کلیدواژه‌گان: استانداردهای وب، استانداردهای وب‌سایت‌ها، استانداردسازی وب‌سایت‌ها، دسترس‌پذیری وب، کاربردپذیری وب، ارزیابی وب‌سایت‌ها .
درآمد
استاندارد، یعنی الگو و شاخص. کارشناسان و متخصصان حوزه‌های مختلف، برای دست‌یابی به نتایج مطلوب‌تر، همواره در اصلاح روش‌ها و یافتن شیوه‌های درست و سنجیده می‌کوشند. در پی این کوشش‌ها و آزمون و خطا‌ها، شاخص‌ها و الگوهایی فراگیر پدید می‌آید. آن‌گاه که این شاخص‌ها و الگوها به تأیید مراکز علمی و مؤسسه‌های تخصصی رسید و رسمیت یافت، از آن با عنوان «استاندارد» یاد می‌شود. گاه برخی از استانداردها در حوزه‌هایی ویژه، چنان اهمیت می‌یابد که به صورت قانون در می‌آید و پای‌بندی به آن الزامی می‌شود. دولت‌ها بر اجرای بی‌کم‌وکاست چنین استانداردهایی نظارت می‌کنند. هدف استانداردها در عرصه‌های گوناگون، ارائه محصولات و خدمات مطلوب‌تر و مناسب‌تر به مصرف‌کنندگان و کاربران است. در دنیای وب نیز استانداردها اهمیتی ویژه دارد. با روی کار آمدن وب‌سایت‌ها، موضوع استانداردسازی وب‌سایت‌ها و یافتن شاخص‌ها و معیارهایی برای طراحی و ایجاد وب‌سایت‌های مطلوب‌تر همواره در کانون توجه توسعه‌دهندگان وب بوده است.
وب‌سایت‌ها با گسترشی فزاینده، در زمینه‌های مختلف به کار گرفته می‌شوند؛ از آموزش و پژوهش گرفته تا سرگرمی و تجارت، و از اطلاع‌رسانی و تبلیغات گرفته تا خدمات اداری و حکومتی. با گسترش قلمرو وب‌سایت‌ها، ضرورت استانداردسازی آنها بیشتر آشکار می‌شود. استانداردسازی وب‌سایت‌ها، زمینه برخورداری کاربران را از خدمات و امکانات مطلوب‌تر فراهم خواهد کرد. از سوی دیگر، فرو گذاشتن استانداردها و بی‌اعتنایی به اصول و بایسته‌ها، فرایند ارائه خدمات به کاربران وب‌سایت‌ها را با دشواری‌هایی روبه‌رو میکند. در حوزه علوم انسانی و اسلامی که بخش عمده‌ای از فرایند اطلاع‌رسانی، آموزش و پژوهش با استفاده از وب‌سایت‌ها تحقق می‌یابد، استانداردسازی وب‌سایت‌ها اهمیتی ویژه خواهد یافت.
به دلیل ماهیت پیچیده و متنوع وب‌سایت‌ها، فرایند شکل‌گیری و اجرای استانداردها، از آغاز با دشواری‌هایی همراه بوده است. آشنایی با مبانی و مفاهیم استانداردهای وب و آگاهی از مباحث ضروری در زمینه استانداردهای وب‌سایت‌ها، نخستین گام در مسیر طولانی استانداردسازی وب‌سایت‌ها خواهد بود. به هر روی، برای برخورداری از وب‌سایت‌هایی درست و کارآمد و برای تحقق اهداف وب‌سایت‌ها و همچنین برای فراهم ساختن رضایت خاطر کاربران، گریز و گزیری از استانداردسازی وب‌سایت‌ها نیست. مقاله پیش رو، می‌کوشد با طرح مباحث کلی و اساسی مربوط به استانداردهای وب‌سایت‌ها، این راه دشوار را کمی هموارتر سازد.
آغاز پیدایش وب‌سایت‌ها
سال‌ها پیش از روی کار آمدن وب، شبکه وسیعی از رایانه‌های به‌هم‌پیوسته که به آن «اینترنت» گفته می‌شود، شکل گرفته بود. در آن سال‌ها، با آن‌که اینترنت برقرار بود و امکانات و خدماتی را فراهم می‌ساخت، هنوز چیزی به نام وب و وب‌سایت، وجود نداشت. پس از مدت‌ها تحقیق و تجربه، سرانجام تیم برنرز لی (1) که او را پدر وب می‌خوانند، پدیده شگرف وب را به دنیا معرفی کرد.
