ره آورد نور

فهرست راهنما چیست؟

فهرست راهنما(1) که گاهی تحت عنوان «راهنمای موضوعی» یا «راهنما» از آن یاد می‏شود، پایگاهی است که پایگاه‌های مختلف اینترنت را شناسایی و معرفی می‌کند. مهم‌ترین مشخصه این نوع معرفی، ارائه مشخصات پایگاه‌ها براساس طبقه‌بندی موضوعی است که به صورت کاملاً دستی (در مقابل نمایه‌‌سازی ماشینی) عرضه می‌شود.

اصطلاح دیگری که در این حوزه به کار می‌رود، «شاهراه اطلاعاتی»(2) است. بر خلاف فهرست راهنما که صفحات و پایگاه‌‌های مربوط به زمینه‌‏ها و موضوعات گوناگون، همچون اطلاعات و منابع مختلف علمی، هنری، تجاری و خبری را طبقه‏بندی می‏کند، شاهراه‏ های اطلاعاتی، اطلاعات متعلق به یک موضوع و زمینه خاص را شناسایی و طبقه‏بندی کرده و اغلب آنها در زمینه ‏ها و رشته ‏های مختلف علمی اطلاع‌رسانی می‏کنند.

امتیاز اصلی شاهراه ‏های اطلاعاتی بر فهرست ‏های راهنما این است که اطلاعات و پایگاه‏ های طبقه‌بندی شده در آنها توسط یک یا چند کارشناس و استاد فن انجام می‏شود. این کارشناسان با بهره‏گیری از دانش و تخصص، پایگاه های مربوط به زمینه‌کاری خود را جمع آوری و طبقه‏بندی کرده و گاهی نیز محتوا و مطالب آنها را نقد و ارزیابی می‏کنند. از این‌رو، اطلاعات طبقه‏بندی شده در آنها از اعتبار قابل قبول و قدرت علمی بالایی برخوردار بوده و برای پژوهشگران اهمیت فوق العاده‏ای دارد. گفتنی است که به علت محدود بودن شاهراه اطلاعاتی به یک زمینه خاص، صفحات و پایگاه‌ های طبقه‏بندی شده در آن بسیار کمتر از فهرست راهنما است و معمولاً فاقد قابلیت جستجو است.(3)

همان‌طور که اشاره شد، فهرست‌های راهنما یا شاهراه‌های اطلاعاتی برای طبقه‌بندی اطلاعات اینترنت به صورت موضوعی راه‌اندازی می شوند. موضوعات و عناوین در فهرست‏های راهنما، مقوله یا دسته نامیده می‏شود. هر یک از دسته های کلی فهرست راهنما، به دسته های جزئی و همین طور به دسته های جزئی‏تر تقسیم شده و بدین ترتیب، فهرست بزرگی از دسته های کلی و جزئی را فراهم می‏سازد. فهرست‏های راهنمای بزرگ و نامدار، اغلب از دسته های کلی استاندارد و یکسانی پیروی می‏کنند. معمولاً در فهرست‏های راهنمای بزرگ، کمتر از بیست دسته کلی وجود دارد که هر یک به هزاران دسته جزئی و جزئی‏تر تقسیم می‏شود.

از مهم‌ترین ویژگی‌های فهرست راهنما و همین‌طور شاهراه‌ها این است که غالباً با کمک ویراستاران متعدد شناسایی و تهیه می‌شوند. از این رو، بسیاری از این قبیل پایگاه ها از نظر زبان اطلاعات داده و صفحات کاربری متعددند که یکی از دلایل آن، ویراستاران متعددی است که از سرتاسر دنیا در آن فعالیت می‌کنند.

با توجه به تعاریف فوق، شاهراه‏ اطلاعاتی، در حقیقت نوعی فهرست راهنمای تخصصی است. بنابراین، در این نوشته فارغ از تفاوت آن‌ها و رابطه و نسبتی که بین آن‌ها وجود دارد، به معرفی و بررسی این پدیده اینترنتی می‌پردازیم.

ویژگی‌ها و مزایای فهرست‌های راهنما

1. از ویژگی برجسته فهرست‏های راهنما، آسان بودن کار با آنها و کیفیت بالای نتایج است. با نگاهی اجمالی به دسته های کلی یک راهنما می‏توان حدس زد که اطلاعات مورد نظر در کدام دسته وجود دارد؛ برای مثال، چنانچه محققی به دنبال اطلاعاتی درباره علم الهی باشد، در فهرست راهنما باید ابتدا به دسته کلی عقاید رفته و از بین دسته های جزئی آن مناسب‏ترین دسته یعنی توحید و خداشناسی را انتخاب ‏کند و با ورود به این دسته، از بین دسته های جزئی آن، صفات خداوند را بر‏گزیند و در نهایت، دسته علم را برگزیند که در پایان، صفحات و پایگاه های مرتبط با آن نمایش داده می‏شود.

تنها نکته مهم در این باره ضرورت آشنایی با ساختار سلسه‌مراتبی آن‌ها است. پس اوّلین مسأله در این قسمت شناخت دسته‌های کلی و جزئی یک فهرست راهنما و ارتباط و تناسب آنها با موضوع تحقیقی است. اطلاعات طبقه‏بندی شده در دسته های فهرست‏ راهنما از کیفیت و دقت خوبی برخودارند. این امر، به انسانی و دستی بودن طبقه‏بندی اطلاعات توسط ویراستاران و متخصصان گوناگون بر می‏گردد.

2. دسترسی به مطالب مورد نظر از طریق اطلاعات طبقه‌بندی شده راهنما، دقیق‌تر است. جستجو از این طریق، به مراتب دقیق تر و کارآمدتر از موتور جستجو است. در شیوه مرسوم جستجو از طریق موتورهای جستجو، اگر کاربر در امر جستجو حرفه‌ای و متخصص نباشد، در نگاه اوّل با حجم انبوهی از نتایج روبه‌رو می‌گردد که غالباً سردرگم کننده است. این در حالی است که در فهرست راهنما کافی است کاربر در همان نگاه اوّل بتواند مشخص کند که موضوع مورد نظر او ذیل کدام یک از موضوعات اصلی و کلی جای می گیرد. آن‌گاه با طی مسیر کوتاه و پلکانی، مقصود خود را یافته و غالباً نتایج دقیق‌تری را خواهد دید.

2. خصوصیت دیگر، تناسب خوب و دقیق هر محتوا با خواسته شما است که به لحاظ طبقه‌بندی به یکی از هزاران دسته یا شاخه وصل می‌شود. در فهرست راهنما چون شناسایی همه پایگاه‌ها و صفحات به صورت کاملاً دستی و چشمی انجام می‌شود و همچنین به دلیل این‌که همه این محتوای شناسایی شده به همین شکل مذکور به شاخه ها و زیر شاخه ها وصل شده‌اند، به طور قطع، تناسب دقیقی بین موضوع و مطلب برقرار است و حال آن‌که موتور جستجو تنها از طریق فرامین خاصی که به او داده شده است و از طریق واژه‌هایی که در متن صفحات یا مستند صفحات است، نمایش نتایج را مرتب می‌کند.

3. ویژگی دیگر این قبیل فهرست‌ها و شاهراه‌های اطلاعاتی اینترنت، به جریان تهیه و تدوین آنها باز می گردد. از آن‌جا که امکان شناسایی و ورود اطلاعات آن توسط چند ویراستار امکان‌پذیر است، اولاً محدودیت مکانی برای ویراستاران نیست و هر شخص می‌تواند از هر جایی که باشد، متصل شود و از طریق دسترسی که به او داده شده است، معرفی نشانی را دنبال کند. دوم این‌که سیستم مدیریت محتوایی که در این قبیل فهرست‌نویسی‌ها وجود دارد، موجب می گردد که هر قسمت از فهرست راهنما و به عبارت دیگر، هر موضوع آن و حتی گاهی یک زیر موضوع رده چندم آن، توسط کارشناس و متخصص همان موضوع خاص اداره شود. نتیجه این‌‌که تشکیل یک فهرست راهنمای قوی و دقیق است که کاربر را در جهت رسیدن به مطلوب خود یاری می رساند.

4. دسترسی سریع و آسان کاربر به مقصود خود. در این شیوه به لحاظ طبقه‌بندی موضوعی که شده است، کاربر حتی اگر آشنایی کمتری هم با شیوه های مطلب‌یابی در اینترنت داشته باشد، با سرعت و سهولت، خود را در کنار مقصود خود می‌یابد؛ در حالی که موتور جستجو حتی همان جستجوی ساده‌اش، مهارت‌های ابتدایی را نیاز دارد که ممکن است برای برخی در ابتدا میسر نشود.

