واژگان کلیدی: مطبوعات دینی (اسلامی)، فنّاوری اطلاعات، پایگاه های اسلامی، مطبوعات و پایگاه های اسلامی و تولید محتوا
مقدمه
جوامع انسانی همواره با تغییرات اجتماعی و تحولات ناشی از فراز و فرود فرهنگ ها مواجه بوده اند و در این میان، برخی جوامع توانسته اند در دوره هایی از تاریخ خود، به تمدنی ماندگار تبدیل شوند و این مهم، در گرو فرهنگ سازی و تولید دانش در میان آنان بوده است. تأملات تاریخی نشانگر آن است که آموزه های دینی در ایجاد تمدن پایدار اسلامی نقش تعیین کننده ای داشته است و «مطبوعات دینی» در عصر حاضر، به عنوان یکی از شاخصه های فرهنگ سازی رسالت سنگینی در جوامع اسلامی بر عهده دارد.
از سوی دیگر، دوران حاضر به «عصر انفجار اطلاعات» لقب یافته است. موج عظیم اطلاعات با گستره ای از نظری ترین عرصه ها مانند «الهیات»، تا عملی ترین عرصه های علمی مانند «مدیریت صنعت»، بر جهان کنونی سایه افکنده و در قالب نرم افزارهای بی شمار و یا با کمک اینترنت فکر، ایده و آرمان تک تک افراد جامعه را تسخیر می کند.
بی تردید، ضرورت فراهم آوردن زمینه مناسب به منظور مقابله همه جانبه علمی با این پدیده احساس می شود. حضور مطبوعات به خصوص نشریات تخصصی دینی در پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی به عنوان ابزاری قوی برای طرح نگاه های نو و اندیشه های جدید و کارآمد، می تواند خلأ دسترسی اطلاعات به روزِ دینی را پُر نماید.
پیشینه مطبوعات دینی در کشور
مطبوعات اسلامی در کشور ما بیش از یک قرن سابقه دارد. گرچه تبلیغات سنّتی به شکل های مختلف در جوامع اسلامی سابقه ای بس طولانی دارد، ولی استفاده از رسانه ای به نام «مطبوعه» به عنوان ابزاری برای تبلیغ آموزه های دینی بسیار دیر اتفاق افتاد؛ اما همین مقدار بسیار ثمربخش و پُربار بود.
سید جمال الدین اسد آبادی، روشنفکر و اندیشمند اسلامی، اولین شخصیتی بود که در مقاله ای به نام «فواید جریده» هشدار داد که اهل علم باید در عرصه مطبوعات وارد شوند. از آن پس بود که اندیشمندان اسلامی فعالیت مطبوعاتی خود را در حوزه دین آغاز نمودند. از جمله این اندیشمندان، حجة الاسلام سراج انصاری است که با درک موقعیت و شرایط زمان، دریافت برای احیاء دین باید از ابزارهای جدید بهره گرفت. انتشار مجله «آیین اسلام» و «دنیای اسلام» در سال های بین 1323 تا 1325 ه . ش نتیجه تلاش بی وقفه ایشان است.(1)
آنچه در اینجا لازم است به آن اشاره شود این است که با مطالعه تاریخ مطبوعات دینی در ایران به این نتیجه می رسیم که ماهیت نشریات دینی، مبارزه با الحاد و به نوعی پاسخگویی به شبهات زمانه بوده است. به همین جهت، همواره تحت فشار قدرت های حاکم به حیات خود ادامه می داده است؛ چنان که تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران رشد و توسعه مطبوعات دینی به کندی صورت گرفته و در برهه ای از تاریخ با چالش جدی مواجه گردیده است.
اما پس از پیروزی انقلاب و ایجاد فضای باز تحقیق و پژوهش به خصوص در عرصه دین، شاهد شکوفایی و بالندگی مطبوعات دینی هستیم؛ به طوری که امروزه انتشار مطبوعات اسلامی بعد از نشریات سیاسی و اجتماعی در رتبه دوم قرار دارد.
