ره آورد نور

کلیدواژگان: محتواهای رقمی، حکمرانی محتوا، راهبردهای محتوا، مدیریت محتوا، حوزه علمیه.

درآمد

محتوا، عبارت از محتوای متنی، دیداری یا شفاهی است که در شکل‏های: متن، تصویر، صوت، فیلم و پویانمایی عرضه می‏ شود. محتواها در فضای مجازی، شامل: اسناد، دادگان، برنامه‏ های کاربردی، منابع الکترونیک، نامه‎‏های الکترونیک و نظایر آن نیز می باشد. محتواهای رقمی، به خلاف محتواهای چاپی، پیچیده، مرکب و پویا هستند. در محیط رقمی، به سبب نبود کاستی های محیط فیزیکی، می توان در کنار متن، تصاویر، فیلم و دیگر عناصر چند رسانه را گنجاند. همچنین، می توان پیوندهایی با خارج از متن نیز فراهم آورد. در واقع، در محیط رقمی، نیازی به تمایز انواع گونه های مختلف محتوا نیست و همه گونه از محتوا را می توان در کنار هم آورد، برای نمونه، یک کتاب درباره جغرافیا به همراه متن آن، می توان فیلم ها را در کنار متن گنجاند تا کاربر بتواند در صورت خواست فیلم را هم ببیند؛ جز این می توان رابطه بین متون مرتبط با آن را با پیوند برقرار کرد.

حکمران فضای مجازی، محتواست؛ به گونه‏ ای که هدف از طراحی و ساخت پایگاه‏ ها و برنامه‏ ها در این فضا، رساندن کاربران به محتوایی است که در آن قرار داده شده و کاربران نیز به منظور دستیابی به محتوا در اقسام گوناگون آن، پای در فضای مجازی می‏ گذارند و هر کاربری که به محتوای دلخواهش برسد، کامیاب شده و هر توسعه‏ دهنده‎ای که بتواند کاربران هدفش را به محتوای مطلوب رهنمون کند، ظفر یافته است. از این رو، می‏توان اذعان داشت که حکمران در این عرصه، محتواست.

با وجود اهمّیّت کیفیّت محتوا، بسیاری از برنامه‏ نویسان و توسعه‏ دهندگان در این عرصه بیشتر همّت خود را معطوف معماری جذاب و زیباسازی صفحات و رابط کاربری برنامه‏ ها یا پایگاه‏ های خود می‏ کنند؛ در حالی‏که آنچه سبب جذب کاربران است، محتوای با کیفیت است.

رقمی‎‏سازی منابع چاپی، زمینه‏ نوینی برای انسان گشود که عصر اطّلاعات را شکل داد. در این عصر، هم‏گام با تنوع قالب‏های منابع الکترونیکی، ابزارهایی که مستلزم دسترسی به آن منابع (نشریات الکترونیک، تصاویر، گراف‎‏‏ها و نظایر آن) بودند نیز توسعه داشت. از سودمندی‏ های بسیار گفته شده رقمی‏ سازی، قابلیت جستجو، دسترسی کم‏ هزینه‏ تر به منابع، ذخیره‏ سازی و نگهداری کم‏ هزینه است.

با توسعه رشد سریع نشر الکترونیک، منابع وب و استفاده از وب به مثابه ابزار، در حال تغییر شیوه‏ های زندگی و یادگیری کاربران است. در حالی که وب در مراحل نخستین عمدتاً برای استفاده از برنامه‏ هایی که اطّلاعات و منابع را به کاربران می‏ داد، به کار می‏ رفت، توسعه وب دو و گسترش منابع باز و استفاده اشتراکی و توجه به محتواهایی که کاربران ایجاد می‏‌کنند و ابزارهای به اشتراک‏‌گذاری منابع مسیر وب تغییر یافت. این تغییر، به گسترش سریع و عمومیّت منابع انجامید. منابع الکترونیک، بخش عمده‏ای از ادبیّات جهانی را به خود اختصاص داد. (Kenchakkanavar 2014, 97-98)

کاربران فضای رقمی، مشتریان محتوا هستند و هزینه‏ های بسیار برای به دست‏ آوردن محتوا می‏ پردازند. امروزه بازاریابی محتوا (content marketing)، از مهم‏ترین حوزه‏ ها در فضای مجازی به شمار می‏ رود و شرکت‏های بزرگی در این زمینه فعالیت می‏‌کنند. هر کشوری که در تولید محتوا، به ویژه در فضای مجازی توفیق یابد، می‏‌تواند سهم بیشتری از تجارت محتوا به دست آورد و در فضای مجازی، قلمرو وسیع‏تری را تحت سلطه خویش درآورد.

وضعیت محتوای ملی در فضای مجازی

با وجود اهمیّت بسیار محتوا، در کشور ما آن چنان که باید به امر محتوا توجه نشده است. متأسفانه، بر پایه گزارش‏ها و آمار، ایران سهمی ناچیز از محتوای فضای مجازی دارد؛ در حالی که از مصرف‏‌کننده‏ های بزرگ محتواست.

