دلیل این انتخاب نیز آن است که فقه اسلامی هر قدر به عصر ائمه اطهار(ع) نزدیک‌تر باشد، در نگاه فقها از اصالت بیشتری برخوردار بوده و در واقع، بهتر می‌تواند دیدگاه حضرات معصومین(ع) را مکشوف سازد. ضمن این‌که همواره متون بر جای مانده از قدما برای فقهای امروز ما اهمیت داشته و دارد و نیز این امر برایشان مهم می‌باشد که قدما در مورد یک مسأله خاص نظرشان چه بوده و آن را در چه بابی از ابواب فقه دسته بندی می کرده اند؛ چون در بعضی موارد هست که مجتهد به مستند روایی یک مسأله دست نمی‌یابد و به کلام قدما استناد می‌کند و استنباط خودش را بر نظر متقدمین استوار می‌نماید. همچنین بسیاری از کتب قدما این ویژگی برجسته را دارند که فروعات فقهی خود را با متن حدیث بیان نموده‌اند و فتاوای آنان متن روایات اهل بیت(ع) است. به همین جهت، اگر چه کتاب‌های فقهی متأخرین نسبت به کتب فقهی قدما فروعات بیشتری را ارائه کرده است، اما کتب متقدمین به سبب آن‌که به عصر ائمه اطهار(ع) نزدیک‌تر می‌باشد، از ویژگی و اهمیت خاصی برخوردار است. از سویی ارائه ساختار و شیوه نوین اطلاع رسانی درختی نیازمند زیر بنا و الگویی برای طرح اولیه درختواره است بنابراین با توجه به عنایات فقهای عظام به کتاب شرائع الاسلام و نوع دسته‌بندی بدیع همراه با تبیین فروع فقهی آن، شاکله اصلی درختواره فقه از این کتاب ارزشمند اتخاذ شده است.و شرائع محقق(ره) مبنا و محور تحقیق نموداری این برنامه رایانه‌ای قرار گرفته است.
اطلاعات آماری
آمار مربوط به عناوین و فهرست‌های موجود در نرم‌افزار درختواره فقه عبارت است از: 58 عنوان باب فقهی و بیش از: 3600 برگ، 23000 شاخه، 26500 عنوان درختواره، 5200 مکمّل، 6300 تکواژه، 2100 ریشه و 4900 نشانی.
قابل توجه است که بالاترین سطح پیشرفت در درخت، 15 سطح است که در باب حج قرار دارد. در واقع، این سطوح، محقق را تا آخرین مرحله پژوهش و دستیابی به مطلب مورد نظر همراهی می‌کنند.
چگونگی معماری درختواره
تهیه درختواره با محوریت یک علم همراه با معماری باز و بدون محدودیت است؛ این درخت در تمام مراحل تحقیق باز بوده و این قابلیت را دارد که در روند کار تکمیل و یا اصلاح گردد.
به بیان دیگر، توجه به گستردگی مطالب و تنوع آن‌ها از یک طرف، و عرضه نمودار در ساختاری متناسب و گویا و نیز ایجاد نظم منطقی بین شاخه‌های مختلف از طرف دیگر، منجر به این شد که محققان مرکز ابتدا بنیان و شالوده درخت را به صورت کلی و در ساختاری کاملاً منطقی با تکیه بر متون تعیین شده و اساسی بنا نمایند؛ به طوری که تمامی مباحث مطرح شده در آن علم، قابلیت اتصال به بخشی از قسمت‌های این درخت را داشته باشد. این ساختار زیربنا و پایه درخت بوده و قابلیت پیشرفت و توسعه را نیز دارد.
آشنایی با مفاهیم و اصطلاحات درختواره
درختواره، نمایى از عناوین کلى و جزیى یک علم می‌باشد که به صورت طبقه‌بندى شده در شاخه‌هاى منظم به نمایش درمىآید. برای آشنایی محققان با اصطلاحات شاخه، باب، برگ، مکمّل و عنوان نخست به تعریف آن‌ها می‌پردازیم:
شاخه: به گره‌هایى از درخت که قابلیت انقسام و پیشروى به شاخه‌هاى دیگر و یا برگ را دارند، شاخه گفته مىشود.
باب: اولین مرحله از عنوان فقهی را باب می‌گویند.
برگ: نهایى‌ترین قسمت درختواره که نقطه ارتباط بین شاخه ها و متون و منابع در نظر گرفته شده پیرامون یک علم است.
