مقدمه
انسان ها در حالی به قرن 21 گام نهاده اند که ارتباطات، جهان را تسخیر کرده و کتاب و مطبوعات، رایانه و اینترنت، رادیو و تلویزیون، تلفن و موبایل و سایر تجهیزات ارتباطی مردم را به شکل‌های مختلف به یکدیگر پیوند داده است از این‌رو، انسان‌ها در ارتباط با یکدیگر و در تأثیری متقابل برای زیستن شیوه های تازه ای برمی‌گزینند.
یکی از دستاوردهای فرهنگی در عصر ارتباطات، آگاهی یافتن مردم از باورهای دینی یکدیگر است. امروزه که به مدد فناوری ارتباطات سدهای پولادین جدایی ملت‌ها فرو ریخته است، رهبران ادیان و مذاهب بیشتر و بهتر از گذشته با یکدیگر ارتباط پيدا مي‌كند و برای تفاهم بيشتر می کوشند. این شیوه بر رفتار پیروان ادیان نیز تأثیر خواهد گذاشت و آنان را به سوی رفتاری مسالمت-آمیز با پیروان سایر ادیان سوق خواهد داد و آستانه تحمل آن‌ها را افزایش داده و برای همدیگر حق حیات قائل خواهند شد.
وضعیت جدید برای کسانی که از سرچشمه زلال اسلام سیراب می شوند، ابداً تازگی ندارد؛ زیرا سنت پیامبر بزرگوار اسلام و خاندان پاک او، پیوسته بر جدال احسن و گفتگوی سازنده استوار بوده است که منابع اسلامی بر آن گواهی می دهد.
امّا با توجه به رخدادهای جهان معاصر در سرعت دستیابی به اطلاعات و از سوی دیگر، بی خبری و ناآشنایی شماری از پیروان ادیان و مذاهب و فرق نسبت به آموزه های دینی ادیان آسمانی که گاه با استناد به منابع غیر معتبر و گزارش ها و تحلیل های تحریف شده همراه شده و گاه به اطلاعات آشفته و ناصواب و غرض آلود پیچیده شده است، شرایطی به‌وجود آورده که جدایی و افتراق میان مؤمنان و موحدان را در سراسر جهان رقم زده است. از این‌رو، ضرورت شناخت ادیان و مذاهب و هم سخنی و گفتگوی بین پیروان این آیین‌ها بیش از پیش احساس می شود و بر دین مداران است که با تکیه بر اصول و باورهای مشترک و با تشریک مساعی، از باورها و آرمان های خود در برابر سیل بنیان کن سپاه کفر و الحاد، دفاع کنند و با توجه به ارزش های اصیل اعتقادی و اخلاقی خود، با بی‌دینی و حق‌ستیزی مقابله نمایند.
ضرورت شناخت بیشترادیان و مذاهب
تا چند دهه پیش، بسیاری از متفکران دین‌ستیز خواب نابودی ادیان را می دیدند؛ و در رؤیای جهانی بدون معنویت و خداپرستی به سر می‌بردند؛ ولی این خواب تعبیر نشد و موجی پیش بینی نشده از گرایش ملّت ها به معنویت در جهان معاصر همه را غافلگیر کرد. این موج در شرق و غرب جهان به اشکال مختلف جلوه گر شد؛ در بسیاری از مناطق به ویژه مغرب زمین صرفاً با گرایش به معنویات و عرفان بروز یافت و در دیگر مناطق، به خصوص مشرق‌زمین، موجب بیداری ملت‌ها و گرایش به ادیان و مذاهب را به دنبال داشت. افزون بر این، موج فناوری ارتباطات و اطلاعات بستری را فراهم کرد که میان خداپرستان همگرایی بی‌سابقه‌ای ایجاد گردید. از این‌رو، درجاتی از کثرت گرایی دینی در سراسر جهان به وجود آمد که باعث شد ادیان مختلف در ادعای طرفداری از همزیستی مسالمت آمیز بر یکدیگر پیشی گیرند و اين چنين بود كه مطالعات ادیان و مذاهب رواج یافت؛ به گونه‌ای که اکنون بسیاری از پیروان ادیان جویای نقاط اشتراک میان عقاید یکدیگر هستند، هرچند گذشته نه چندان دور نشان می دهد که همواره نوعی تعصب و روحیه تقابل بر پیروان ادیان سایه افکنده و پیش‌داوری ها گاه چهره ای کاملاً غیر واقعی از جریان های فکری عقاید مخالف به نمایش گذاشته است. امّا با این همه، حسّ کنجکاو بشری همواره حقیقت را دنبال کرده و امروزه با همه اطلاعات و منابع سهل الوصول و ارزان که به مدد فناوری به انسان ارزانی شده، به يقین ذهن هیچ مورخ و پژوهنده‌ای خالی از سؤال‌هاي بی‌شمار و بی‌پاسخ در مورد ادیان و مذاهب نیست.
چنان که می دانیم، در شناخت مسائل فکری و اعتقادی از خردورزی و نقد و تحلیل نظریه ها و آرا گریزی نیست. طبیعی است که هر نقد و نظر عالمانه، پیشاپیش نیازمند شناخت درست آرا و مقایسه دقیق میان آن ها است. ارائه تحقیقات صحیح در علم ادیان، در شناخت دیدگاه های مختلف اعتقادی به پیروان بینش و بصیرت می بخشد و دینداران با جستجو در کژی ها و نابهنجاری های سایر عقاید، در صدد یافتن حقیقت و دین مقبول خویش برمی آیند که از یک سو به باورهای دینی خویش عمق می بخشند و از سوی دیگر، از کاستی های دیگر ادیان آگاهی می‌یابند و از این طریق، می توان راه راست را به شیفتگان و تشنگان حقیقت نشان داد. در واقع، با فراهم ساختن ابزار و امکانات مطالعه ادیان می توان در برقراری ارتباط دینداران جوامع گوناگون با یکدیگر سهم بیشتری داشت.
از آن جا که علوم مختلف، به ویژه رشته های مشابه، به یکدیگر پیوند دارند، دین به عنوان پدیده ای که هیچ گاه از انسان جدا نشده، برای پژوهشگران اهمیت فراوانی دارد و می توان از مطالعات ادیان برای دیگر رشته های علوم انسانی نیز سود جست. این سخن با بررسی تأثیر شگفت آور دین در زندگی بشر و نقش آن در رشد و شکوفایی علم و دانش به‌خوبی روشن می شود.
کلیات و هدف طرح ادیان شناسی
با توجه به ضرورت شناخت و مطالعه ادیان، در این نوشتار به ارائه طرحی برای معرفی ادیان و مذاهب خواهیم پرداخت. در این طرح، منظور از ادیان، مذاهب و فرق، مجموعه مقررات، افکار، اعتقادات، آیین‌ها و فرهنگ‌هايی است که در چارچوب تعریف این سه واژه قرار می‌گیرد و نگاه به این مجموعه اطلاعات، نگاهی فرهنگ‌نامه‌ای است که حقانیت یا بطلان هیچ یک از آن ها را در بوته نقد قرار نمی‌دهد.
دین در لغت آرامى به معناى حكم و قضا به كار رفته است و در لغت عرب به معناى رسم و عادت و شريعت آمده است. در اوستا دين به معناى مذهب و وجدان و ضمیر پاک آمده و در اصطلاح عرف، دين شريعتى است كه به وسيله يكى از فرستادگان الهى يا مدعيان نبوت آورده شده است.
دین در لغت عرب به معناى اطاعت و انقياد آمده است؛ آن‌گونه كه به معناى آيين و شريعت هم به كار رفته است. در فرهنگ اسلام دين اين‌گونه معنا شده است: اقرار مبانی دین به زبان و اعتقاد به پاداش و كيفر در آن جهان و عمل به اركان و دستورات آن. اما دين در اصطلاح اسلامى به دو معنا آمده است: نخست، احكام و دستوراتى كه از طرف پروردگار براى راهنمايى جامعه بشرى بر رسولان و پيامبران حق وحى شده و دوم، به معناى ملت مانند ملت ابراهيم و يا شريعت مانند شريعت حضرت محمد (ص).