وب که بر پایه اینترنت بنا شده بود، امکان انتشار صفحه‌هایی حاوی متن، تصویر، صدا و ویدیو را در رایانه‌هایی که به اینترنت متصل بودند، فراهم ساخت. مجموعه‌ای از این گونه صفحات که با نشانی اینترنتی یکتایی در دسترس بودند، «وب‌سایت» نام گرفت. چندی نگذشت که شمار فراوانی از وب‌سایت‌ها با موضوع‌های گوناگون، به شبکه وب افزوده شد. وب‌سایت‌ها، در آغاز بسیار ساده بودند و ایجاد و برپایی آنها، چندان دشوار نبود؛ اما با پیشرفت و توسعه وب، امکانات و خدمات و کاربرد وب‌سایت‌ها نیز تنوع و گسترش یافت.
استانداردهای وب و استانداردهای وب‌سایت‌ها
معمولا «استانداردهای وب» و «استانداردهای وب‌سایت‌ها» یکسان انگاشته می‌شود؛ حال آن‌که این دو تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند. با آن‌که فناوری وب، خود مبتنی بر قوانین و استانداردهایی ویژه شکل گرفته است، تعیین اصول و استانداردهایی برای هم‌آهنگ ساختن شیوه کار وب‌سایت‌ها و عرضه خدمات بهتر به کاربران، اجتناب‌ناپذیر است. کنسرسیوم جهانی وب (2)، متشکل از صدها شرکت بزرگ توسعه‌دهنده وب که از آغاز روی کار آمدن وب، تهیه و انتشار استانداردهای وب را بر عهده داشتند، به تعیین استانداردهای وب‌سایت‌ها نیز پرداختند. سازمان جهانی استاندارد (3) نیز بسیاری از این استانداردها را تأیید نموده و چارچوب کلی استانداردهای وب‌سایت‌ها را تعیین کرده است.
در واقع، هنگامی که به «استانداردهای وب» اشاره می‌شود، استانداردهای زیربنایی، اصول زبان‌های برنامه‌نویسی وب، و به طور کلی، رهنمودهای پایه‌ای وب در نظر گرفته می‌شود و هنگامی که از «استانداردهای وب‌سایت‌ها» سخن می‌رود، اصول و استانداردهایی جزئی‌تر مربوط به شیوه طراحی و ایجاد وب‌سایت‌ها و چگونگی کار آنها مقصود خواهد بود.
انواع وب‌سایت‌ها بر اساس نوع کاربری آنها
اگرچه بیشتر استانداردهای وب‌سایت‌ها عمومیت دارند و همه وب‌سایت‌ها را شامل می‌شوند، انواع وب‌سایت‌ها به یک میزان از استانداردها تأثیر نمی‌پذیرند. پاره‌ای از استانداردها، در برخی از وب‌سایت‌ها کاربرد و ضرورت بیشتری دارد و حتی شماری از استانداردها، تنها به نوع خاصی از وب‌سایت‌ها اختصاص دارد. از این رو، شناسایی انواع وب‌سایت‌ها، مقدمه شناسایی استانداردهای هر یک از انواع آنها است.
وب‌سایت‌ها را بر اساس معیارهای متفاوتی می‌توان دسته‌بندی کرد؛ مثلاً بر اساس نوع فناوری طراحی و ایجاد آنها، شیوه کار، اهداف و یا موضوع کار آنها. در این مقاله، وب‌سایت‌ها بر اساس نوع کاربری آنها دسته‌بندی شده است که عبارت‌اند از:
وب‌سایت‌های محتوامحور: وب‌سایت‌های مبتنی بر محتوا که برای عرضه اطلاعات و محتواهایی ویژه، اعم از محتوای متنی، تصویری، صوتی و ویدیویی ایجاد شده است؛ مانند وب‌سایت‌های خبری و کتابخانه‌های دیجیتال (4).