مکمّل: در حین تطبیق و اتصال درختواره بر متون مربوطه، گاه عناوینى که هیچ‌گونه جایگاهى در درخت ندارند به چشم می‌خورد. این عناوین به صورت نمایه‌هاى مکمّل، با شاخه‌هاى مربوطه ارتباط برقرار نموده وکامل کنند, مباحث می باشند.
عنوان: مفهومى است اعم که شامل هر یک از حالت‌هاى شاخه، برگ، و مکمّل می گردد.
در بخش درختواره ، اطلاعات کتاب‌های موجود در برنامه به صورت درختواره در سه محیط مستقل: الفبایی، فقهی و بابی در معرض دید کاربر قرار می‌گیرد.
قابلیت‌های برنامه
الف- درختواره
ابزارهای موجود در قسمت درختواره عبارت‌اند از: هم سطح کردن فهرست‌ها و درختى کردن فهرست‌ها، باز کردن و بستن کل فهرست جارى، بستن فهرستهاى همسطح، باز کردن فهرستهاى همسطح، باب قبلى، باب بعدى و نمایش علائم ویژه.
اما مهم‌ترین امکانات بخش درختواره از قرار ذیل است:
1. مرتبطات
مرتبطات، عناوینی در درختواره هستند که با دیگر عناوین درختواره مرتبط می‌باشند. چنانچه کاربر مایل به دیدن مرتبطات هر عنوان باشد، مى‌تواند گزینه مرتبطات را در بخش درختواره فعال کند.
با فعال شدن این گزینه، صفحه نمایش به دو بخش تقسیم مىشود. در این حالت با قرار گرفتن نوار نمایش درختواره بر هر یک از عناوینى که داراى عنوان مرتبط باشند، در پنجره پایین آن عناوین مرتبط با عنوان جارى به نمایش در خواهد آمد.
2. ارجاعیات
ممکن است برخى عناوین درختواره با توجه به موقعیت‌های گوناگون آن در درخت، در شاخه‌های مختلف تکرار شوند. این عناوین در اصلىترین جایگاه به متن کتب برنامه متصل شده و در بقیه موارد با کلیک بر این علامت به عنوان اصلی خود منتقل می‌شوند.
3. مقایسه
با بهرهگیرى از این قابلیت مىتوان دو قسمت مختلف از درختواره را با یکدیگر مقایسه کرد. زمانى که برنامه در حالت مقایسه باشد، کلیدها و ابزارهای بالاى صفحه، فعال خواهد بود.
4. جستجو در درختواره
سهولت بازیابى مطالب موجود در درختواره، با استفاده از این گزینه فراهم گشته است. با بهرهگیرى از این قابلیت مىتوان کلیدواژههاى عناوین درختواره و یا الفاظ موجود در عناوین درختواره را جستجو کرد.
ب- فهرست
با فعال نمودن این صفحه، مجموعه فهرستهاى استخراج‌شده از اطلاعاتِ برنامه در اختیار محقق قرار مىگیرد. این فهرست‌ها شامل: فهرست تکواژهها، درختواره و فهرست مکمّلهاى کتب برنامه می‌باشد که در ذیل اجمالاً به توضیح آن ها می‌پردازیم:
1. تکواژه
با انتخاب برگه تکواژه، فهرستى از مجموعه تکواژههاى درختواره و عناوین مکمّل و همچنین فهرستى از مجموعه ریشههاى درختواره و عناوین مکمّل در اختیار محقق قرار می گیرد. چنانچه عنوان «مرتبطات» فعال باشد، مرتبطات تکواژه جارى در پنجره ای دیگر قابل دسترسى است.
2. درختواره
با انتخاب برگه درختواره، فهرست غیر تکرارى عناوین درختواره با امکان تفکیک شاخه و برگها در دسترس قرار می گیرد.
همچنین می‌توان فهرست درختواره را به شاخه یا برگ محدود نمود. تمامی عناصر موجود در درختواره، در قالب 9 گروه دسته‌بندی شده‌اند که عبارت‌اند از: معانی و مرادات، واجبات و مستحبات، محرمات و مکروهات، حکم و آثار، احکام، شروط و اعتبارات، اقسام و انواع، تنازعات و سائر.
در حالت پیش‌فرض، همه این گروه‌ها فعال هستند. کاربر می‌تواند عناصر موجود در درختواره را به گروه‌های خاص محدود نماید.