اما درباره مذهب باید گفت که مذهب مصدر ميمى و مأخوذ از «ذهب» است كه در زبان عربى به معناى طريقه و روش است. در تعابير علماي دینی، مذهب طريقه خاص دين است. جرجانى مى‌گويد: دين منسوب به خدا است و ملت منسوب به پيامبر و مذهب روش ائمه است؛ خواه جعفرى يا حنفى، يا حنبلى، مالكى و شافعى. در عرف غالباً اختلافات و افتراقات يك دين را مذهب گويند، مانند: مذهب كاتوليك، پروتستان و ارتودكس در دين مسيح، پس به طور کلی مذهب به معناى طريقه و روش است .
در اصطلاح متكلمان، مذهب به معناى روش خاصى در فهم مسائل اعتقادى است كه منشأ اختلاف در آن، توجيه مقدمات منطقى و يا تفسير ظاهر متون است، مانند: مذهب شيعه اماميه، مذهب اشاعره و مذهب معتزله. در اصطلاح فقهى، مذهب به معناى روش خاصى در استنباط احكام از ظواهر كتاب و سنت است، مانند: مذهب جعفرى، حنفى، مالكى، شافعى، حنبلى.
و در پاره‌ای موارد منظور از مذهب، مکتب های فکری درون یک دین می باشد، هر چند در مغرب زمین واژه «Religion» به معنای مکتب های درون یک دین و به معنای خود دین نیز به کار رفته است و منظور از فرق، گروهی از مردم هستند که بنا به عللی انشعابی در مذهب پدید آورده اند.
علم ادیان ، فرق و مذاهب، یکی از دانش های دیرین و دیرپا است و از پیداش نخستین زمزمه‌های پرستش پا گرفته و به دلیل پیوند نزدیک آن با حیات فرهنگی جامعه، همچنان مورد توجه اندیشمندان بوده و از گذشته تاکنون در این زمینه کتب و مطالب بسیاری به رشته تحریر درآمده است و امروزه این مباحث در قالب سخنرانی، همایش، سمینار و میزگرد مطرح مي‌شود و يا از طریق رسانه های گروهی منعکس می‌گردد و در حال حاضر، وبلاگ ها و پايگاه های اينترنتي بی شماری به ارائه این مطالب و تبلیغ دین، مذهب و یا فرقه های مختلف مشغول اند؛ تاجایی که 40000 وب سایت، تبلیغ وهابیت را بر عهده دارند. امّا در این میان، هیچ برنامه نرم-افزاری که به طور جامع به معرفی ادیان و مذاهب بپردازد، مشاهده نشده است و خلأ وجود نرم افزاری در این زمینه برای پژوهش و تحقیق در ادیان به وضوح احساس می شود.
در طرح این برنامه پیشنهادی، بر اساس ساختار علم ادیان و مذاهب که معمولاً به روش نقلی، تاریخی و توصیفی تنظیم می‌گردد، تحلیل تخصصی صورت می‌گیرد. در این تحلیل ابتدا پیشینه دین، مذهب یا فرقه و چگونگی پیدایش و تطور عقاید و آرای آن مورد بررسی قرار گرفته و خاستگاه و چرایی گسترش آن مورد بررسی قرار می‌گیرد و آن گاه مبانی اعتقادی آن توصیف می گردد. البته به گونه‌ای که مورد قضاوت قرار نگرفته و جنبه اطلاع‌رسانی به پژوهشگر کاملاً رعایت گردد. در حقیقت، این برنامه با معرفی اعتقادات و فرهنگ و آیین‌های پرستشی و آشنا نمودن مخاطبان با سیر تحول شرایع یا ادیان گذشته، و آگاهی دادن از جریانات منحرف کننده دین و چگونگی تحریف آموزه های انبیاي الهی، زمینه را برای نقد آموزه‌های ادیان و یافتن حقیقت و صراط مستقیم مهیا می سازد.
تعداد ادیان و ساختار طرح
تفاوت قوای ادراکی انسان و عدم توانایی درك همه مفاهیم پیش روی او، از جمله مهم ترین علل اختلاف انسان ها است؛ به عنوان مثال، در مواردی که مسأله‌ای به روشنی قابل حل نیست، هر کس به حدس و گمانی می رسد که ممکن است با حدس و گمان دیگران متفاوت باشد. در نتیجه، اختلاف نظرها آشکار می شود و این اختلاف ها وقتی در مسائل اعتقادی و مورد علاقه مردم باشد، می تواند به پیدایش فرقه های مختلف بینجامد. همین مسأله، دلیل فرستادن پیامبران و راهنمایی خداوند از طریق انبیا و رسولان است. معمولاً پس از رحلت پیامبر و بنیان گذار دین، در میان پیروان ایشان اختلافاتی در موضوعات مختلفی همچون: سیاسی، فقهی، اخلاقی و اعتقادی رخ می-داده است و گاه این اختلاف ها به قدری عمیق می‌شده که باعث پیدایش مذهب و مکتب گوناگون می گردیده و پیروان دین را به گروه های متعدد تقسیم می کرده است، هر چند به طور معمول مهم ترین و شدیدترین عامل ایجاد مکاتب، اختلاف های اعتقادی و کلامی است؛ چرا که اختلاف در مباحث اخلاقی و فقهی و سیاسی به اندازه ای نبود که موجب تشکیل یک فرقه مستقل شود. ا. اين‌رو، لازم است در این برنامه پیشنهادی به اختلاف های غیر اعتقادی به عنوان مباحث حاشیه ای ادیان نیز اشاره شود.
طرح نرم افزاری ادیان شناسی
اکنون پس از جمع آوری داده های اوّلیه (Data) در حوزه ادیان و مذاهب و فرق برای ارائه یک برنامه نرم افزاری لازم است این داده‌ها به اطلاعات (Information) تبدیل شود. داده‌ها را می توان با نشانه گذاری و فرمت‌دهی طبق معیارهای خاص و تعریف شده در تحلیل و طراحی برنامه به اطلاعات غنی شده تبدیل نمود. در این جا می‌توان ادیان را از جنبه های گوناگون دسته بندی نمود و سپس در قالبی مشخص به معرفی هر یک از آن ها پرداخت؛ به عنوان نمونه ادیان را می توان در دسته بندی های ذیل قرار داد.
گفتني است كه این دسته‌بندی از نظر جامعه‌شناسان معتبر است و ممکن است دسته‌بندی‌های دیگری از دیدگاه دین‌شناسان قابل طرح باشد .
- اديان كلانى، مانند آيين توتم‌پرستى؛
- اديان ملى و قبيله‌اى، مانند آيين چند خدايى يونان باستان؛
- اديان جامع جهانى، مانند: يهوديت، مسيحيت، اسلام.
البته دسته‌بندی دیگر مانند مورد ذيل نیز ممکن است از جهاتی مفید باشد:
دسته اوّل: ادیان ابتدایی و ساده مانند آنچه میان اقوام ابتدایی دیده می شود، همچون آیین آنیمیسم و فتیشیسم، و ادیان قدیم مانند: آیین های منقرض شده خاورمیانه مصر، بابل، یونان و روم.
دسته دوم: ادیان فلسفی و غیر توحیدی مانند: هندوئیسم، بودیسم و آیین کنفوسیوس و شینتو و ادیان ایران باستان مانند: آیین مغان، مهرپرستی، مانویت و آیین مزدک.
دسته سوم: ادیان توحیدی و ابراهیمی مانند: یهودیت، مسیحیت و اسلام.