مطبوعات اسلامی از نگاه آمار
در کشور ایران از مجموع 2000 نشریه دارای مجوز وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بالغ بر 200 عنوان مربوط به مطبوعات اسلامی است و اگر آمار عناوین نشریات اسلامی دانشگاه های سراسر کشور را که قریب 700 عنوان نشریه تخصصی و نیمه تخصصی در حوزه دین به شمار می رود را به این مجموعه اضافه نماییم، تعداد عناوین مطبوعات دینی (اسلامی) به حدود 900 عنوان می رسد.
به طور متوسط از هر هفت نشریه ای که در ایران منتشر می شود، یک عنوان به صورت تخصصی یا نیمه تخصصی، نشریه اسلامی است. بر اساس این آمار، حجم انتشار مطبوعات اسلامی در ایران، بالاترین رقم را نسبت به سایر کشورهای اسلامی دارا می باشد.
در حال حاضر، در شهر مقدس قم، حدود 90 نشریه اعم از هفته نامه، ماهنامه و فصلنامه به طور تخصصی توسط مراکز و مؤسسات دینی یا مراکز دانشگاهی و حوزوی منتشر می شود که در این میان، حوزه علمیه قم با مؤسسات وابسته اش، با انتشار بیش از 25 عنوان نشریه اسلامی، فعال ترین ناشر مطبوعات اسلامی است.(2)
مطبوعات دینی و ضرورت ها
امروزه گرایش به دین و معنویت حتی در پیشرفته ترین جوامع صنعتی نه تنها کاهش نیافته، بلکه روزبه روز افزایش می یابد. به طور قطع، مطبوعات دینی با جذب مخاطبان فراوان و تشنه حقیقت و معنویت، می توانند به بحران فکری و فرهنگی جهان پاسخ دهند.
همچنین با تحولات شگرف در زمینه اطلاعات و دانش بشر، شاخص میزان رشد و توسعه یافتگی کشورها دیگر «درآمد سرانه» یا «تولید ناخالص ملی» نیست؛ بلکه میزان دانایی و دانشی است که در نظام اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) به دست آمده است. با این دگرگونی، امروزه جامعه توسعه یافته، جامعه ای است که به کمک فنّاوری مدرن اطلاعات و ارتباطات (ICT) از علم و دانش بیشتری برخوردار باشد. از این رو، می توان به این نتیجه مهم رسید که رسانه های گروهی و از جمله مطبوعات، با رسالت خطیر خود و با بهره گیری از فنّاوری اطلاعات می توانند نقش بسزایی در رشد و توسعه کشور داشته باشند.
مطبوعات دینی و رسالت ها
رسالت مطبوعات به ویژه نشریات تخصصی اسلامی از جهات متعددی قابل طرح و بررسی است که در این نوشتار به اهمّ آنها اشاره می گردد:
- ارتقاء فرهنگ و پژوهش های دینی با طرح دیدگاه ها، نظریات جدید و متناسب با نیاز زمان و بیان آسیب ها و آسیب شناسی های دینی و دین داری؛
- نظریه پردازی نسبت به پرسش های زمانه در قالب پاسخ های علمی و متقن از منظر دین؛
- پاسخگویی به نیاز نسل حاضر در حل معضلات فرهنگی و ارائه راهکار به منظور تأثیرگذاری فرهنگی؛
- پدیدآوردن قدرت تحلیل دینی و تقویت بنیادهای معرفت دینی در مخاطبان با طرح پرسش های کاربردی و ارائه پاسخ های متعدد؛
- فراهم نمودن زمینه مناسب به منظور تضارب آراء و نقد و نظر در آثار دینی و آسیب شناسی محتوا؛
- ایجاد ارتباط میان متصدیان امور فرهنگی به خصوص حوزویان با کلیه گروه های سنی جامعه؛
- معرفی صاحب نظران، تأثیرگذاران فرهنگی، صاحبان اندیشه های ناب و اصیل اسلامی در حوزه های گوناگون دین به مخاطبان مطبوعات به منظور ارائه الگوی صحیح به خصوص به نسل جوان؛
- استفاده از شیوه های مختلف تبلیغ و اطلاع رسانی در قالب هایی چون: خبر، گزارش، عکس، مصاحبه، میزگرد، ترجمه، نقد و نظر، قصه و شعر و انواع مقاله؛
- اطلاع رسانی وسیع و به موقع به قشرهای فهیم جامعه در عرصه دین.