وب‌سایت‌های خدمات‌محور: وب‌سایت‌هایی که هدف آنها عرضه خدمات به کاربران است؛ مانند: وب‌سایت‌های حکومتی، وب‌سایت‌های آموزش الکترونیک (5)، و فروشگاه‌های الکترونیک (6).
وب‌سایت‌های کاربرمحور: وب‌سایت‌هایی که مبتنی بر حضور کاربران است. چنین وب‌سایت‌هایی، بدون عضویت و مشارکت کاربران عملاً تعطیل خواهد بود؛ مانند: شبکه‌های اجتماعی (7).
وب‌سایت‌های ترکیبی: وب‌سایت‌هایی که ترکیبی از محتوا و خدمات را عرضه میکند و حضور و مشارکت کاربران نیز در آن اهمیت حیاتی دارد.
انواع استانداردهای وب
آنچه تا امروز زیر عنوان کلی استانداردهای وب‌سایت‌ها شناخته شده است، به طور کلی، در دو دسته جای می‌گیرد:
1. استانداردهای ساختاری یا فنی:
منظور از استانداردهای ساختاری یا فنی، استانداردهایی است که به نرم‌افزار وب‌سایت، شیوه کار، گرافیک، ساختار و چیدمان اطلاعات و نیز چگونگی ارائه خدمات وب‌سایت برمی‌گردد. بیشتر استانداردهای دسترس‌پذیری (8) و اصول کاربردپذیری وب (9)، ذیل همین تقسیم‌بندی قرار می‌گیرد.
2. استانداردهای محتوایی:
استانداردهای محتوایی، به چند و چون انواع محتوای وب‌سایت‌ها اشاره دارد. محتوای وب‌سایت‌ها، اعم از: متنی، تصویری، صوتی و ویدیویی، باید مطابق اصول و استانداردهایی تهیه و ارائه شود.
کنسرسیوم جهانی وب، اصول و استانداردهایی که هم شامل مسائل محتوایی وب‌سایت‌ها می‌شود و هم شیوه کار و ساختار آنها را در بر دارد، زیر عنوان کلی «استانداردهای دسترس‌پذیری» تعیین و منتشر کرده است. همچنین رهنمودهایی کلی که از آن به اصول کاربردپذیری وب‌سایت‌ها تعبیر می‌شود، راهنمای توسعه‌دهندگان وب برای طراحی و ایجاد وب‌سایت‌هایی درست و کارآمد خواهد بود. در ادامه، استانداردهای دسترس‌پذیری و اصول کاربردپذیری شرح داده می‌شود:
ـ استانداردهای دسترس‌پذیری وب: مفهوم سازگاری وب با توان کاربران گوناگون، با عنوان دسترسی شناخته می‌شود. دسترس‌پذیری وب، به آن معنا است که افراد جامعه با ناتوانی‌های خاص و نیز عامه کاربران عادی، قادر به بهره‌گیری از وب به عنوان یک منبع اطلاعاتی باشند (حسن زاده و حسینی، 1389). این دسترسی می‌تواند به‌صورت مستقیم یا با فناوری‌های کمکی باشد. مهم‌ترین سند بین‌المللی برای استانداردهای دسترس‌پذیریِ وب، به وسیله کنسرسیوم وب جهان‌گستر تدوین شده است. این سازمان، مجموعه کاملی از رهنمودهای دسترسی به محتوای وب را طراحی کرده که هر رهنمود، شامل فهرستی از معیارها است. با استفاده از این سند می‌توان صفحات وب را برای تعیین میزان دسترس‌پذیری آنها برای افراد دارای ناتوانی‌های مختلف ارزیابی کرد.
ـ اصول کاربردپذیری وب: «منظور از کاربردپذیری صفحات وب، تعیین میزان تأثیر، کارایی و کاربردپذیری یک وب‌سایت برای تعیین و تأمین هر چه بهتر و مؤثرتر نیازهای اطلاعاتی کاربران، شناخت عوامل مؤثر در کیفیت صفحات وب و قابلیت استفاده از آنها است.» (محمداسماعیل، 1384).
کاربردپذیری وب، یعنی طراحی وب‌سایت‌ها بر اساس نیازهای کاربران؛ به‌گونه‌ای که کاربران به‌آسانی بتوانند از وب‌سایت استفاده کنند. در این میان، بحث طراحی وب‌سایت بر اساس تجربه‌های کاربر (10) نیز رواج یافته است. طراحی بر اساس تجربه‌های کاربر، چیزی جز همان کاربردپذیر ساختن وب‌سایت نیست.
گفتنی است، بسیاری از استانداردهای وب‌سایت‌ها، الزام‌آور نیستند؛ تا جایی که کنسرسیوم جهانی وب، تعبیر «پیشنهادها (11)» را برای چنین استانداردهایی به کار می‌برد. از آن‌جا که استانداردسازی وب‌سایت‌ها موجب رضایت و اقبال بیشتر کاربران خواهد بود و همچنین زمینه دست‌یابی به اهداف وب‌سایت را فراهم خواهد آورد، بدیهی است توسعه‌دهندگان حرفه‌ای وب، استانداردها را به کار خواهند بست؛ اما برای پای‌بندی توسعه‌دهندگان و مالکان وب‌سایت‌ها به استاندارسازی وب‌سایت‌ها، ساز و کارها و تمهیدات بیشتری نیاز است.
ضرورت استانداردسازی وب‌سایت‌ها
استانداردها، در هر زمینه‌ای معمولاً دو جنبه را در نظر دارند: یکی، جنبه تولید و ایجاد محصول، و دیگری، جنبه کاربرد و مصرف. استانداردها در جنبه تولید، به طور کلی به امنیت، صرفه‌جویی در وقت، سهولت تغییر و توسعه، و مواردی از این دست تأکید می‌کنند و در جنبه مصرف نیز به امنیت، سهولت کاربری و صرفه‌جویی در هزینه اشاره دارند. بنابراین، استانداردسازی همیشه به نفع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان است. در دنیای وب نیز طراحان و توسعه‌دهندگان وب به مثابه تولیدکنندگان، و کاربران وب‌سایت‌ها به مثابه مصرف‌کنندگان، از مزایای استانداردسازی وب‌سایت‌ها بهره‌مند می‌شوند.
تعیین‌کنندگان استانداردهای وب‌سایت‌ها
کنسرسیوم جهانی وب، متشکل از صدها شرکت بزرگ توسعه‌دهنده وب، عهده‌‌دار تعیین و انتشار استانداردهای وب است. سازمان جهانی استاندارد نیز چارچوب‌ها و محورهای اصلی استانداردهای وب‌سایت‌ها در برخی زمینه‌ها را تعریف کرده است. پروژه‌های جانبی دیگری مانند «پروژه استانداردهای وب (12)» و «انجمن استانداردهای وب‌سایت» (13) نیز همین راه را می‌پیمایند. در برخی کشورها، متناسب با اقتضایات بومی، ویژگی‌های جزئی‌تری برای وب‌سایت‌ها در نظر گرفته شده و از آن به عنوان استاندارد یاد می‌شود؛ هر چند دشوار است بتوان تعبیر استاندارد را برای آن به کار برد.
مراجع استانداردسازی وب‌سایت‌ها
اجرای استانداردهای وب‌سایت‌ها، بر عهده همه کسانی است که نقشی در چرخه طراحی، تولید، توسعه و مدیریت وب‌سایت‌ها دارند:
1.شرکت‌ها و مؤسسه‌های توسعه‌دهنده ی وب:
اجرای استانداردهای زیربنایی وب، بر عهده شرکت‌ها و مؤسسه‌های توسعه‌دهنده وب است؛ مثلاً شرکت‌های تولیدکننده مرورگرهای وب، موظف‌اند این مرورگرها را به‌گونه‌ای طراحی کنند که هر چه بیشتر با استانداردهای وب سازگار باشد. همچنین شرکت‌های پشتیبانی‌کننده زبان‌های برنامه‌نویسی وب، باید فعالیت‌های خود را با استانداردهای وب هماهنگ کنند.
2.برنامه‌نویسان و توسعه‌دهندگان وب:
اصطلاح «توسعه‌دهنده وب (14)»، افزون بر این‌که بر شرکت‌ها و مؤسسه‌های بزرگی که در زمینه وب فعالیت می‌کنند، اطلاق می‌شود، به برنامه‌نویسان وب، طراحان نرم‌افزارهای وبی، طراحان رابط کاربر و همه کسانی که سهمی در گسترش وب دارند نیز نسبت داده می‌شود. در واقع، برنامه‌نویسان وب و طراحان رابط کاربر، وب‌سایت‌ها را طراحی و ایجاد می‌کنند؛ هر چند کوشش آنها بدون پشتیبانی شرکت‌های توسعه‌دهنده وب و نیز بدون یاری متخصصان اطلاعات و گاه تولیدکنندگان محتوا به ثمر نخواهد نشست. استانداردهای زبان‌های برنامه‌نویسی وب، استانداردهای طراحی وب و بخش گسترده‌ای از استانداردهای دسترس‌پذیری و کاربردپذیری، بر عهده برنامه‌نویسان و طراحان وب خواهد بود.
3.متخصصان اطلاعات:
کارشناسان و متخصصان اطلاعات، در طراحی و توسعه وب‌سایت‌های محتوامحور، نقش مؤثرتری دارند. ذخیره و بازیابی اطلاعات، مهم‌ترین هدف بسیاری از وب‌سایت‌های محتوامحور، مانند کتابخانه‌های دیجیتال یا دانش‌نامه‌ها و دیگر منابع مرجع آنلاین است. کارشناسان و متخصصان اطلاعات، انواع محتواها را می‌شناسند و از شیوه‌های صحیح و استاندارد ذخیره و بازیابی اطلاعات آگاه هستند. بنابراین، وظیفه استانداردسازی شیوه‌های دسته‌بندی، ذخیره، ارجاع و استناد، و چگونگی بازیابی محتوا را در چنین وب‌سایت‌هایی بر عهده دارند.
4.طراحان رابط کاربر (15) وب‌سایت‌ها:
رابط کاربر، بخشی از نرم‌افزار یا محیطی در نظام‌های رایانه‌ای، اعم از: پایگاه‌ها، نرم‌افزارها، وب‌سایت‌ها و مانند این‌ها است که میان ماشین و کاربر تعامل ایجاد میکند (زره‌ساز و فتاحی، 1385). رابط کاربر، بخش دیدنی و قابل لمس یک ابزار است که کاربر مستقیماً با آن سر و کار دارد.
در بحث طراحی وب‌سایت، رابط کاربر شامل: نشان‌ها، پس‌زمینه‌ها، منوها، روش چیدمان و نشان دادن محتوای یک صفحه وب و چگونگی ایجاد کلیدهایی برای جهت‌یابی (16) کاربران در صفحه‌های وب است. طراحان رابط کاربری وب‌سایت، با طراحی گرافیکی رابط کاربری، فرایند تولید وب‌سایت را کامل می‌کنند. آنها با مشورت کارشناسان و متخصصان اطلاعات و با همراهی برنامه‌نویسان وب‌سایت، نخست چارچوب اصلی رابط کاربری وب‌سایت را تعیین و شیوه ارائه محتوا و خدمات وب‌سایت را مشخص می‌کنند و آن‌گاه به طراحی و اجرای آن می‌پردازند. از آن‌جا که تعامل کاربران با وب‌سایت، از طریق رابط کاربری تحقق می‌یابد، پای‌بندی به استانداردهای دسترس‌پذیری و کاربردپذیری وب، و طراحی رابط گرافیکی کاربرپسند (17)، اهمیت بسیار دارد. بی‌راه نیست اگر گفته شود، بخش عمده‌ای از استانداردهای وب‌سایت‌ها، به‌ویژه استانداردهای ساختاری، مربوط به فرایند طراحی رابط گرافیکی کاربر است.
5.تولیدکنندگان محتوای وب‌سایت‌ها:
در وب‌سایت‌ها، به‌ویژه وب‌سایت‌های محتوامحور، افزون بر اهمیت استانداردسازی شیوه ذخیره و بازیابی محتوا، پای‌بندی به استانداردها در فرایند تولید محتوا نیز ضرورت دارد. محتوای وب‌سایت‌ها، اعم از: محتوای متنی، تصویری، صوتی و ویدیویی، باید متناسب با فضای وب و بر اساس اصول و استانداردهای وب تهیه شود. با وجود اهمیت استانداردهای محتوایی وب، استانداردهای ناچیزی در این زمینه تعیین و منتشر شده است. اگرچه به رویه‌ها و رهنمودهای روشنگری برای استانداردسازی محتوای وب‌سایت‌ها می‌توان دست یافت، در این میان، برای استانداردسازی محتوای کتابخانه‌های دیجیتال و دانش‌نامه‌ها و دیگر منابع مرجع برخط، استانداردهای جهانی و پذیرفته‌شده ی بیشتری در دست است.