در دنیای کنونی، محتوای فضای مجازی از جنس سلطه است و باید در جنگ و رقابت محتوا در فضای مجازی، با شکستن انحصار محتوایی در دنیا از مرزهای مجازی کشور حفاظت کنیم. در کشور ما به دلایل مختلف، محتوا ساماندهی و سازماندهی مناسبی ندارد و تولید کنندگان محتوا در کشور هنوز جایگاه خود را نشناخته اند. موضوع محتوا، فراتر از اقتصاد، مسائل اجتماعی و فرهنگی است و حال آنکه محتوا یکی از مباحث مهمّ فرهنگی و اقتصادی به شمار می رود و البته از اقتصاد و فرهنگ نیز مهم تر است. در دنیای کنونی، وقتی محتوا در فضای مجازی قرار می‏ گیرد، رنگ سلطه می‏ یابد. در بین موضوعات ICT، راهبردی ترین امر، محتواست و در نتیجه، راهبردی ترین پدیده امروزی به شمار می‏رود. (ساعدی، 1391)

بر پایه آمارها، تنها 0/8 درصد از محتوای کل فضای مجازی به زبان فارسی است. همچنین، باید به این مسئله توجه داشت که تنها بخشی از این 0/8 درصد محتوا، محتوایی مناسب و با کیفیت است. (حاجیان، 1394)

با نگاه به این آمار می توان دریافت که وب فارسی از نظر کمّی و کیفی، با کمبود محتوا رو به روست. پس، باید افزون بر توجه به میزان محتوای وب فارسی، بر کیفیت محتوای آن نیز نظارت داشت. محتواهای عرضه شده در این فضا باید هم از دید کمّی پُر باشد و هم ارزش کیفی فراوان داشته باشد.

حال باتوجه به نفوذ روزافزون اینترنت و نیاز کاربران به محتوا، تولید و مدیریّت محتواهای اسلامی از سوی حوزه‏ های علمیه به مثابه نهادهای علمی، آموزشی و فرهنگی که مهم‏ترین رسالتشان تولید و نشر معارف ناب اسلامی از منابع معتبر و دست اوّل است، امری بسیار مهم و ضرور تلقی می‏‌شود.

اقسام محتواهای رقمی

محتواهای دیجیتال که در بستر وب عرضه می‏ شوند، قالب‏های گوناگون و تنوع فراوانی دارند؛ به گونه‏‌ای که در برخی منابع یک‌صد و یک نوع از انواع محتواهای وب فهرست شده است. (Armitage 2017) (Briesies 2016)

توجه به این نکته، مهم است که این تنوع فراوان، تنها مرتبط با سکوی وب است و دیگر سکوهای فضای مجازی، محتواهای خاص خود را خواهند داشت؛ هرچند بسیاری از این محتواها در دیگر سکوها نیز قابل عرضه خواهد بود.

از یک نگاه کلّی، محتواهای رقمی را می‏‌توان در دسته‏ های ذیل جای داد:

1. محتواهای اصلی که شامل محتواهای متنی و چندرسانه در زمینه‏ های پژوهشی (در حوزه‏ های گوناگون علوم)، ادبی و هنری است. این محتواها شامل: کتاب‏ها و مقالات الکترونیکی، نقشه‏ های جغرافیایی، گراف‏ها، اینفوگرافی‏ها، قطعات موسیقی، فیلم‏ها پادکست‏ها، مصاحبه‏ ها، بازی‏های برخط و نظایر آن‏اند.
2. محتواهای کمکی، شامل محتواهایی است که برای دسترس‏‌پذیری بهتر محتوای اصلی تولید می‏ شود که مشتمل بر: فهرست‏ها، فراداده‏ ها و برچسب‏ هاست.
3. محتواهای ساخته کابران که شامل محتوای گفتگوهای کاربران در وبلاگ‏ها، کامنت‏ها، پرسش و پاسخ، رتبه‏ بندی‏ ها، نظرسنجی‎‏ها، شبکه‏ های اجتماعی، اتاق‏های گفت وگو و ابزارهای پیام‏رسان است. افزون‏ بر آن، مجموعه فعالیت‏های کاربران که در فضای مجازی از آن به لاگ کاربران تعبیر می‏‎شود نیز در این دسته جای می‏ گیرد.

مسائل مربوط به محتوا در فضای مجازی

با گسترش و نیز توسعه ابزارهای تولید و نشر محتواهای رقمی و همه‏ گیرشدن استفاده از آنها، مسائل گوناگونی درباره محتواهای رقمی مطرح می‏‌شود که می‏‌توان به نمونه‏ های ذیل اشاره کرد:

سیاست‏گذاری محتوا، راهبردهای محتوا، مدیریت محتوا، تولید محتوا (گزینش و رقمی‏‌سازی محتوا)، بهینه‏‌سازی و فرآوری محتوا برای دسترس‏‌پذیرکردن آن، کاربردپذیری محتوا، آلودگی محتوا، محرمانگی محتوا و محافظت از محتوا.

* سیاست گذاری محتوا (content policy)

پیش از تولید محتوا، نوع مخاطبان، اهداف تولید و شیوه نشر، و نیز سطوح و چگونگی دسترسی به آن باید مشخص باشد، همچنین، صاحبان و مالکان حقوق مادی و معنوی آن نیز تعیین می‏‌شود، تا در قبال تأثیرات خوب یا ناخوب بر مخاطبان، کس یا کسانی باشند که مورد سؤال قرار گیرند. این دست قوانین، همه تحت عنوان سیاست‏گذاری محتوا انجام می‏‌شود. از این رو، در سیاست‏گذاری محتوا، قوانین مربوط به محتوا مشخص می‏‌شود.

* راهبردهای محتوا (content strategy)

هدف‏‏ هایی که در بخش سیاست‏گذاری محتوا تعیین شدند، در راهبردهای محتوا برای رسیدن به آنها فرایندهایی تعریف و از ابزارها و فنون گوناگون نیز مدد گرفته می‏ شود. این اهداف، شامل مواردی چون آموزش و سرگرمی است. بنابراین، در راهبردهای محتوا، برای فرایندهای گوناگون محتوایی جهت رسیدن به هدفی خاص برنامه‏‌ریزی می‏ شود.