5. یکی دیگر از ویژگی‌های خوب فهرست‌های راهنما، ارائه دادن توضیحی مختصر درباره محتوای صفحات و پایگاه‌های وب است که توسط ویراستاران تهیه و تنظیم شده است.

با توجه به ویژگی‌های ذکر شده باید گفت که دایرکتوری‌ها، به‌ویژه اگر تخصصی باشند، از بهترین منابع شناسایی محتوای اینترنت به شمار می‌آیند. علاوه بر این‌که در مواردی که ابعاد موضوع تحقیقی کاملاً برای کاربر روشن نیست، شروع از فهرست‌های راهنما بیشتر توصیه می‌شود؛ زیرا با دسته‌های جزئی هر دسته‌ای، ابعاد مختلف آن را می‌توان شناخت.

معرفی برخی فهرست های راهنمای

آنچه در این نوشتار بنای بر معرفی آن داریم، تنها فهرست‌هایی است که اسلامی به شمار می‌آیند و پایگاه‌ها و صفحات اسلامی اینترنت را فهرست کرده‌اند؛ اما قبل از آن، لازم است به عنوان نمونه به یکی از دایرکتوری های خارجی و با موضوعاتی اعم اشاره ای کوتاه داشته باشیم:

دایرکتوری (4) open directory project:

این دایرکتوری که بزرگ‌ترین فهرست راهنمای اینترنت به شمار می‌آید، تقریباً در همه موضوعات فهرست خود را گسترش داده است. فراگیری موضوعات، نقش‌آفرینی ویراستاران متعدد از همه جای دنیا در آن، و دارا بودن زبان‌های مختلف، از مهم‌ترین ویژگی های این پایگاه به شمار می‌آید. در تاریخ تهیه این متن (5) تعداد 4830584 پایگاه در آن فهرست شده است؛ که این تعداد توسط 75151 ویراستار در قالب بیش از 590000 موضوع و زیر شاخه و در 80 زبان ارائه شده است.

از ویژگی‌های دیگر این پایگاه، ارائه اطلاعات به موتورهای جستجو است که موتورهای جستجو و فهرست‌های راهنمای Aol، Netscape، Google، Lycos HotBot، Askjeeves و Direct Hit از این قبیل‌اند. این پایگاه، زمینه‌ای مناسب برای تحقیقات علمی و موضوعی، به‌ویژه برای کسانی که آشنایی زیادی با موتورهای جستجو ندارند، می باشد.

البته شاهراه‌های اطلاعاتی دینی خارجی نیز در اینترنت حضور دارند که شاهراه (6)Virtual Religion ndex متعلق به دانشکده دین دانشگاه روتجرز (Rutgers) ایالات متحده آمریکا؛ شاهراه (7)Adherent و شاهراه (8)Finding God in cyberspace از این قبیل‌اند.

اما در میان پایگاه‌های داخلی و به‌ویژه به زبان فارسی با موضوعات اسلامی نیز فهرست هایی وجود دارند که غالباً فعالیت‌ها و خدمات قابل توجهی را عرضه کرده اند. مهم ترین این موارد عبارت‌اند از:

1. جستجوگر پایگاه‌های شیعی نشانی: www.shiasearch.com

معرفی پایگاه‌ها و شبکه‌های شیعی و تنظیم و طبقه‌بندی آنها، در این پایگاه به صورت گسترده صورت می گیرد. این پایگاه که بزرگ‌ترین دایرکتوری پایگاه های‌شیعی محسوب می شود، در حال حاضر(9) این راهنما 1992 پایگاه‌ شیعى، 433949 لینک، 41273 کتاب، 43655 مقاله، 129049 صوت و فیلم و 8747 تصویر را فهرست کرده است.

موضوعاتی چون: کتاب، مقاله، مجلات، نرم‌افزارها، برنامه‌های صوتی و تصویری، شخصیت‌های مذهبی، مؤسسات و مراکز، شبکه‌های شیعی، قرآن، حدیث، پیامبر و اهل بیت، تاریخ، عقاید، احکام، اخلاق، علوم دینی، مراسم دینی، اماکن مذهبی، گفتگو و مناظرات و پرسش و پاسخ‌های مذهبی، از مهم ترین دسته های اصلی این فهرست به شمار می آیند.

در این پایگاه، همچنین امکان جستجو در پایگاه و مرور دسته‌های مذکور در زبا‌ن‌های: عربی، فارسی، اردو، فرانسه و انگلیسی وجود دارد.

2. فهرست راهنمای پایگاه های اسلامی نشانی: http://rahnama.noornet.net

راهنمای پایگاه‌های اسلامی با هدف شناسایی و دسته‌بندی پایگاه‌های مفید اسلامی و فراهم کردن زمینه‌های دسترسی راحت و سریع کاربران فعالیت می‌کند. در راهنمای پایگاه‌های اسلامی نشانی‌‌های مفید بعد از شناسایی، مورد بررسی اجمالی قرار گرفته و توضیحات مناسبی برای تبیین محتوای آن نشانی یا صفحه تهیه می‌شود. در نهایت، نشانی‌ها به صورت طبقه‌بندی موضوعی در پایگاه ارائه می‌شوند. تا کنون در این پایگاه، تعداد1052 نشانی از 223 نشانی معرفی شده‌ است.

مهم‌ترین گزینه‌ها و موضوعات اصلی این پایگاه، عبارت‌اند از: علوم قرآن، پیامبر و اهل بیت (ع)، فقه و احکام، عقاید، ،حدیث، اخلاق، علما و شخصیت‌ها، فلسفه و منطق، ادیان، مجلات، کتاب و کتابخانه، حقوق، مناسبت‌های اسلامی و دانشگاه‌ها و مراکز علمی. همچنین در این پایگاه امکان جستجوی واژه و عبارت نیز در میان داده ها فراهم است.

شایان ذکر است که امروزه فهرست‏های راهنمای بزرگ، امکان جستجوی کلیدواژه را در دسته های کلی و جزئی خود فراهم کرده‏اند؛ همچنان که برخی از موتورهای جستجو نیز از فهرست راهنما استفاده می‏کنند. بدین ترتیب،  در راهنمای پایگاه های اسلامی می‏توان هم از طریق مرور دسته ها و هم جستجوی کلیدواژه در همه یا یکی از دسته های کلی و جزئی، به اطلاعات مورد نظر دست یافت.

3. شاهراه پایگاه های نبی اعظم (ص) نشانی:  www.nabiaazam.com

آنچه اکنون در پایگاه نبی اعظم ارائه می‌شود، معرفی موضوعی محتوای اینترنت درباره رسول خدا است. اینترنت به لحاظ گسترگی اطلاعات و تنوع ابزارها و شیوه‌های ارائه، به اطلاع‌رسانی صحیح و دقیق نیازمند است و این امر، از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. بر این اساس، در پایگاه نبی اعظم، کلیه اطلاعات و مطالب در مورد پیامبر اکرم (ص)، شناسایی و به صورت موضوعی طبقه‌بندی شده است تا کاربران با صرف کمترین وقت و هزینه، به اطلاعات مورد نظر خود دست یابند.

این سایت به مناسبت سال 1385 که به نام پیامبر اعظم نامگذاری شد، راه‌اندازی شده است و از ویژگی‌های آن، امکان همکاری کاربران در شناسایی و معرفی نشانی‌ها می‌باشد. این امر با توجه به وسعت اطلاعات و شیوه دستی جمع‌آوری و معرفی نشانی‌‌ها در شاهراه‌های اطلاعاتی، دنبال می‌شود. تا کنون 1346 نشانی در موضوع پیامبر اکرم (ص) در چهار زبان: فارسی، عربی، فرانسه و اردو شناسایی و معرفی شده‌ است.

مهم‌ترین گزینه‌ها و موضوعات اصلی این پایگاه، عبارت‌اند از: شرح حال، داستان‌ها و حکایت‌ها، سیره، پیامبر از منظر دیگران، پرسش و پاسخ، تاریخ اسلام، مدایح، سخنان، اصحاب و یاران، بعثت، نگارخانه، فضایل، محققان و مؤسسات، وبلاگ‌ها و کتاب و کتابخانه.