6.مدیران وب‌سایت‌ها:
نگهداری، به‌روز رسانی، پشتیبانی و مدیریت وب‌سایت، پس از طراحی و ایجاد آن آغاز می‌شود. مدیران وب‌سایت‌ها و همکاران آنها، افزون بر این‌که باید وب‌سایت‌ها را به صورت استاندارد نگه دارند و بر استمرار استانداردهای وب‌سایت‌ها نظارت داشته باشند، باید در ارائه محتوا و خدمات وب‌سایت‌ها نیز همواره به استانداردها پای‌بند باشند.
راه‌های دست‌یابی به استانداردهای وب‌سایت‌ها
دست‌یابی توسعه‌دهندگان وب به استانداردها و آگاهی آنها از اصول و روش‌های صحیح طراحی وب‌سایت‌ها، گامی اساسی در تولید وب‌سایت‌های استاندارد است؛ اما تا کنون فهرست جامعی از همه استانداردهای وب انتشار نیافته است. تنوع استانداردها و تنوع مراکز تدوین استانداردها، این موضوع را پیچیده‌تر کرده است. ناهمسانی استانداردها از نظر اولویت و اهمیت نیز، بر این پیچیدگی می‌افزاید.
همان طور که پیش از این گفته شد، کنسرسیوم جهانی وب متشکل از صدها شرکت توسعه‌دهنده وب، تعیین و تصویب استانداردهای وب را بر عهده دارد. همین کنسرسیوم نیز به انتشار استانداردها و اطلاع‌رسانی در این زمینه می‌پردازد. مجموعه استانداردهایی که تا کنون به تصویب رسیده است، در وب‌سایت کنسرسیوم جهانی وب (18) منتشر شده است. افزون بر آن، مجموعه‌ای از رهنمودها و پیشنهادها برای طراحی وب‌سایت‌های کارآمدتر نیز در همان وب‌سایت آمده است. وب‌سایت انجمن استانداردهای وب‌سایت (19) نیز درباره استانداردهای وب‌سایت‌ها اطلاع‌رسانی میکند.
آغاز و انجام فرایند استانداردسازی یک وب‌سایت
استانداردسازی یک وب‌سایت، همه مراحل پیش از راه‌اندازی، ایجاد و راه‌اندازی، و پس از راه‌اندازی وب‌سایت را شامل می‌شود. در همه مراحل طرح‌نامه‌نویسی، برنامه‌نویسی یا انتخاب نرم‌افزار مدیریت محتوا/ خدمات، طراحی، و مدیریت و نگهداری وب‌سایت، باید اصول و استانداردها را در نظر داشت و به آنها پای‌بند بود. از انتخاب نام دامنه گرفته تا مهندسی اطلاعات و تعیین چارچوب و ساختار محتوای وب‌سایت، یا شیوه ارائه خدمات و مرحله تولید محتوا و به‌روز رسانی وب‌سایت، اصول و قواعدی وجود دارد که چشم‌پوشی از آنها، وب‌سایت را از هدف اصلی خود دور می‌سازد. بنابراین، استانداردسازی یک وب‌سایت، از هنگامی که اندیشه طراحی و ایجاد آن شکل می‌گیرد، آغاز می‌شود و تا وقتی که وب‌سایت برقرار و فعال است، ادامه می‌یابد.