* مدیریت محتوا (content management)

مدیریت محتوا، شامل مجموعه‏ ای از فرایندها و فناوری‏ هاست که از طریق آن، محتوای مفید و مناسب برای مخاطب تولید، گردآوری، ذخیره‏ سازی، مدیریت و منتشر می‏ شود. یک مدیر محتوایی، در یک سازمان، وظیفه راهبری و اداره همه فعالیّت‏هایی است که بر پایه سیاستی خاصّ، قوانینش مشخص و فرایندهای رسیدن به اهداف در آن تعریف شده است.

* حکمرانی محتوا (content governance)

حکمرانی محتوا، نظام‏ها و مجموعه‏ ای از دستورعمل‏ هایی است که چگونگی ایجاد و نشر محتوای سازمان‏ها را تعیین می‏ کند. مدیریت هر روزی عرضه و سبک محتوا، در حکمرانی محتوا تعیین می‏ شود. ابزارهایی که در حکمرانی محتوا وجود دارد، می تواند و ممکن است شامل گردش کار محتوا، دستورعمل ویرایشی، راهنمای سبک، هیئت مدیره ویرایشی، کمیته محتوای وب، تقویم چاپ و نشر و نظایر آن باشد. در حکمرانی محتوا، مشخص می شود که مخاطب کیست، نیازهای او چیست و چه نوع محتوایی و چگونه باید تولید و منتشر شود.

* بهینه‏ سازی محتوا (content optimization)

گاه محتوایی که تولید شده، به همان شکل، مؤثر نیست و برای تأثیر بیشتر بر مخاطبان هدف، نیاز به افزودن محتواهایی دیگر است. به مجموعه فعالیّت‏ هایی که محتوا را برای در دسترس قرارگرفتن کاربران هدف انجام می‏ شود، بهینه‏ سازی محتوا گفته می‏ شود؛ به تعبیر دیگر، بهینه‏ سازی محتوا در پی افزودن فرااطّلاعات و فراداده به یک محتوا برای دسترس‏پذیرکردن آن برای کاربر هدف است. فراداده‏ های ساختاری می‏ تواند در بهینه‏ سازی محتوا کمک کنند.

* کاربردپذیری محتوا (content operability)

تولید محتوا، فرایندی پیچیده دارد و با خلق یک محتوا و عرضه آن، این فرایند کامل نمی‏ شود؛ بلکه از هنگام تولید محتوا، تا رسیدن آن به مخاطبان و استخراج دانش و اطّلاعات سودمند آن از سوی کاربر، نیاز به فعالیت‏های مختلف است که در هر سکوی عرضه، این فعالیت‏ها متفاوت است. اتخاذ فنون و مهارت‏هایی در طراحی و عرضه محتوا، در سکوهای گوناگون است؛ تا آن محتوای مطلوب، مقبول کاربر باشد و در اهدافش تأثیرگذار شود.

* آلودگی محتوا (content pollution)

این مفهوم، در اصطلاح، به آمیخته بودن اطّلاعات درست با نادرست، و به تعبیر دیگر، دگرگون کردن کیفیت یا صحّت محتوای اطّلاعات بر اثر ورود عناصر دیگر اطلاق می شود.

انبوهی محتوا موجب شد که عصر حاضر را «عصر انفجار اطّلاعات» بنامند و این انفجار، خود میزان آلودگی محتوا را نیز افزایش داد؛ زیرا در واقع، هر چه تولید محتوا افزایش یابد، احتمال افزوده شدن بر آلودگی آن نیز بیشتر خواهد شد. شکل گیری شبکه های رایانه ای، نظیر اینترنت و پیشرفت نشر الکترونیکی، شرایط آلودگی محتوا را سهل تر کرد یا احتمال آن را افزایش داد؛ زیرا بدین ترتیب، فرصت های زیادی برای نشر محتوای گمراه کننده و نادرست پیش می آید و مخاطبان نیز آنها را به عنوان اطّلاعات مورد استناد به کار می برند. (نوروزی، 1378)

* محرمانگی محتوا (Content confidentiality)

از مهم ترین مسائل در باب محتوا، به ویژه در فضای مجازی، محرمانگی است. بر پایه قوانین محرمانگی، محتوا، فارغ از اینکه از جانب کیست یا از کجا آمده، به شکل رمزگذاری شده انتشار می‏ یابد و تنها کاربران مجاز قادر به دستیابی به آن خواهند بود.

* محافظت از محتوا (content pereservation)

محتواهای رقمی، به مانند کتاب ها و منابع فیزیکی، نیازمند فضایی برای محافظت نیستند؛ امّا ابزارها و شرایطی خاص برای نگهداری آنها مورد نیاز است. از مهم ترین کارها در باب محتوای رقمی، نگهداری و در دسترس قراردادن مدام آنهاست. مسئله واقعی، کهنگی فنّاورانه است و نگهداری محتواهای رقمی، یعنی استفاده همیشگی از راه حل های فنّی جدید.

مؤلفه‏ های تولید محتوا

تولید محتوا در فضای مجازی، به عواملی بستگی دارد که در گام نخست، می توان آن را «سیستم رسانه ای» و به تعبیر عام تر، «تولیدکنندگان محتوا» خواند و هم زمان ارتباط آن را با بستر بزرگ تری به نام «راهبرد ملّی» برقرار ساخت. عوامل بسیاری در ایجاد و دوام سیستم های رسانه ای تولید و توزیع محتوا، هم از جنبه علمی و هم از جنبه فلسفی، تأثیرگذار هستند. (شکرخواه، 1391)

تولید محتوا در فضای رقمی، امری پویاست و به شکل فرایند و چرخه باید به آن نگریست. در هر تولید محتوا، چهار مؤلّفه نقش دارند(شکل 1):