با توجه به دسته بندی های اشاره شده، به نظر می‌رسد شکل مطلوب معرفی ادیان در نرم افزار، بررسی ادیان ابتدايی، ادیان قدیم، ادیان مناطق هندوستان، چین و ژاپن و ایران باستان به صورت مختصر و ادیان ابراهیمی به طور مفصل باشد. ادیان ابراهیمی عبارت است از:
- «یهودیت» شامل: آيین عبرانیان، حضرت ابراهیم(ع)، حضرت اسماعیل و اسحاق(ع)، حضرت یعقوب(ع) و حضرت موسی(ع) است و فرقه های فریسیان، صدوقیان، سامریان، اسنیان، قارئون و دونمه را در بر می گیرد؛
- «مسیحیت» مانند: فرقه های کاتولیک، ارتدکس و پروتستان که از آن منشعب می گردد؛ 3. «اسلام» با دو مذهب تشیع و تسنن و فرقه های دیگر آن.
پس از توضیح فوق، در ادامه به تبیین ساختار اصلی و علمی طرح نرم افزاری ادیان شناسی می پردازیم:
الف – ادیان شناسی
در این مرحله، برای حصول شناخت اجمالی از ادیان، مؤلفه های زیر را برای هر آیین مورد بررسی قرار می دهیم:
- تاریخچه و فلسفه پیدایش؛
- بنیان گذار، پديد آورنده یا مؤسس؛
- اصول و مبانی اعتقادی؛
- آرا و نظرات و مباحث تئوریک؛
- معرفی منابع دست اوّل و معتبر؛
- معرفی شخصیت های برجسته و مبلغ؛
- مکان و زمان های خاص و مقدس؛
- گستردگی جمعیتی و جغرافیایی؛
- آیین و مراسم عبادی؛
- انشعابات و فرقه ها و مذاهب.
ب - ادیان پژوهی
با انجام برخی امور پژوهشی و ارائه آن در این برنامه، پژوهشگران را تا حدودی یاری می‌رسانیم تا به اديان‌پژوهي مبادرت ورزند. این تحقیقات می‌تواند در این حوزه‌ها صورت پذیرد:
1. اصول عقاید
در این بخش، اصول اعتقادی و احکام عبادی و وظایف دینی و دیدگاه های: سیاسی، اجتماعی، فردی، اخلاقی، قضایی و یا اقتصادی هر آیین به صورت موضوعی در قالبی مشخص ارائه می گردد.
2. مناظره ادیان
این بخش به صورت دسته بندی با بیان یک موضوع و زیر موضوع خاص، آرا و نظرات ادیان را در اطراف آن مسأله بیان می کند.
3. همزیستی اجتماعی
این بخش با بررسی دیدگاه های اجتماعی و اعتقادی ادیان، به چگونگی تعامل ادیان با یکدیگر می پردازد و با اشاره به زاویه دید هر دین نسبت به دیگر ادیان، اشتراکات قومی، نژادی، منطقه-ای و یا زبانی آیین ها را بازگو می کند.
4. پرس و جو
در این بخش، سؤالات و شبهات و اشکالات مطرح در مورد هر آیین جمع-آوری و دسته بندی موضوعی می گردد
ج - فرهنگ نامه
این قسمت به عنوان راهنمایی برای کاربران شامل دو بخش: «فرهنگ تخصصی اصطلاحات ادیان و مذاهب» و «فرهنگ لغت» می باشد. در بخش فرهنگ اصطلاحات، فرهنگ های موضوعی معتبر که به بیان اصطلاحات ادیان و مذاهب می پردازد، ارائه می گردد و در بخش فرهنگ لغت، فرهنگ لغت های عربی، فارسی، انگلیسی، فرانسه وارد و در برنامه گنجانده می شود.
د - کتابخانه الکترونیکی
در این قسمت، متون کتب مقدس و منابع دینی ادیان آورده می‌شود. همچنین متن کتب و مقالات و نوشتارهایی که به نوعی مرتبط با نقد و بررسی یا تفسیر یک دین و آیین باشد ارائه می‌گردد.