3. مکمّل
انتخاب برگه مکمّل، فهرست مکمّلهاى درختواره، نشانى و مسیر درخت را در اختیار محقق قرار مىدهد. با حرکت بر روی نشانی‌ها می‌توان متن مربوط به آن را در پنجره ای دیگر ملاحظه کرد. علاوه بر این، این امکان برای کاربر فراهم شده تا بتواند شاخه‌ها و برگ‌های عنوان مورد نظر خویش را در برگه درخت ملاحظه نماید. با حرکت روی مسیرها می‌توان جایگاه مسیر را در نمودار درختی ملاحظه نمود.
گفتنی است که تمامی عناصر موجود در مکمّل، در قالب 8 گروه دسته‌بندی شده‌اند که عبارت‌اند از: معانی و مرادات، مباحث کتاب و سنت، مباحث اصولی، مباحث رجالی، مباحث تاریخی، مباحث ادبی، ادله و آراء و سائر.
ج- ترکیب
در این صفحه، امکانات متنوعى جهت ترکیب تکواژهها یا الفاظ درختواره فقه و نیز عناوین مکمّل در اختیار کاربر قرار دارد. «ترکیب پیشنهادى» و «ترکیب اختیارى»، دو گزینه‌ای است که به منظور پُربار نمودن روند تحقیق در متون برنامه ارائه شده است.
1. ترکیب پیشنهادى
این قابلیت، گزینهاى است که طراحان برنامه براى ترکیب تکواژهها و یا الفاظ تشکیل دهنده درختواره به محققان ارائه دادهاند. ویژگی مهم این ترکیب آن است که با انتخاب هر تکواژه یا کلمه، برنامه به کاربر اعلام مىکند که این عنوان در صورت ترکیب عطفى با چه عناوینى داراى جواب خواهد بود. بنابراین، با استفاده از این ویژگی، با سهولت و سرعت بیشتری می توان در تحقیق خود به نتیجه رسید.
2. ترکیب اختیارى
در ترکیب اختیارى، فهرست تکواژههاى عناوین و عناوین مکمّل یا الفاظ تشکیل دهنده درختواره در اختیار پژوهشگر قرار دارد. محقق مى‌تواند هر تعداد عنوان را از این فهرست به فهرست جداگانه دیگر منتقل نماید و با استفاده از عملگرهاى جستجو ، آن‌ها را با یکدیگر ترکیب کند.
در این قسمت، با انتخاب برگه شاخه و برگ، پاسخها در قالب شاخه یا برگ مشاهده مىشوند که در مقابل آن نیز عنوان باب فقهى قرار دارد.
چنانچه برگه مسیر فعال شود، پاسخ ترکیب در ضمن عناوینی ارائه می‌گردد که در یک مسیر و در کنار یکدیگر قرار گرفته‌اند.
با فعال شدن برگه مکمّل نیز، فهرست مکمّلهاى حاوی ترکیب مورد نظر در دسترس کاربر قرار مىگیرد. در مقابل هر مکمّل نیز تعداد نشانىهاى مرتبط با آن مکمّل قابل مشاهده است.
د- کتابخانه
در این قسمت، متن مجموعهاى از کتب فقهى شیعه که درختواره فقه از آن‌ها استخراج شده، در دسترس محقق قرار دارد. امکان جستجو در متن و فهرست کتب، از قابلیتهاى مهم بخش کتابخانه به شمار می‌رود. ارتباط مستقیم بین متن کتب با درختواره موضوعى فقه، از دیگر ویژگی‌های اساسی کتابخانه می‌باشد. در کتابخانه دو قسمت اصلى «نمایش» و «جستجو» گنجانده شده است.
1. نمایش
در این برگه، متن و فهرست کتب برنامه به همراه قابلیت‌های متنوع پژوهشی در اختیار کاربر قرار می‌گیرد. مهم‌ترین امکانات این برگه عبارت‌اند از: فهرست کتب، دامنه، نمایش متن، ابزارهای پژوهشی و امکانات پژوهشی.
2. جستجو
جستجوی سریع و هوشمند، از نیازهای اساسی محققان است. این توانایی، پژوهشگر را قادر می‌سازد تا با برنامه ارتباط گسترده‌ای برقرار کند و از سرعت پردازش اطلاعات بهره‌مند شود. قسمت جستجوی برنامه، شامل امکانات متنوعی برای تحقیق در حوزه الفاظ و عبارات به روش‌های مختلف می‌باشد. امکان جستجو در متن کتب و یا عناوین آن‌ها، و نیز قابلیت فهرست‌سازی، از مهم‌ترین ویژگی‌های این بخش است.
سایر امکانات
1. دامنه
با استفاده از این گزینه، می‌توان به محدود کردن دامنههاى بابى و کتابى اقدام نمود. امکان استفاده از دامنه بابى و کتابى به صورت همزمان نیز در برنامه وجود دارد.