موانع و مشکلات استانداردسازی وب‌سایت‌ها
طبیعت وب و ماهیت وب‌سایت‌ها، به گونه‌ای است که فرایند استانداردسازی به کندی و با دشواری پیش می‌رود. وب، فناوری نوینی است و با شتابی شگفت‌انگیز گسترش می‌یابد؛ چنان‌که تنوع و تکثر روزافزون وب‌سایت‌ها، هماهنگ ساختن توسعه‌دهندگان وب را دشوار کرده است. استفاده از وب‌سایت‌ها در حوزه‌های گوناگون، امکان‌پذیر بوده و مشارکت در توسعه وب برای همگان آزاد است. از همین رو، گاه مشارکت غیرحرفه‌ای‌ها در توسعه وب، زمینه ایجاد وب‌سایت‌های غیر استاندارد را موجب می‌شود. افزون بر این‌ها، استانداردهای جامع و فراگیری که همه ساحت‌های وب را پوشش دهد و انواع وب‌سایت‌ها را شامل شود، در دست نیست و نظامی جامع برای نظارت بر اجرای استانداردهای موجود پیش‌بینی نشده است. به طور خلاصه، مهم‌ترین موانع استانداردسازی وب‌سایت‌ها را می‌توان چنین برشمرد:
• نبود استانداردهای بسنده برای طراحی و ایجاد وب‌سایت‌ها؛
• ناهماهنگی شرکت‌ها و مؤسسه‌های توسعه‌دهنده وب؛
• نبود فهرستی جامع شامل همه استانداردهای وب؛
• مشارکت‌های غیرحرفه‌ای در توسعه وب؛
• نبود نظام جامع برای نظارت بر اجرای استانداردهای وب‌سایت‌ها؛
• مشکلات مربوط به فرایند ارزیابی وب‌سایت‌ها برای تشخیص مطابقت با استانداردها (سلیمانی‌پور، 1392).
ارزیابی وب‌سایت‌ها از نظر مطابقت با استانداردها
ارزیابی وب‌سایت‌ها، (20) همواره یکسان نیست؛ بلکه ارزیابی‌ها از نظر نوع، شیوه، ابزار، هدف و گستره ارزیابی متفاوت خواهد بود. همان گونه که استانداردهای وب‌سایت‌ها را به دو دسته ساختاری و محتوایی تقسیم کردیم، انواع ارزیابی وب‌سایت‌ها را نیز می‌توان در دو دسته کلی ارزیابی ساختاری و ارزیابی محتوایی جای داد. هر یک از این دو نوع کلی، انواع فرعی‌تری از ارزیابی‌ها را شامل می‌شود. با ترکیب چند نوع از ارزیابی‌ها می‌توان به نوع عمومی‌تری از ارزیابی‌ها نیز دست یافت.
ارزیابی ساختاری، موارد ذیل را شامل می‌شود:
• ارزیابی دسترس‌پذیری وب‌سایت؛
• ارزیابی کاربردپذیری وب‌سایت؛
• ارزیابی یافت‌پذیری (21) یا کاوش‌پذیری؛
• ارزیابی وب‌سایت از نظر بهینه بودن برای موتورهای جستجو؛
• ارزیابی رابط کاربری وب‌سایت؛ارزیابی صفحه خانگی (22) وب‌سایت؛
ارزیابی محتوایی نیز موارد زیر را در بر می‌گیرد:
• ارزیابی محتوای عمومی وب؛
• ارزیابی دانش‌نامه‌ها و منابع مرجع برخط؛
• ارزیابی منابع بانک‌های اطلاعاتی؛
• ارزیابی منابع نشریات الکترونیک؛
• ارزیابی منابع کتابخانه‌های دیجیتال.
شیوه ی ارزیابی وب‌سایت‌ها، با یکدیگر تفاوت دارد. پژوهشگران برای هر یک از انواع ارزیابی‌ها شیوه‌ها، ابزارها، شاخص‌ها و چارچوب‌های گوناگونی را پیشنهاد کرده‌اند. غالباً شاخص‌های ارزیابی وب‌سایت‌ها، از استانداردها مایه می‌گیرد. پاره‌ای از انواع ارزیابی‌ها به صورت دستی، و برخی دیگر، با نرم‌افزارهایی به صورت خودکار اجرا می‌شود. ارزیابی یکپارچه وب‌سایت که ترکیبی از چند روش دیگر است نیز برای سنجش دسترس‌پذیری وب‌سایت‌ها پیشنهاد شده است (حسن زاده و نویدی، 1389).
هدف ارزیابی‌ها نیز متفاوت است. ارزیابی وب‌سایت‌ها، گاه با هدف بررسی مطابقت آنها با استانداردهای رسمی وب صورت می‌پذیرد و گاه، برای سنجش عملکرد آنها در ساحت‌هایی دیگر تحقق می‌یابد. همچنین گستره ارزیابی متناسب با هدف ارزیابی، تعیین می‌شود.
در وب‌سایت کنسرسیوم جهانی وب، ابزاری برای اعتبارسنجی وب‌سایت‌ها (23) نیز فراهم آمده است. ابزار اعتبارسنجی وب‌سایت‌ها، امکان سنجش مطابقت صفحه‌های وب با استانداردهای زبان‌های نشانه‌گذاری «اچ. تی. ام. ال (24)» و «اکس. اچ. تی. ام. ال (25)» را فراهم می‌آورد. برای ارزیابی دسترس‌پذیرسازی وب‌سایت‌ها، گروه دسترسایی وب (26) وابسته به کنسرسیوم جهانی وب، «راهنمای کلی و خط‌کشی‌های زیربنایی دسترسایی وب (27)» را منتشر کرده است. این راهنما، اکنون به عنوان راهنمای کلی و خط‌کشی زیربنایی دسترسایی در وب پذیرفته شده است. توسعه‌دهندگان وب، بر اساس همان راهنمای کلی، سیاهه‌های وارسی (28) شامل گزینه‌هایی برای سنجش دسترس‌پذیری و کاربردپذیری وب‌سایت‌ها پیشنهاد کرده‌اند. برای ارزیابی وب‌سایت‌ها با اهداف گوناگون، می‌توان بر اساس اصول و استانداردهای ارائه‌شده در زمینه وب‌سایت‌ها، سیاهه‌های وارسی ویژه‌ای نیز تهیه کرد.
از جمله مفاهیم و فرایندهای نزدیک به ارزیابی وب‌سایت‌ها، وب‌سنجی یا وبومتریک (29) است. اغلب تحقیقات وب‌سنجی، با هدف بررسی ارتباط میان استنادهای رسمی و پیوندهای وب و کشف نشانه‌های ارتباط علمی، با بررسی فراپیوندها در محیط وب صورت گرفته است. در این میان، وب‌سایت مجلات و دانشگاه‌ها بیش از سایر وب‌سایت‌ها مورد توجه محققان وب‌سنجی بوده است (کوشا، 1385)؛ تا آن‌جا که مفهوم وبومتریک، هویتی مستقل یافته و در مورد ارزیابی وب‌سایت‌های دانشگاه‌ها و مراکز علمی به کار می‌رود.
نکته پایانی درباره ی ارزیابی وب‌سایت‌ها این است که ارزیابی وب‌سایت‌ها غالباً برای بررسی و سنجش دسته‌ای از وب‌سایت‌های هم‌سو و مشابه صورت می‌گیرد و به رتبه‌بندی آنها می‌انجامد. معمولاً در ارزیابی وب‌سایت‌ها، مطابقت آنها با شاخص‌ها و معیارهای ارزیابی، با استفاده از فهرست‌های سیاهه، سنجیده می‌شود و نتیجه سنجش نیز به صورت گزارش‌های آماری ارائه می‌گردد.
سخن پایانی
هر چه وب‌سایت‌ها مطابقت بیشتری با استانداردها داشته باشند، خدمات مطلوب‌تری به کاربران ارائه خواهند داد و هدف آنها زودتر تحقق خواهد یافت. در وب‌سایت‌های حوزه علوم انسانی و اسلامی که هدف اصلی آنها اطلاع‌رسانی به کاربران و ارائه خدمات به پژوهشگران است، استانداردسازی اهمیت بیشتری می‌یابد. با به کار گرفتن استانداردها، می‌توان به وب‌سایت‌هایی مطلوب‌تر دست یافت و بر کارآیی آنها افزود. آگاهی از استانداردهای وب‌سایت‌ها برای همه کسانی که در فرایند طراحی، راه‌اندازی، تولید محتوا، مدیریت و توسعه وب‌سایت‌ها نقش دارند، ضرورت دارد. با سپردن مراحل مختلف طراحی، مدیریت و توسعه وب‌سایت‌ها به افراد متخصص، و با ارزیابی وب‌سایت‌ها در دوره‌های زمانی مشخص می‌توان زمینه را برای استانداردسازی وب‌سایت‌ها فراهم کرد.
پی‌نوشت‌ها:
.