با بررسی رسالت سنگین نشریات به خوبی می توان جایگاه رفیع این رسانه را در پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی به اثبات رساند. به دلیل اهمیت این موضوع، حضور ارزشمند و تأثیرگذار مطبوعات دینی را در عرصه فنّاوری اطلاعات از جنبه های مختلف مورد بررسی قرار می دهیم.
چند سال قبل در واکنش متفاوت از سوی بعضی از متصدیان امور فرهنگی، ضرورت حضور مطبوعات دینی در پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی مطرح گردید. گروهی بر این عقیده بودند که باید با تمام قدرت به مبارزه با این پدیده قرن برخاست و از رشد و گسترش آن کاملاً جلوگیری کرد؛ زیرا از سویی به مرزهای عقیده و فرهنگ جامعه ما آسیب جدی و جبران ناپذیر وارد می سازد و از سوی دیگر، کنترل این جریان عظیم اطلاعاتی و پاکسازی این شاهراه بزرگ ارتباطات که فناوری پیشرفته پشتوانه حرکت سریع آن است، غیر ممکن خواهد بود؛ ولی پرواضح است که چنین تفکری پسندیده نیست؛ چرا که عدم حضور مقتدرانه فرهنگی در عرصه ارتباطات به معنای پذیرفتن شکست در بخش وسیعی از صحنه تهاجم فرهنگی است. گریز از حضور در شبکه های جهانی اطلاع رسانی و ارائه نکردن نظریات حق و پاسخ ندادن به تحلیل های باطل، ما را در موضعی منفعلانه و ضعف قرار می دهد. از این رو، امروزه دیدگاه گروه دوم ملاک عمل قرار گرفته و از حمایت جدّی در دستگاه های دولتی و بخش های فرهنگی برخوردار است. بر اساس این دیدگاه، نه تنها «اینترنت» و در معنای وسیع آن «فنّاوری اطلاعات و ارتباطات» تهدید نیست، بلکه فرصت نیز هست!! آن هم بهترین فرصت برای بیان ایده ها، آرمان ها، عقاید و در نهایت سوار شدن بر این موج توفنده و حرکت به سمت ساحل پیروزی. با وجود همه نگرانی های موجود و خطراتی که زیربنای فکری نسل جوان ما را تهدید می کند، می توان با همین ابزار جدید و با پشتوانه فرهنگ غنی اسلام که برگرفته از معجزه جاوید قرآن کریم و دستورات ائمه اطهار (ع) است، در عرصه تعامل فرهنگی در تهاجم علیه فرهنگ های ناسالم و آموزه های غیر اخلاقی و فاسد، ابتکار عمل را به دست گرفت و به این ترتیب، نه تنها به عنوان یک مدافع؛ بلکه به عنوان یک مقابله کننده قدرتمند به ارائه فرهنگ اصیل اسلامی پرداخت.
در راستای عمل به چنین وظیفه ای، امروزه شاهدیم که انبوهی از پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی در داخل کشور به منظور انواع خدمات دهی به کاربران راه اندازی شده است و به رشد فزاینده خود همچنان ادامه می دهد. ولی آیا تلاش برای راه اندازی پایگاهی اسلامی و عرضه اطلاعات اندک و بعضاً کلیشه ای و تکراری می تواند ما را در این رقابت بزرگ موفق گرداند؟
چیزی که امروزه کاربران این گونه پایگاه های اطلاع رسانی و به خصوص متصدیان متعهد و دلسوز، از آن زجر می برند، کمبود محتوا است. از این رو، رهبر فرزانه انقلاب اسلامی (مدظله العالی) بارها بر نهضت نرم افزاری و تولید علم تأکید فرموده اند. هم اکنون بیش از 80% هزینه ها در بخش سرمایه گذاری فنّاوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در کشورهای غربی خاصه آمریکا، روی تولید محتوا متمرکز است؛ در حالی که در ایران بیشترین هزینه ها جهت سخت افزار و سپس نرم افزار صرف می گردد و کم ترین هزینه به تولید محتوا اختصاص می یابد که متأسفانه در بخش علوم انسانی به پایین ترین درجه نزول کرده است. گزارشی که در خصوص روند تولید علم در ایران از سوی شورای عالی انقلاب فرهنگی منتشر گردیده است،(3) حاکی از آن است که درصد اعتبارات دولتی به منظور تحقیقات مربوط به فرهنگ و آموزش، در آخرین رده های پژوهشی در کشور قرار دارد. همچنین این گزارش نشان می دهد که بر اساس آمار، تولید علمی ایران در سال 2000م، 12% است و این در حالی است که این رقم در آمریکا 32/2% اعلام گردیده است. از سوی دیگر، شاخص های عملکردی تحقیقات در کشور نشان می دهد که سهم کشور در انتشار مقالات معتبر بین المللی با وجود دارا بودن یک درصد جمعیت دنیا، بسیار کمتر از یک درصد است و سهم کشور در تولید علمی دنیا خصوصاً در گروه علوم انسانی و هنر، با وجود توانایی فراوان، ناچیز است. از نکات قابل تأمل در این گزارش آن است که بیشترین ارجاعات به مقالات ایرانی در سال 2000م به تحقیقات مربوط به علوم پایه و کمترین آنها به پژوهش های علوم انسانی بر می گردد.!! (4)
با توجه به مطالب فوق و رسالت سنگینی که مطبوعات بر دوش دارند، حضور این رسانه به ویژه «نشریات تخصصی دینی» در پاسخگویی به این نیاز مهم و اساسی (تولید محتوا) ضروری جلوه می کند. ویژگی های این رسانه سبب شده است تا عده ای فعالیت جدّی خود را در پایگاه های اطلاع رسانی علوم اسلامی در زمینه مطبوعات تخصصی آغاز نمایند و هم اکنون شاهد تحول و رشد روزافزون خدمات دهی این گونه پایگاه ها در زمینه مطبوعات هستیم؛ ویژگی هایی از قبیل: دارا بودن حجم انبوهی از مقالات تخصصی و نیمه تخصصی در کلیه زمینه های فرهنگی اجتماعی و دینی؛ نظریه پردازی و ارائه تحلیل های مناسب نسبت به جدیدترین مسائل عقیدتی و شبهات گوناگون؛ پرداختن به مسائل روز جامعه و به طور کلی مسائل جهانی در قالب مقاله، گزارش، مصاحبه و میزگرد؛ امکان اظهارنظر جمعی و نظریه پردازی گروهی توسط صاحبان فکر و اندیشه؛ و تضارب آراء، نقد و نظر ایده ها و ده ها ویژگی دیگر که دقیقاً متناسب با ارائه اطلاعات و تولید محتوا در پایگاه های اسلامی است.
در پایان، توجه تمامی مسئولان فرهنگی به خصوص دو نهاد حوزه و دانشگاه را به این نکته جلب می نماییم که اگر وجود این رسانه در ارتقاء سطح علمی و پژوهشی کشور تأثیرگذار است و می تواند کاستی های تولید محتوا در پایگاه های اطلاع رسانی را تا حدّ زیادی مرتفع سازد، پس سزاوار است که به جای توجه به کمیت این نوع رسانه ها و افزودن عناوین آنها، نخست به تخصصی نمودن این رسانه ها در حوزه های مختلف دینی و فرهنگی همت گماریم و آمار انتشار مقالات علمی-تخصصی در مطبوعات تخصصی را بالا ببریم. و دوم اینکه با غنی سازی مراکز علمی-پژوهشی و حمایت های همه جانبه از آنها، بستر مناسبی را جهت انتشار مجلاّت علوم اسلامی با رتبه علمی در کشور فراهم آوریم.
پی نوشت ها:
