورد بررسی و کاوش قرار داد.

در نسخه جدید پایگاه، با اضافه شدن گزینه ترتیب بر اساس تعداد احادیث گروه به جدول ترتیب نمایش در صفحه اصلی، می توان علاوه بر مرتب نمودن احادیث بر طبق معصومان، اندازه و شناسه، آنها را بر اساس تعداد روایات هر گروه از بیشتر به کمتر یا بر عکس نیز مشاهد نمود. با این روش، به راحتی تعداد تکرار یک روایت در منابع گوناگون، قابل دستیابی است. البته گفتنی است که استفاده از این گزینه، در حالت انتخاب گزینه دسته بندی است؛ در غیر این صورت، پاسخی قابل مشاهده نخواهد بود.

ج. کارهای در دست اقدام

علاوه بر اقدام های صورت گرفته در جهت بهبود کیفی و کمّی پایگاه جامع الأحادیث که به آنها اشاره شد، فعالیت های دیگری نیز در دست انجام است که در ادامه، گزارشی از آنها ارائه می گردد:

1. بهبود اطلاعات پایگاه از لحاظ متن روایات عرضه شده

چنان که بیان شد، محتوای اصلی این پایگاه، احادیث استخراج شده از منابع حدیثی شیعه است. برای اینکه بتوان تنها متن روایات را از این کتاب ها نمایش داد، هر حدیث به طور جداگانه نشان گذاری شده است. در غالب این کتاب ها، متن یک روایت و محدوده آن به راحتی قابل تشخیص است؛ اما در مواردی نیز به دلیل درج کلمات مؤلف یا شارحان و حتی توضیح خود راوی در ادامه یا بین متن روایات، تشخیص اینکه محدوده یک حدیث چه مقدار است، دشوار می باشد. به همین دلیل، احتمال وجود نقصان یا زیادت در برخی از متونی که به عنوان روایت در پایگاه عرضه شده اند، وجود دارد.

از سوی دیگر، در تعریف خود روایت و اینکه چه متنی را می توان حدیث نامید نیز کم و بیش اختلاف هایی وجود دارد؛ اما تعریف مشهور از روایت در نظر علمای شیعه، بیان قول، فعل و تقریر معصومان(ع) است. بر همین اساس، ممکن است بتوان برخی دیگر از متون ارائه شده در پایگاه به عنوان روایت را خارج از تعریف اصطلاحی آن دانست. از این رو، یکی از برنامه های در دست اقدام جهت بهبود کیفی محتوای پایگاه، بازبینی متن روایات ارائه شده به خصوص در منابع روایی ـ تاریخی است که در بعضی از آنها بین مطالب و گزارش های تاریخی با روایات خَلط شده است.

2. ارتقاء و بهبود اطلاعات مربوط به صادرکننده یا قائل روایات

از قابلیت های برجسته پایگاه جامع الأحادیث، امکان مشاهده روایات یک یا چند معصوم خاص است که خصوصیتی بسیار کاربردی برای همه سطوح مخاطبان و کاربران می باشد. در حال حاضر، اطلاعات مربوط به معصوم صادرکننده یا قائل در روایات، برای حدود دو سوم از احادیث پایگاه وجود دارد و یکی از کارهای در دست اقدام، تکمیل و اصلاح این اطلاعات برای احادیث باقیمانده است. در این زمینه، پس از انجام اصلاحات مد نظر، با تفکیکی که بین نقش معصومان در سند و متن یک روایت صورت گرفته، امکان بازیابی اطلاعات مربوط به احادیث صادرشده از یک معصوم، احادیثی که درباره یک معصوم است و نیز معصومانی که در سلسله سند یک روایت به عنوان راوی ذکر شده اند، وجود خواهد داشت.

نکته قابل توجه در موضوع پیرایش متن برخی روایات و اطلاعات مربوط به قائل در احادیث و نیز دیگر اصلاحاتی که در محتوای پایگاه همچون افزایش ترجمه و شروح و مانند آن صورت خواهد گرفت، این است که با اختصاص شناسه انحصاری به هر حدیث و ابزاری که برای مدیریت آن ایجاد شده، این تغییرات و اصلاحات، به آسانی در فواصل زمانی کوتاه و به طور مستمر در پایگاه اعمال خواهد شد. همچنین، گزارشی از آخرین تغییرها به اطلاع کاربران خواهد رسید.