دامنه بابى:در این قسمت، دامنه بابى درختواره در اختیار کاربر قرار دارد. امکان محدود کردن برنامه به برخى ابواب فقهی کتب، در این قسمت از دامنه امکان‌پذیر است. گفتنی است که تغییر دامنه بابى، باعث محدود شدن درختواره و فهرست‌ها مىشود؛ اما تأثیرى بر بخش نمایش و جستجوى کتابخانه ندارد.
دامنه کتابى: با استفاده از دامنه کتابى مىتوان برخى کتب برنامه را غیر فعال نمود که در این صورت، در بخش نمایش و جستجوى کتابخانه، تنها کتب فعال در دسترس کاربر خواهد بود. تغییر در دامنه کتابى، تأثیر مستقیم بر کتابخانه دارد؛ ولی در قسمتهاى درختواره و فهرست‌ها، تنها تأثیر آن در تعداد نشانىها و یا ادلّه و مکمّلهاى هر عنوان خواهد بود.
2. فرهنگ‌نامه
توضیح اصطلاحات فقهی و اصولی بر اساس 6 مأخذ معتبر به همراه ارائه معانی واژگان بر اساس کتاب‌های لغت معتبری چون: لسان العرب، کتاب العین و مجمع البحرین، از امکاناتی است که کاربر می‌تواند برای فهم بهتر واژگان و اصطلاحات از آن‌ها بهره‌مند شود. اسامی اصطلاح‌نامه‌های موجود در برنامه عبارت‌اند از: الحدود و الحقائق (1 جلد)، المصطلحات الفقهیه (1 جلد)، القاموس الفقهی لغه و اصطلاحاً (1 جلد)، الاصطلاحات الفقهیه فی الرسائل العملیه (1 جلد)، معجم المصطلحات و الألفاظ الفقهیه (1 جلد) و اصطلاحات الأصول (1 جلد).
گفتنی است که اگر چه در قسمت لغت‌نامه تغییراتی ایجاد نشده است، اما تهیه مدخل برای دستیابی به اصطلاحات فقهی و اصولی، از قابلیت‌های جدیدی است که در این برنامه به چشم می‌خورد. تعداد اصطلاحات موجود در اصطلاح‌نامه‌های برنامه، بیش از 6000 واژه می‌باشد.
3.امکانات پژوهشی
این برنامه همچون سایر نرم‌افزارهای نور, از قابلیت‌های عمومی پژوهش مانند: انتقال به یادداشت، ذخیره، چاپ، نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی، رنگی کردن و علامت گذاری در متن برخوردار می‌باشد؛ اما آنچه این برنامه را از دیگر نرم‌افزارهای مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی متمایز می‌سازد، امکانات پژوهشی دیگری است که در نوع خود قابل توجه و متناسب با بخشهای گوناگون برنامه است که به بیان مهم‌ترین این موارد می‌پردازیم:
یکی از این امکانات، عملکرد متفاوت گزینه «انتقال به یادداشت» در قسمت‌های مختلف برنامه است. این قابلیت، در هر قسمت از برنامه، متناسب با امکانات همان قسمت عمل می‌نماید و محقق به‌آسانی می‌تواند به انتقال مطالب و عناوین دلخواه خویش به صفحه یادداشت مبادرت ورزد و به ویرایش و دسته‌بندی متن انتقالی بپردازد.
قابلیت دیگری که کاربر را به‌راحتی به قسمت‌های مختلف برنامه انتقال می‌دهد و او را با بخشهای مرتبط با عنوان انتخابی متصل می‌کند، «پژوهش فعال» است که با کلیک راست روی عنوان مورد نظر در معرض استفاده محقق قرار می‌گیرد. به کمک این امکان سودمند، پژوهشگر متناسب با قسمتی که در آن قرار گرفته، می‌تواند به قسمت‌هایی چون: درختواره، فهرست درختواره، ترکیب، فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ لغات، جستجو، فهرست مکمّل و یا به قسمت یادداشت انتقال یابد و روند پژوهش خود را در آن بخش دنبال نماید.
امکان تحقیقاتی دیگر برنامه، امکان حفظ صفحات مرور شده با قابلیت بازیابی مجدد است. به کمک این امکان ارزشمند می‌توان مسیرهای طی شده در مسیر درختواره را بازیابی نمود و به‌راحتی به عنوان مورد نظر خود بازگشت و از سیر پژوهش خود در برنامه آگاه شد.