4. شاهراه اطلاعاتی پایگاه های امام علی (ع) نشانی: www.imamali.ir

این پایگاه نیز که شاهراه اختصاصی امام علی (ع) محسوب می‌شود، در زبان فارسی سایت ها و صفحات مربوط به آن حضرت را در موضوعات زیر فهرست کرده است:

تاریخ و شرح حال، فضایل و سیره فردی، امام علی از منظر دیگران، نهج البلاغه، آثار امام علی، شیعه امام علی، مدایح و مراثی، حکایات و داستان‌ها، غدیر، کتاب و کتابخانه، مستبصرین (هدایت شدگان)، مؤسسات و محققان، نگارخانه و پرسش و پاسخ. تاکنون در این پایگاه، 1852 نشانی در 108 شاخه توسط 18 ویراستار معرفی شده است.

5. شاهراه اطلاعاتی پایگاه های امام مهدی (ع) نشانی: www.mahdisearch.com

دایرکتوری امام مهدی (ع) به هدف شناسایی و معرفی پایگاه‌های تخصصی مربوط به حضرت صاحب الامر- عج الله تعالی فرجه الشریف - با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و مسجد مقدس جمکران راه‌اندازی شده است.

در این پایگاه، بعد از شناسایی نشانی‌های مربوط به حضرت مهدی (عج) در زبان فارسی، به طبقه‌بندی آن‌ها پرداخته شده است. در این نوع طبقه‌بندی، کاربر می‌تواند از طریق درخت موضوعات به مطالب مورد نظر خود در پایگاه‌های موجود در اینترنت دست یابد.

با توجه به تنوع و کثرت محتوا، توضیحات مختصری درباره محتوای هر نشانی ارائه شده است تا کاربران به‌راحتی پس از مطالعه این توضیحات اجمالی، به پایگاه دلخواه خود هدایت شوند.

از ویژگی‌های مهم این دایرکتوری، امکان همکاری کاربران در شناسایی و معرفی نشانی‌های مربوط به حضرت مهدی (ع) است. تا کنون 1500 نشانی در موضوع حضرت مهدی (ع) شناسایی و معرفی شده‌ است.

مهم‌ترین گزینه‌ها و موضوعات اصلی این پایگاه، شامل موارد ذیل است: شرح حال، سخنان، غیبت حضرت، حکومت حضرت مهدی، امام مهدی در منظر دیگران، دفاع از مهدویت، امام مهدی در آیینه شعر و ادب، تشرفات، وبلاگ‌ها، پرسش و پاسخ، مراکز و مؤسسات، نگارخانه، ادعیه و زیارت و یادگارهای موعود.

6. فهرست راهنمای سایت تبیان نشانی: www.tebyan.net

بخش پایگاه‌های پایگاه تبیان، یک فهرست راهنمای اسلامی است که در دسته‌ها و طبقه‌بندی های متنوعی بسیاری از پایگاه‌ها و صفحات اسلامی و علمی اینترنت را فهرست کرده است. موضوعاتی چون: آموزشی، علمی، اجتماعی، ادبی هنری، کتاب و کتابخانه، ورزشی، خدمات و فروش، سازمان ها و نهادها، عناوین اصلی این فهرست به شمار می‌آیند که هر یک تعداد قابل توجهی از دسته های دیگر را در خود جای می دهند. به عنوان ذیل عنوان اجتماعی دسته های زیر قرار دارند: خانه و خانواده، همسران، کودک و نوجوان، جوانان، سالمندان، ،جامعه، زنان، رسانه‌ها، مکاتب اجتماعی، مشاوره اجتماعی و نشریات. علاوه بر این، در این پایگاه امکان جستجوی واژه و عبارت نیز در میان داده‌ها فراهم آمده است.

7. فهرست راهنمای حج و عمره نشانی: www.beseh-rohani.ir

در این فهرست نیز بیش از هزار نشانی مرتبط با حج و حرمین شریفین، مکه و مدینه، احکام و مناسک حج، اسرار و معارف حج، اماکن اسلامی و همچنین پیامبر و اهل بیت (ع) در دو زبان فارسی و عربی معرفی شده است.