ﻫ - بانک اطلاعات
این قسمت در 4 بخش، منابع قابل تحقیق را که معرف یک دین و آیین می باشند، با تفکیک مذاهب معرفی می‌نماید:
- منابع مکتوب: فهرست کتب، مقالات، پایان نامه ها و نشریات مرتبط با هر آیین؛
- منابع الکترونیکی: فهرست سايت ها، وبلاگ ها، نرم افزارها و فیلم ها؛
- مراکز تحقیقی و پژوهشی: در این بخش محدوده و شیوه فعالیت و چگونگی ارتباط و محصولات مراکز آموزشی، پژوهشی، تحقیقی و پاسخگو که در زمینه ادیان و مذاهب مختلف تلاش می کنند، معرفی می گردند و راه‌های ارتباط با آن مراکز، اعم از اینترنتی، پستی و تلفنی و حضوری، بیان می شود؛
- جلسات و رسانه های ارتباط جمعی: در این بخش به معرفی همایش، سمینار، میزگرد، کنفرانس مناظرات و محافل علمی و برنامه های رادیویی و تلویزیونی میان ادیان یا در ارتباط با ادیان پرداخته می شود و در صورت امکان، اسامی شرکت کنندگان، نتیجه نشست و خلاصه ای از جلسات ارائه می گردد.
و - نگارخانه
در این قسمت با استفاده از صوت و عکس و فیلم، خدمات نگارخانه ای در قالب های ذیل ارائه می گردد:
1. قرائت کتب و منابع ادیان
این بخش مشتمل بر نسخ خطی و گویش ها و قرائت های مختلف از کتب مقدس ادیان و نیایش ها و سرودهای مذهبی و عبادی ادیان مختلف می باشد.
2. اماکن مقدس و شخصیت های برجسته
با صوت، عکس، فیلم و توضیحات مختصر، به معرفی اماکن مقدس و شخصیت های مطرح و قابل احترام ادیان پرداخته می شود.
3. بانک نگارخانه
فهرستی از صوت و عکس و فیلم با موضوع ادیان و مذاهب در این بخش دسته بندی و ارائه می گردد.
4. فراوانی جمعیتی و جغرافیایی
در این بخش با ترسیم نقشه جهانی به آمار و گستردگی و فراوانی جمعیت و حکومت و مناطق تحت پوشش ادیان پرداخته و به صورت تفکیک آماری بر اساس اطلاعات موجود در گذشته و حال اشاره خواهد شد.
ز - امکانات پژوهشی
امکان فیش برداری، صفحه یادداشت، چاپ و ذخیره سازی با فرمت دلخواه، جستجوی ساده و ترکیبی، انتخاب فونت و رنگ زمینه و محیط کاربری و نیز وجود دستیار ترجمه برای عبارات غیر فارسی، از جمله امکانات پژوهشي اين نرم‌افزار خواهد بود.
در صورت اتصال کاربر به اینترنت امکان پيوند به وب سایت های ادیان و مراکز پژوهشی و امکان برقراری ارتباط با مراکز پاسخگو، می تواند بر جذابیت کار بیفزاید.
ح - معرفی منابع و تولید کنندگان
از آن جا که این برنامه یک نرم افزار پژوهشی است، لازم است قسمتی از آن را برای معرفی منابع و مآخذی که به نوعی در برنامه از آن ها استفاده شده، در نظر گرفت.
جامعیت این برنامه زمانی است که بخش پژوهشی نرم افزار بتواند فهرستی از اطلاعات و پژوهش‌های فراهم آمده در مراکز تخصصی ادیان و مذاهب داخل و خارج از کشور را نيز ارائه نموده و مجموعه ای از متخصصان این حوزه، اطلاعات موجود را دسته بندی كرده و تحلیل‌گران ، مهندسان و برنامه نویسان نرم افزار این طرح جامع را پیاده‌سازی و به زبان های مختلف به جامعه جهانی عرضه کنند تا از این طریق علاوه بر معرفی صحیح ادیان الهی، بابی در عرصه نرم-افزارهای ادیان شناسی گشوده شود.