1. راهبردهای تولید محتوا: در این بخش، گروه راهبردی تولید محتوا با انجام پژوهش‏ هایی، نیازهای مخاطبان را کشف می کنند و محتواها را با به کاربردن فراداده‏ ها و اطلاعات سودمند بهینه سازی می نمایند و اولویت‏ های موضوعی متناسب با مخاطبان را تعیین کرده، راهکارهای انتشار محتوا را برنامه‏‌ریزی می‏‌کنند.
2. تولید محتوا: محتواهای لازم در قالب‏های گوناگون: متنی، تصویری، فیلم، صوت و گراف تولید و ویرایش می‏‌شود.
3. نشر محتوا: محتوای تولیدشده در این بخش، در بسترهای گوناگون عرضه می‏ شود.
4. ارزیابی محتوا: پس از عرضه محتوا، با استفاده از ابزارهای گوناگون فنی و نیز تخصص نیروهای ماهر، بازخوردهای استفاده کنندگان گردآوری می‏ شود و برای اصلاح، تقویت و حذف محتواهای خاصّ، برنامه‏ های لازم تدوین می‏ گردد.

شکل 1: فرایندهای محتوایی

الزام‏ های تولید محتوا

مهم ترین الزام های تولید محتوا، به شرح ذیل است:

1. به روزبودن محتوا: محتواهایی که در فضای مجازی عرضه می‏ شوند، باید به‏‌روز باشند. در تولید محتوا باید پیوسته و مدام در تلاش بود و لازم است به گونه متناوب محتوای تولیدی پایش و به‏ روزرسانی شود، تا از تأثیر محتوای تولیدی بر مخاطب با توجّه به نقاط ضعف و قوّت آن آگاهی حاصل شود.

2. دقیق و صحیح بودن محتوا: کاربران در پی محتوای هستند که دقیق و صحیح باشد. اگر مخاطب یک یا چند بار به محتواهای نادرست در یک پایگاه یا برنامه برخورد کند، دیگر به آن اعتماد نخواهد کرد. پس، در تولید و نشر محتوا باید به صحّت و دقّت آن توجه داشت. چنان که پیش‏تر نیز بیان شد، در تولید محتوا باید به پیراسته بودن و پاکیزگی آن بسیار توجّه شود و محتوا را از آلوده شدن حفظ کرد. آلودگی محتوا، پیامدهای: فرهنگی، اجتماعی، روانی و فیزیکی درازمدّتی دارد و محتوای آلوده کنترل نشده و سازمان نیافته، دشمن دانشمندان و متخصّصان اطّلاعات است. محتوا به شیوه های گوناگون آلوده می شود که مهم ترین آنها به قرار زیر است:

• * حذف (سانسور): این شیوه، در ساختار سیاسی جامعه بیشتر رایج است و پیام های سیاسی، بیش از سایر پیام ها، آگاهانه انتخاب یا حذف می شوند.
• * وارونه سازی: در این شیوه، محتوا را وارونه می کنند و محتوای نادرست جایگزین محتوای درست می شود؛ بدون آنکه مخاطب از محتوای درست اطّلاعی داشته باشد.
• * تأخیر: در این شیوه، معمول ترین عمل، به تأخیر انداختن ارسال پیام است؛ به گونه ای که دریافت کننده پیام، دیگر نتواند کاری انجام دهد. در نتیجه، محتوایی که در زمان خود مفید بوده، با این تدبیر، کارآیی خود را از دست خواهد داد.
• * ترکیب: در این شیوه، محتوای نادرست همراه با محتوای درست عرضه می شود؛ به طوری که دریافت کنندگان پیام نمی توانند آنها را از یکدیگر تمییز دهند. گاه محتوا، به هنگام تولید، توسط پدیدآورنده سهواً آلوده می شود؛ برای نمونه، ممکن است در بیان مطالب، اشتباه لفظی یا حتی چاپی پیش آید و سبب اشاعه یا انتقال محتوای نادرست شود. بنابراین، می توان گفت که شیوه ها و مجراهای انتقال محتوای نادرست، ممکن است بسیار متعدّد و متنوّع باشد؛ أمّا حاصل همه آنها، آلودگی محتواست. (نوروزی، 1378)

3. مخاطب محور بودن محتوا: گام نخست در ایجاد برنامه یا پایگاه برخط، شناخت مخاطبان هدف آن است. پیش از مخاطب‏ شناسی، انجام هیچ کاری مؤثر و مطلوب نخواهد بود. پس از شناخت و تعیین مخاطبان، باید محتوا و ابزارهای نشر محتوا در فضای مجازی بر پایه سلایق، توانایی و خواست آنها باشد.

4. هدف محوری محتوا: محتواها باید متناسب با اهداف راه‏‌اندازی پایگاه یا نرم‏‌افزار باشد. پایگاه یا برنامه‏‌ای که با هدف نشر محتواهای اخلاقی ایجاد شده، نباید به عرضه محتواهایی با مضمون ورزشی یا سرگرمی یا آموزش آشپزی بپردازد؛ زیرا این کار، سبب دل زدگی مخاطب و ترک آن پایگاه یا برنامه می‏ شود.

5. کامل بودن محتوا: محتوا در هر قالب یا حجمی که عرضه می‏ شود، باید بسته‏ ای کامل باشد و در آن، تمام سخن که مخاطب انتظار آن را دارد، گفته شود. آوردن محتواهای ناقص یا پرداختن بخشی به موضوع پایگاه یا برنامه، سبب از دست رفتن مخاطبان خواهد شد.
طولانی بودن محتوا، برای مخاطبان فضای مجازی اهمّیّت ندارد؛ بلکه مهم، کیفیّت است. زمان بندی مناسب و ثبات قدم در تولید محتوا، یک اصل مهم است که باید به آن پایبند بود.

برای نشر بیشتر محتوا با استفاده از شبکه های مجازی، مخاطبان به فهرست رایانامه انتقال داده می شوند. فهرست مخاطبان رایانامه، از با ارزش ترین دارایی های برخط برای انتشار محتوا به شمار می رود و باید از هر فرصتی برای گسترش آن بهره مند شد.

لازم است که با مخاطبان ارتباط قوی و شخصی برقرار شود. بیشتر مردم می خواهند از کسانی که آنها را به خوبی و از نزدیک می شناسند و قابل اعتماد آنها هستند، خرید کنند؛ نه شرکت هایی که هویّت روشنی ندارند. برای دستیابی به این مهم، باید گاه برای نمونه، تصاویری شخصی از پشت صحنه تولیدات محتوا به مخاطبان نشان داده شود. (پایگاه خبری اخبار رسمی، 1394)

تولید محتوای دینی در فضای مجازی

صاحب نظران فضای سایبر معتقدند مهم ترین چالش فضای سایبر فارسی، کمبود تولید محتواست. (ساعدی، 1391) با توجه به اینکه حوزه‏ های علمیّه بزرگ ترین تولیدکنندگان محتوا در زمینه علوم انسانی و اسلامی‏ اند، شاید نخستین ارگان و تشکّلی که از آنها انتظار جبران کاستی‏‌های محتوایی در فضای مجازی رود، حوزه‏ های علمیه باشند. در حوزه‏ های علمیّه ظرفیّت محتوایی، ادبی و عرفانی فراوانی وجود دارد و بنا به گفته کارشناسان، در حال حاضر، بزرگ ترین گنجینه محتوایی در فضای مجازی، متعلّق به حوزه های علمیّه است و باید طلّاب و روحانیون خود را در این بخش تقویّت کنند تا پاسخگوی نیازهای جامعه باشند.

دنیای غرب که اعتقادی به چارچوب های اخلاقی و اعتقادی ندارد، سال‏ها در حال فعالیّت در فضای مجازی است و در این زمینه، آن ها از ما بسیار پیشی گرفته‏ اند. دشمنان اسلام تا بن دندان به ابزارهای رسانه ای مسلح‏ اند. اتاق‏ های عملیات و اتاق های فکر استکبار جهانی، علیه کشورهای مختلف اقدام و عمل، طراحی ها و برنامه ریزی های متنوّعی دارند و با نیازسنجی دقیق وارد افکار و اذهان قشرهای مختلف شده اند. اسلام‏ هراسی و ایران‏ هراسی، دو رکن اصلی همه فعالیت‏ های دشمن است و متأسّفانه، فعالیت های دشمن برای ایجاد دل زدگی به دین در میان مسلمانان و تشویش اذهان مردم جهان به مسلمانان، به صورت نسبی مؤثر بوده است و این مسئله، در شهرهای بزرگ‏تر بیشتر دیده می شود.

باید فعّالیّت های رسانه‏ ای دشمن را با ابزارهای رسانه ای مشابه پاسخ گفت و نمی‏توان با فعالیت‏های محدود، مقابل هجمه های گسترده موجود در فضای مجازی ایستادگی کرد. بر پایه آیات قرآن کریم، مسلمانان باید با استفاده از همان ابزار، موقعیت مکانی و شرایط ویژه ای که دشمنان به کار گرفته‏ اند، با آنان مقابله به مثل کنند. (نحل، آیه 126) در روزگار کنونی، برای فعالیت فرهنگی، اجتماعی، اخلاقی، اعتقادی و سیاسی و برای پاسخگویی به شبهات و مقابله با تهاجم هدف دار دشمن، به طلبه‏ های نخبه نیازمندیم. حوزه علمیّه باید برنامه مشخصی برای تربیت مبلّغ در فضای مجازی داشته باشد. حلقه مفقوده و نقطه ضعف در فضای مجازی، تولید محتوایی متناسب با آن فضاست و ضرورت دارد طلّاب در این زمینه بیشتر وارد میدان عمل شوند. همان طور که برای روستاهایی در مناطق دورافتاده که از چند خانوار تشکیل شده اند، روحانیّون مبلّغ دین اعزام می‏ کند، در روزگار کنونی حوزه علمیّه باید در عرصه فضای مجازی که چندین میلیون کاربر و مخاطب دارد نیز مبلّغ داشته باشد. (اسماعیلی، 1396)

مهم‏ترین پایگاه‏ های حوزوی عرضه محتوا

با در نظر گرفتن پایگاه‏ های اینترنتی مراجع و نیز پایگاه‏ های حوزه‏ های علمیّه استان‏های سطح کشور، می‏توان گفت حوزه های علمیّه در حال حاضر، دارای بیش از 400 پایگاه اینترنتی و سامانه تحت وب هستند. مجموعه این پایگاه‏ ها باید منعکس کننده جایگاه حوزه های علمیّه در فضای مجازی باشند. وجود مراکزی مانند دفتر تبلیغات اسلامی و مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره) که دارای ظرفیت‏ های محتوایی مختلف و نیز مراکز آموزشی و پژوهشی گوناگون‏ اند، این انتظار را از حوزه و مراکز حوزوی تقویت می‏ کند که در فضای مجازی نیز همانند فضای حقیقی فعّال باشند. فعّالیّت‏ های مراکز حوزوی در فضای مجازی، در بیشتر نمونه‏ ها، به راه‏ اندازی پایگاه‏ های اطلاع‏ رسانی محدود شده است؛ اما درخورِ جایگاه علمی و پژوهشی شان، هنوز محتواهایی شایسته فضای مجازی تولید نکرده‏ اند. شاید از بارزترین کارهای حوزه در فضای مجازی، راه‏ اندازی پایگاه‏ هایی برای عرضه متن، صوت و فیلم دروس مراجع عالی قدر و نیز پخش مستقیم کلاس‏ ها در اینترنت باشد.

برخی از این پایگاه های حوزه های علمیه در خصوص تولید محتوای اسلامی عبارت اند از:

• - پایگاه اینترنتی مدرسه فقاهت، به نشانی http://www.eshia.ir
• - پایگاه اندیشه قم، به نشانی http://www.andisheqom.com وابسته به مرکز مطالعات و پاسخگویی به شبهات حوزه علمیّه قم که به شکل دسته‏ بندی شده در حوزه قرآن و حدیث، کلام و دین‏ پژوهی، تربیت اسلامی، علوم اسلامی، تاریخ و سیره، حکومت اسلامی، و حقوق به عرضه محتوا می‏ پرازد. این پایگاه، سامانه‏ ای نیز برای پاسخگویی به پرسش‏ها و شبهات نیز دارد.

همچنین، مراکزی نیز که به نوعی مرتبط با حوزه به شمار می‏ روند یا مدیریت آن را روحانیّون به عهده دارند نیز در این مورد فعّالیت‏هایی دارند که از آن میان می‏‌توان به نمونه های ذیل اشاره کرد:

• - پایگاه‏ پرسمان دانشجویی وابسته به نهاد نمایندگی ولی فقیه در دانشگاه‏ ها، به نشانی http://porsemani.ir که به پرسش‏ها و شبهات دانشجویان در زمینه‏ های مختلف دینی پاسخ می‏ دهد.
• - پایگاه گفتگوی دینی، وابسته به مرکز ملی پاسخگویی به مسائل دینی، به نشانی http://www.askdin.com
• - پایگاه کانون گفت و گوی قرآنی، به نشانی http://www.askquran.ir وابسته به مرکز ملّی پاسخگویی به سؤالات دینی.

اما مهم ترین پایگاه‏ های عرضه محتوای علمی (کتابخانه‏ های رقمی) را که به شکل رسمی منتسب به حوزه علمیّه اند یا یکی از مراکز وابسته به حوزه آن را ایجاد کرده اند، می‏توان چنین برشمرد:

- کتابخانه دیجیتال دفتر تبلیغات اسلامی: http://dl.islamicdoc.com

محتواهای عرضه شده در این پایگاه، عبارت اند از: اطّلاعات کتاب‏شناسی پایان نامه های حوزوی، دانشگاهی و لاتین؛ کتاب ها و مقالات فارسی، عربی و لاتین؛ نسخ خطّی و سنگی؛ اسناد دیداری و شنیداری. بخشی از این اطّلاعات، شامل چکیده و فراداده هایی درباره محتواست و تنها بخشی از آن، به شکل تمام متن است.

ـ کتابخانه دیجیتال حوزه علمیه خراسان: http://lib.hozehkh.com/faces/home.jspx

کتاب ها، مقالات و نسخ خطّی در قالب پی.دی.اف عرضه می شوند و دستیابی به محتوای کتابخانه از طریق جست و جو و مرور الفبایی و نیز از طریق مرور دسته بندی های محتوا و مواد پایگاه انجام می شود.

ـ کتابخانه مدرسه اسلامی فقاهت: http://lib.eshia.ir

در موضوعات گوناگون، هم‍چون: فقه و اصول، علوم حدیث، قرآن، عقاید، سیره و فرق اسلامی به عرضه منابع می پردازد. افزون بر دسته بندی موضوعی، دسته بندی های دیگری مانند: کتابخانه تصویری، کتابخانه اهل سنّت و کتابخانه تصویری اهل سنّت نیز در اختیار کاربر است. در این کتابخانه دیجیتال، امکان مطالعه برخط کتاب و نیز امکان دریافت منابع در قالب پی.دی.اف وجود دارد. همچنین، امکان مطالعه تصویر برخی از کتاب ها نیز وجود دارد.

- پایگاه کتابخانه دیجیتال منابع اسلامی: http://www.fa.islamic-sources.com

در این پایگاه، کتاب و مقاله نشریات در موضوعاتی چون: قرآن کریم، علوم قرآن، علوم حدیث، علوم عقلی، علوم طبیعی، علوم اجتماعی، علوم استنباطی، ادبیات اسلامی، فرهنگ و هنر، تاریخ و سایر موضوعات در اختیار کاربر قرار داده می شود.

- کتابخانه تخصصی حج: http://lib.hajj.ir/View/fa/Default

این کتابخانه، در موضوعات: حج در قرآن و حدیث، فلسفه و اسرار حج و زیارت، اخلاق و آداب حج و زیارت، فقه و مناسک حج، تاریخ و جغرافیای اماکن زیارتی، سفرنامه و خاطره نگاری، مطالعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، راهنمای کارگزاران، گزارش حج گزاری ایرانیان، ادبیات و هنر، وهابیت شناسی و پاسخ به شبهات، شیعه شناسی، امام شناسی، شخصیت شناسی، درس نامه ها متون آموزشی، مرجع، مجموعه مقالات، ادعیه، زیارت نامه ها و راهنماها، نشریات و منابع فقهی حدیثی، به عرضه کتاب می پردازد. در این پایگاه، افزون بر کتاب، مواد دیجیتالی دیگر، مانند صوت، فیلم و عکس نیز در اختیار کاربران قرار داد. متن کتاب ها در قالب: «پی.دی.اف»، «اچ.تی.ام.آل»، و «ئی پاپ» قابل دریافت است. (عابدینی، 1395، 69 ـ 71)

ـ مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی: www.noorsoft.org

این مرکز، نهادی وابسته به حوزه نیست؛ امّا از آغاز با اهتمام حوزویان آغاز شد. مرکز نور به منزله بزرگترین دارنده محتواهای ماشین‏خوان رقمی در حوزه علوم اسلامی و انسانی است و در سکوهای گوناگون فضای رقمی فعالیت می‏ کند. تولید برنامه‏ های رومیزی، پایگاه‏ های اینترنتی و نیز برنامه‏ هایی برای حامل‏ های همراه، از فعالیت‏های این مرکز به شمار می‏ رود. در ادامه، به برخی از پایگاه‏ های مهم این مرکز اشاره خواهد شد.

* پایگاه کتابخانه دیجیتال نور، به نشانی www.noorlib.ir

در نورلایب، کتاب های تخصصی در زمینه علوم اسلامی و انسانی مانند: علوم قرآن و تفسیر، علوم حدیث، ادعیه و زیارات، تاریخ و سیره، فقه، اصول، اخلاق و عرفان، به شکل تمام متن و تمام تصویر عرضه می‏ شود. در حال حاضر، بیش از 24 هزار عنوان کتاب در نزدیک به 13500 جلد در این کتابخانه رقمی عرضه شده است. این پایگاه، دارای قابلیت‏ها و امکانات پژوهشی بسیار متنوعی است که از این نظر و نیز از جهت محتوا، برجسته‏ تر از دیگر کتابخانه‏ های رقمی است.

* پایگاه مجلات تخصصی نور، به نشانی www.noormags.ir

این پایگاه، وظیفه شناسایی و عرضه مجلات تخصصی علوم انسانی و اسلامی را بر عهده دارد. درج هزاران شماره از صدها عنوان مجله تخصصی در قالب موضوعات مختلفی چون: «قرآن و حدیث»، «فلسفه، کلام و عرفان»، «فقه، اصول و حقوق»، «کتابداری و اطلاع رسانی»، «روان شناسی»، «اقتصاد»، «هنر»، «مدیریت»، «حقوق» و «علوم انسانی»، رابــط کاربـــری مناسب، امکان مطالعه و دانلود مقالات، تعـامل مستقیــم با پروفایل کاربری در سیستم نورمگز، جست وجوی پیشرفته در مقالات، عناوین مجلات و پدیدآورندگان، از جمله قابلیت‏ ها و مزایای این پایگاه به شمار می‏ رود.

* پایگاه حوزه، به نشانی www.hawzah.net

حوزه نت، با هدف تبیین و روشنگری و تبلیغ، ترویج و اطلاع رسانی در زمینه معارف دینی و موضوعات فرهنگی و ملی راه‏ اندازی شده است. پایگاه حوزه از دید محتوا، متنوع‏ ترین پایگاه وابسته به مرکز است که در آن مواد گوناگون محتوایی شامل متن (کتاب، مقاله، پایان‏ نامه، گزیده متن، یاد‏داشت و...)، فیلم، صوت، اینفوگرافی و نظایر آن در نظامی دسته‏ بندی شده عرضه می‏ شود.

با وجود پایگاه‏ های پیش‏گفته، هنوز تولید محتوا از مهم‏ترین مسائل در فضای مجازی در کشور ماست و حوزه‏ های علمیه با قدرت و توان بیشتر باید در این راه گام بردارند. گفتنی است، وقتی از تولید محتوا در فضای رقمی سخن می‏‌رود، مقصود صرفاً تولید و عرضه کتب الکترونیکی، مقالات یا سخنرانی نیست؛ بلکه تولید بازی رایانه ای، تولید ویدیو، تولید نرم افزار و برگزاری جشنواره تولید محتوای دیجیتال نیز می تواند تأثیرگذار باشد. داستان نویسی کوتاه در مورد نماز، دل نوشته های قرآنی و نماز، مسابقه عکس و نماز، اذان در فضای مجازی، نذر، وقف و ضرورت تبدیل نماز و آیات با فرمت های مجازی نیز می تواند در تبلیغ دینی مؤثر باشد. (ضیایی پرور، 1396)

همان طور که گفتیم، حوزه های علمیّه از بزرگ ترین تولیدکنندگان محتوا در حوزه علوم اسلامی و انسانی به شمار می روند و در زمینه نشر کتاب چاپی نیز از پیشگامان اند؛ أمّا محتواهای رقمی که در خور جایگاهشان در علم باشد، در فضای مجازی ایجاد و راه اندازی نکرده اند. (عابدینی، 1395، 71) با توجه به نیاز فضای مجازی به محتواهای معتبر و اصیل اسلامی و نیز رواج پژوهش های مبتنی بر موادّ دیجیتالی، شاید بتوان گفت توسعه محتوایی و نیز فنّی پایگاه های کتابخانه رقمی، و تولید دیگر محتواهای رقمی برای نشر در سکوهای گوناگون فضای مجازی، از ضروریات کارهای حوزه های علمیّه کشور باشد.

سخن پایانی

باتوجه به رسالت حوزه‏ های علمیه در نشر علوم اهل بیت(ع)، تولید محتوایِ مبتنی بر فرهنگ شیعی و درخور فضای مجازی را شاید بتوان مهم‏ترین و ضروری‏ ترین کار برای حوزه‏ های علمیه دانست؛ به گونه‏ ای که حتی ضرورت دارد همه توان حوزه در این مسیر به کار گرفته شود. شاید مهم‏ترین کارها در تولید محتوای فضای مجازی، افزون بر رقمی‏‌سازی همه منابع چاپی متقن و معتبر، مناسب‏‌سازی برخی از محتواها برای عرضه در سکوهای گوناگون باشد. امروزه در همه سکوهای فضای مجازی، عرضه یک نوع محتوا، پاسخگوی سلایق کاربران نیست و ضرورت دارد نیروی انسانی کارآمد و ماهر برای تولید محتواهای درخور سکوهای پُرمخاطب، مانند تلفن‏های هوشمند و رایانه‏ های همراه ایجاد شود.

تولید محتواهای چندرسانه ‏ای و بازی‏های با کیفیت که برای مخاطبان کودک و نوجوان جذاب باشد، طراحی اینفوگرافی‏ های تآثیرگذار و پُرمضمون و نیز تولید گفتارهای کوتاه مذهبی، اخلاقی و حکمی، از اولویت‏های تولید محتوای دینی به شمار می‏ رود.

تولید محتوا، نیازمند کارها و برنامه ‏ریزی‏ های بنیادین در حوزه تحقیقات راهبردی، تولید، نشر و ارزیابی محتواست. تربیت پژوهشگر راهبرد محتوا برای تحلیل نیازهای مخاطبان، ایجاد همسویی میان نیازهای مخاطب و اهداف، تعیین موضوع‏ های اصلی، توسعه پیام‏های کلیدی، ساختارمندکردن محتوا، برنامه‏‌ریزی برای انتشار، ایجاد زیرساخت‏ های فنّی، سخت‏ افزاری و نرم‏‌افزاری تولید محتوا، فراهم آوردن امکانات برای نشر محتوای تولیدشده، مانند حلقه متخصصان فنّاوری اطّلاعات و نیز نظام‏‌های مدیریّت محتوا و سرانجام ارزیابی محتوای نشر داده شده به لحاظ شمار بازدیدگنندگان، کلیدواژگان به کاربرده شده برای رسیدن به محتوا، مدّت زمان حضور کاربر در هر صفحه، نقطه ورود و خروج، موقعیت جغرافیایی بازدیدکنندگان و پایگاه‏ هایی که بازدیدکنندگان را به محتوا فرستاده‏ اند، از الزامات این کار می باشد.

برای تضمین کیفیت محتوا و حلّ مسائل و مشکلات محتوایی نیز باید در زمینه دسترس‏‌پذیری محتوا، برند و الگوی بصری، الگوی ویراستاری، معماری اطّلاعات و ناوبری، جنبه‏ های حقوقی، ایجاد نظام‏‌های فراداده‏‌ای، بهینه‏‌سازی برای موتورهای جستجو و کاربردپذیری برنامه‏ ریزی لازم صورت گیرد. همچنین، با توجه به انبوهی اطّلاعات و محتواهای گوناگون، و نیز وقت‏گیر و پُرهزینه بودن تولید و نشر محتوا، توجه به خودکارسازی تولید محتوا، بسیار مهم است. بدیهی است که خودکارسازی محتوا، قابلیت بهره‏ برداری محتوا را افزایش می‏ دهد و کیفیت آن را نیز بهبود می ‏بخشد. (سلیمانی‏ پور، 1396)

پی نوشت:

*پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).

منابع:

1. Armitage, Thomas. 2017. 101 Different Types of. Accessed 01 23, 2018. https://www.entrepreneur.com/article/233657.
2. Briesies, Tami. 2016. 101 Types of Digital Content. Accessed 01 23, 2018. https://www.zazzlemedia.co.uk/blog/digital-content-types/#gref.
3. Kenchakkanavar, Anand Y. 2014. "TYPES OF E-RESOURCES AND ITS UTILITIES IN LIBRARY." International Journal of Information Sources and Services 97-104.

4. اسماعیلی، صطفی. 1396. «فناوری اطلاعات حوزه علمیه خراسان». دسترسی: 11/4/1396، نشانی: http://fava.hozehkh.com/1396/07/27/content-production-missing-link
5. پایگاه خبری اخبار رسمی. 1394. «فضای مجازی و تولید محتوا برای شبکه های اجتماعی»، نشانی: https://news.akhbarrasmi.com/news/1394082449494677.
6. جعفری، حمیدرضا. 1393. «تدوین راهبرد تولید محتوای مردمی و سازمانی در فضای مجازی با تاکید بر صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران». پایگاه اطلاع رسانی پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات، نشانی: https://ganj-old.irandoc.ac.ir/articles/788066
7. حاجیان، زهرا. 1394. «سهم کمتر از یک درصدی ایران از فضای مجازی». دسترسی: 11/4/1396، نشانی: http://www.farsnews.com/newstext.php?nn=13941201001550
8. ساعدی، طاهره. 1391. «چالش تولید محتوا در فضای مجازی»، نشانی: http://hamshahrionline.ir/details/204560
9. سلیمانی‏ پور، روح‏ الله. 1396. حکمرانی محتوا. سلسله نشست‏های علم اطلاعات و دانش‏ شناسی. تهران: کتابخانه عمومی حسینه ارشاد.
10. شکرخواه، یونس. 1391. «استانداردهای تولید محتوا در فضای مجازی: موردی به نام فراداده‎ها». همایش محتوای ملّی در فضای مجازی، تهران: کنسرسیوم محتوای ملّی.
11. ضیایی پرور، حمید. 1396. «تولید محتوای دینی در فضای مجازی»، نشانی: http://fanafar.ir/22337-2
12. عابدینی، آزاده. 1395. «ارزیابی کتابخانه های دیجیتال حوزوی در اینترنت». فصلنامه ره ‏آورد نور، ش 57: 67 ـ 71.
13. نوروزی، علیرضا. 1378. «آلودگی اطلاعات». پایگاه دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی، نشانی: http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/آلودگی%20اطلاعات.aspx
14. ویکیپدیا، دانشنامه آزاد، «آلودگی اطلاعات»، 13 مه 2016، نشانی: https://fa.wikipedia.org/wiki/ آلودگی_اطلاعات