بایسته‌های فهرست‌های راهنمای دینی

آنچه گذشت، مروری کوتا بود بر برخی از مهم‌ترین دایرکتوری های دینی، به‌ویژه در زبان فارسی. حال با این امید که بر تعداد فهرست های راهنمای دینی افزوده شود و با عنایت به این‌که برخی از مراکز تخصصی پژوهشی – دینی، خاصه مراکز و مؤسسات حوزوی می‌توانند دست‌اندرکاران اصلی این قبیل شاهراه ها باشند، ذکر چند نکته را به عنوان بایسته های یک دایرکتوری تخصصی دینی ضروری می دانم. مسلماً رعایت برخی نکات اصلی و مهم می تواند در افزایش آمارهای مراجعه به پایگاه و پاسخگویی به عمده نیازهای پژوهشی کاربران مؤثر افتد.

1. تخصصی شدن

هر قدر خروجی این پدیده خاص تر باشد، کارآمدی بیشتری خواهد داشت. فهرست‌های راهنما در واقع باید بیشتر به این سوی حرکت کنند که یک شاهراه اطلاعاتی گردند. در این صورت، آن فهرست در حقیقت درگاه مفیدی است که به سمت محتوای خاص آن موضوع یا رشته در اینترنت گشوده می شود.

2. تدوین توسط محققان

آنچه می‌تواند یک فهرست راهنمای پایگاه ها و صفحات اینترنت را به شاهراهی تخصصی و درگاه موضوعی خاص مبدل سازد، تدوین آن توسط کارشناسان هر موضوع است؛ در غیر این صورت، ممکن است صفحات یا پایگاه های نامربوط یا کم ارتباط هم در شمار داده های ذیل هر شاخه قرار گیرد و در نتیجه، از کارآمدی آن فهرست راهنما بکاهد.

3. روزآمدسازی

از آن‌جا که فهرست راهنما در حقیقت پلی میانبر برای کاربر به شمار می‌آید، روزآمدسازی به موقع آن، مهم می‌نماید؛ به گونه‌ای که با ارائه هر صفحه یا پایگاه جدید در همان موضوع یا حتی ریز موضوع خاص در اینترنت، به‌سرعت باید معرفی آن در فهرست موضوعی آن راهنما نیز قرار گیرد.

البته به یاد داشته باشیم که استفاده از فهرست‌های راهنما برای اطلاعات جدید و کاملاً به روز، مناسب نیست؛ زیرا روزآمدسازی اطلاعات در فهرست‌های راهنما به علت دستی و انسانی بودن شناسایی و طبقه‌بندی پایگاه‌ها، نسبت به موتورهای جستجو دیرتر انجام می‌شود؛ اما این مسأله، باعث کهنگی دسته ها و فهرست ها نمی شود.

به روز بودن، هر چه جدی تر دنبال شود، کاربر را در اطلاع از تازه های اینترنت بیشتر یاری کرده‌ایم؛ در غیر این صورت، موتور جستجو که این کار را به صورت ماشینی انجام می‌دهد، زودتر کاربر را به سر منزل مقصود می‌رساند و به طور قطع، کارآیی آن نیز بیشتر خواهد شد.

در صورتی که مراجعه کنندگان احساس کنند که اطلاعات فهرست شده همچنان قدیمی هستند، اعتماد و اطمینان آنان سلب خواهد شد و کم کم روش‌های دیگر جستجو در آن موضوع را ترجیح می دهند.

نکته مهم دیگری که در روزآمدسازی باید مورد توجه قرار گیرد، مسأله تغییراتی است که عمدتاً در نشانی پایگاه ها و یا محتوای صفحات اتفاق می افتد. این امر، ویژگی و لازمه جدا نشدنی اینترنت است؛ اما فهرست راهنمایی مفید تر خواهد بود که برای لینک های شکسته احتمالی یا تغییرات محتوایی صفحات و پایگاه‌ها، تدابیر لازم را دیده باشد و بررسی های دوره‌ای دستی یا چشمی را در برنامه های سایت خود لحاظ کند.

پی‌نوشت‌ها:

1. Directory list.
2. Gateway.

3. به نقل از: کاوش در اینترنت (پژوهش در حوزه‌های علوم اسلامی)، تهیه و تنظیم شبکه اطلاع‌رسانی نور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، قم: 1383، ص 41.

4. www.dmoz.org.

5.تیرماه 1385.

6. www.religion.rutgers.edu.(در این پایگاه، در مورد مذهب شیعه به عنوان یکی از مذاهب اسلامی، اطلاعات بسیار اندکی آورده شده است)
7. www.adherent.com.
8. www.fontbonne.edy/campusdirectory.

9.تیرماه 1386.