3. ارتقای موتور جستجو در پایگاه

با وجود اینکه موتور جستجویی که در حال حاضر در پایگاه وجود دارد، نسبتاً جوابگوی نیازهای کاربران می باشد، اما در مقایسه با فناوری به روز و نیز دیگر پایگاه های وابسته به مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، از جایگاه شایسته خود بهره مند نیست. بنابراین، یکی از اقدام های فوری در این زمینه، بهبود و بالا بردن سرعت و دقت در موتور جست و جوی پایگاه همراه با امکانات جست وجوی پیشرفته می باشد که به یاری خداوند به زودی این امر محقق خواهد شد.

4. بهبود دیگر رابط های کاربری

ارتقای موارد دیگری از رابط های کاربری در پایگاه، همچون: بهبود سبد مقایسه احادیث، ایجاد قفسه دلخواه از منابع بر اساس عناوین کتاب، مؤلفان، موضوع و مانند آن و نیز تغییراتی در زمینه گرافیک پایگاه و آسان تر نمودن دسترسی به امکانات پژوهشی آن، در دست انجام است که امیدواریم به زودی در پایگاه اعمال گردد.

د. چشم اندازی از برنامه های آتی

پس از ارائه گزارشی از فعالیت های انجام شده و در دست اقدام برای بهبود پایگاه جامع الأحادیث، در بخش آخر به معرفی مهم ترین برنامه های آتی پایگاه اشاره می کنیم:

1. افزودن ترجمه به زبان های روز دنیا

با عرضه احادیث اهل بیت(ع) در محیط وب که معارف اسلام ناب را به آسانی در دسترس همه مخاطبان و علاقه مندان از سراسر جهان می گذارد، نیاز به ارائه ترجمه به زبان های زنده دنیا در پایگاه را دوچندان می نماید. از این رو، یکی از برنامه های آینده در توسعه محتوای پایگاه افزودن این ترجمه ها می باشد. تا کنون کتاب های ترجمه فراوانی به زبان انگلیسی و دیگر زبان ها از احادیث شیعه منتشر شده که باید از آنها در این بخش از پایگاه استفاده نمود.

2. افزودن اطلاعات رجالی و سندی

از دیگر برنامه های آینده در پایگاه جامع الأحادیث، ارائه اطلاعات لازم درباره اسناد روایات همچون شرح حال رجال و راویان موجود در آنها و نوع اسناد از لحاظ اتصال، ارسال، صحت، ضعف و مانند آن می باشد. گفتنی است که پیش از این، اطلاعات رجالی و سندی بسیار ارزشمندی در برخی نرم افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری نور همانند نرم افزار درایة النور و اسناد شیخ صدوق به مخاطبان ارائه شده که با استفاده از آنها می توان بر غنای محتوای پایگاه افزود.

3. ارائه احادیث بر اساس موضوع

دسته بندی احادیث بر اساس موضوعات محوری آنها به منظور دسترسی به روایات بر مبنای موضوع، از دیگر برنامه های آتی و مهم مرکز تحقیقات کامپیوتری نور برای توسعه بیشتر پایگاه جامع الأحادیث می باشد که امیدواریم با شکل گیری نسخه واحد از احادیث شیعه، دستیابی به این امر نیز آسان تر و دقیق تر جامه عمل بپوشد.

سخن پایانی

با توجه به نکات مطرح شده در افزایش کیفی و کمّی امور مربوط به محتوا و رابط کاربری در پایگاه جامع الأحادیث، و فعالیت های صورت گرفته یا در دست اقدام در این زمینه و همچنین امکاناتی که در برنامه توسعه پایگاه مد نظر است، می توان چشم انداز مناسبی از وضعیت پایگاه جامع الأحادیث انتظار داشت.

با یاری خداوند متعال و همت مسؤولان مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، امید می رود در آینده ای نه چندان دور، نسخه جدید و به روزرسانی شده این پایگاه که جامع متون حدیثی شیعه و دربردارنده بیش از چهارصد هزار روایت است، با ارائه اطلاعات تصحیح شده و کاملی از متن روایات، ترجمه و شروح آنها و دیگر اطلاعات پیرامونی همچون: اسناد ذیلی، معصومان صادرکننده احادیث و راویان معصوم در سلسله سند روایات، به همراه بهره مندی از امکانات فنی مناسب تر، به شیفتگان کلمات نورانی معصومان(ع) و معارف حدیثی عرضه گردد.

پی نوشت: