ره آورد نور

 کلیدواژگان: شیعه، تولید علم، علم‌سنجی، پایگاه‌های استنادی، وب آف ساینس.

بیان مسأله

توسعه و پیشرفت هر کشوری، با توانایی در تولید علم و توسعه پژوهشی نسبت مستقیم دارد. در واقع، باید بیان داشت که پیشرفت کشورهای مختلف، در گرو پیش‌بینی آینده و بازنگری در عملکرد و اهداف، تبیین وضع موجود و مشخص نمودن مسیر آینده توسعه جهت پاسخ دادن به نیازهای اطلاعاتی محلی، منطقه­ ای، ملی و جهانی است. به همین دلیل، در اختیار داشتن اطلاعات در زمینه عملکرد علمی و تحقیقاتی کشورها، امری ضروری است. هدف کلی این پژوهش، مطالعه و بررسـی وضعیت تولـید اطلاعات علمی با محوریت شیعه در پایگاه استنادی وب آف ساینس توسط پژوهشگران دنیا است.

وب آف ساینس، مرکب از پنج پایگاه و شامل اطلاعات جمع‌آوری‌شده از هزاران مجله پژوهشی است که پیوند به متن کامل هزاران مجله را فراهم آورده است. این پایگاه، به عنوان یکی از مهم‌‌ترین ابزارهای تحلیل استنادی به شمار می‌رود که تولیدات علمی هر یک از کشورها، مراکز، مؤسسات و شخصیت‌های علمی با آن سنجیده می‌شود.

منظور از تولید اطلاعات علمی، هر گونه فعالیتی علمی است که به تولید اطلاعات در قالب‌هایی چون: طرح تحقیقاتی، مقالـه یا کتاب منجر گردد. آگاهی از روند اطلاعات علمی تولیدشده، به درک موانع و مشکلات و برآورد استعدادها، قابلیت‌ها و کاستی‌ها کمک می‌کند.

بررسی‌ها نشان می‌دهد داد که کارهای تحقیقاتی اندکی در زمینه بررسی تولیدات علمی در حوزه تخصصی اسلام انجام شده است. برخی نویسندگان، عملکرد پژوهشگران مسلمان در نشر مقالات مرتبط با قرآن کریم را مورد بررسی قرار داده‌اند و به این مطلب رسیده‌اند که در پایگاه اطلاعاتی اسکوپوس تعداد مقالات مربوط به تعالیم قرآن در حوزه پزشکی بسیار اندک است. (نوری و زارع فراشبندی، 1391)

آن‌ها پیشنهاد کردند که جهت بهبود کمی و کیفی تولید علمی در این حوزه و نمایه این پژوهش‌ها در پایگاه های معتبر علمی، همچنین ترویج هر چه بهتر تعالیم قرآنی در حوزه پزشکی، علاوه بر ارتقای مهارت‌های نگارشی، مقالات پژوهشی به زبان انگلیسی، تألیف گردیده و در پایگاه‌های معتبر بین المللی نمایه شوند.

در تحقیقی که کارنامه همکاری علمی ایران و کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی طی سال‌های 1900 تا 2008 را مورد بررسی قرار داده است، مشخص گردیده که همکاری علمی ایران و کشورهای اسلامی در دوره زمانی مورد بررسی در این پژوهش، روندی صعودی داشته است. نتایج آزمون رگرسیون‌نمایی نشان­ دهنده نرخ رشدی معادل 6/12 درصد است. پژوهشگران ایرانی، بیشترین میزان همکاری را با کشورهای ترکیه، مالزی و پاکستان داشته ­اند. همچنین بیشترین همکاری علمی پژوهشگران ایرانی با سایر کشورهای اسلامی در حوزه های علوم کشاورزی، زیست‌شناسی، شیمی و فیزیک انجام گرفته ­است. از سوی دیگر، دانشگاه های شیراز و تهران فعال‌ترین مؤسسات علمی و پژوهشی کشور در همکاری علمی با کشورهای مزبور بوده ­اند. همکاری علمی ایران و کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی، از سال 1967 آغاز شده و حاصل این همکاری، 675 تولید علمی برای پژوهشگران کشورمان بوده است. (دیده­گاه، عرفان منش و پرتو، 1390) (1)

اکنون با توجه به حجم روزافزون و تولید چشمگیر اطلاعات، امکان مرور تمامی مطالب تولیدشده در حوزه‌های تخصصی توسط متخصصان وجود ندارد. از این رو، به کارگیری نمایه‌ها و پایگاه‌های اطلاعاتی که در برگیرنده بخش قابل توجهی از اطلاعات هستند، می‌تواند سریع­ترین راه جهت دسترسی به اطلاعات هر حوزه خاص باشد. بنابراین، محققان در اولین مراحل پژوهش خود، به این پایگاه‌ها مراجعه می‌کنند. این پایگاه‌های اطلاعاتی، اساس تحقیقات متعددی هستند که با روش‌های کمی، نظیر کتاب‌سنجی و علم‌سنجی، در تلاش‌اند به بررسی و مقایسه میزان تولیدات علمی دانشمندان، گروه‌های آموزشی و دانشگاه‌های کشورهای گوناگون بپردازند و میزان حضور علمی آن‌ها را بسنجند. این حضور علمی، به ترویج مفاهیم اسلامی و شیعی کمک کرده و امکان مباحثات علمی بین محققان را فراهم می‌آورد. پژوهش حاضر، در صدد است به سؤالات زیر پاسخ دهد:

1. پژوهشگران پُر استناد در حوزه شیعه، در پایگاه وب آف ساینس طی سال‌های مورد مطالعه، چه کسانی هستند؟
2. بیشترین میزان تولیدات علمی در حیطه های مورد بررسی، در چه کشورهایی بوده است؟
3. متون علمی تولیدشده در حوزه شیعه، در پایگاه وب آف ساینس طی سال‌های مورد مطالعه، در قالب چه نوع مدارکی در دسترس هستند؟
4. بیشترین میزان تولیدات علمی در حیطه‌های مورد بررسی، در چه سال‌هایی بوده است؟
5. مدارک تولیدشده در حوزه شیعه، در پایگاه وب آف ساینس طی سال‌های مورد مطالعه، در چه مجلاتی به چاپ رسیده‌اند؟

روش تحقیق

تحقیق حاضر، از نوع پیمایشی با رویکرد علم‌سنجی است. برای گردآوری داده‌ها، کلیدواژه عنوانی «شیعه» در بخش جستجوی پیشرفته پایگاه وب آف ساینس و نمایه استنادی علوم اجتماعی، طی سال‌های 1974 تا 2014 جستجو شد. 63 رکورد در این زمینه بازیابی شد. برای تحلیل و تنظیم داده‌ها، از نرم‌افزار اکسل و آمار توصیفی استفاده شده است.

یافته‌های تحقیق

جدول 1: پژوهشگران پُر استناد در حوزه شیعه در پایگاه وب آف ساینس

جدول 1، نویسندگان مقالات پُر استناد در زمینه شیعه را نشان می­دهد. بیشترین میزان استناد، متعلق به سال 2007 با 84 استناد است. مقالاتی که در سال‌های 1998، 2006 و 2003 منتشر شده‌اند، با دریافت 28 و 16 استناد، در مرتبه های دوم و سوم قرار دارند.

جدول 2: کشورهای پُر تولید در زمینه شیعه

جدول 2، نشان می­دهد که از مجموع 63 رکورد به دست آمده، 17 مورد، یعنی 26.98 درصد، متعلق به پژوهشگرانی از کشور ایالات متحده، 5 مورد، یعنی 7.93 درصد، متعلق به پژوهشگرانی از کشور انگلستان و 4 مورد، یعنی 6.34 درصد، مربوط به کشور آلمان است.

جدول 3: قالب مقوله های تولیدشده در زمینه شیعه

جدول 3، نشان می­دهد که از مجموع 63 رکورد به دست آمده، 37 مورد به نقد و بررسی کتاب، 20 مورد به مقاله و 3 مورد به نامه به سردبیر اختصاص دارد. بنابراین، بیشترین مورد، به نقد و بررسی کتاب تعلق دارد. بررسی‌ها نشان داد که همه مقالات به زبان انگلیسی بود.

جدول 4: میزان تولیدات علمی موجود در پایگاه وب آف ساینس در سال‌های مورد بررسی

جدول 4، نشان می‌دهد که بیشترین تعداد رکوردها، از سال 2003 به بعد بوده است. بیشترین میزان اطلاعات تولیدشده با عنوان شیعه، در سال 2007 با 9 رکورد بوده است.

جدول 5: عناوین مجلاتی که بیشترین مقالات را با عنوان شیعه منتشر کرده‌اند

جدول 5، مجلاتی را نشان می‌دهد که بیشترین مقالات را با عنوان شیعه منتشر کرده­ اند. در این میان، مجله MIDDLE EAST POLICY بیشترین رکورد، یعنی 5 مورد از 63 رکورد تولیدشده را منتشر کرده است.

نتیجه‌گیری

تولید اطلاعات، به عنوان یکی از عمده‌ترین شاخص‌های رشد و توسعه در کشورها محسوب می­شود و در عرصه ها و حوزه‌های مختلف علمی، مورد بهره برداری قرار می­گیرد. حوزه کتاب‌سنجی و شاخه های مرتبط آن، به طور مستقیم با میزان تولید اطلاعات علمی در حوزه‌های تخصصی مختلف در ارتباط است و شاخص‌هایی را برای ارزیابی و سنجش میزان اطلاعات تولیدشده در زمینه های گوناگون و در کشورهای مختلف در اختیار دانشمندان قرار می­دهد. در دهه های 1950 و 1960، به دنبال افزایش حجم اطلاعات و گسترش تولیدات علمی و رواج پوزیتیویسم، رویکرد به کمیت درآوردن علم با سنجیدن میزان تولید اطلاعات علمی در حیطه های مختلف به وجود آمد. به این ترتیب و با این دیدگاه، مباحث نوینی پایه‌ریزی شد که از ترکیب واژه های سنجی و اسامی حوزه‌های شناخته‌شده علمی حوزه هایی چون روان‌شناسی و زیست‌شناسی، به صورت‌هایی مانند  روان‌سنجی و زیست‌سنجی در آمدند.

با بهره‌گیری از ابزارها و وسایل تجزیه و تحلیل علم‌سنجی، امکان تعیین معیارهای رشد و توسعه علوم در سطوح گسترده آن و تأثیر آن در جوامع بشری فراهم می­ آمد. متخصصان علم­ سنجی، متعتقدند که ترسیم ساختار علم، از طریق گروه‌بندی خوشه ­ای میسر است و می­توان از طریق ترسیم ساختار علم، روابط داخلی بین قسمت‌های مختلف علم را به‌روشنی نشان داد و نیز تاریخ علم را مطالعه نمود. امروزه، میزان فعالیت علمی کشورها، مؤسسات و افراد، بر اساس تولیدات علمی آن‌ها، یعنی یافته های علمی منتشرشده در نشریات معتبر، به‌ویژه نشریاتی که زیر پوشش پایگاه‌های اطلاعاتی معتبر نظیر «آی. اس. آی» یا «آی. اس. سی»، سنجیده می­شود.

تحقیق حاضر نشان داد که پژوهش‌های اندکی در سطح بین المللی در حوزه شیعه طی سال‌های 1974-2014 انجام شده است و فقط 63 مورد مرتبط با این حوزه شناسایی شد که بیشتر این موارد نیز در کشورهای غیرمسلمان تولید و منتشر شده است. به نظر می‌رسد، تلاش محققان مسلمان و شیعه در خصوص انتشار مقالات بین المللی در این حوزه باید بیشتر باشد؛ آن‌چنان‌که برخی پژوهشگران نیز اشاره داشته‌اند (نوری و زارع فراشبندی، 1391)، انتشار مقالات با محورهای تخصصی قرآنی و اسلامی در کشورهای غیرمسلمان، می‌تواند دربرگیرنده سوگیری‌های پنهان و آشکار باشد. بنابراین، یکی از راه‌های اساسی برای گسترش و نفوذ تعالیم قرآنی و اسلامی، فراتر از مرزهای کشورهای مسلمان، انتشار مقالات و نتایج مطالعات در حوزه‌های تخصصی اسلامی نظیر شیعه، در مجلات بین المللی یا نمایه کردن مجلات داخلی در پایگاه‌های استنادی معتبر بین المللی است. ضمن این‌که مقالات منتشرشده توسط سایر محققان در کشورهای دیگر در حوزه‌های مختلف اسلامی و قرآنی، باید توسط محققان مسلمان مورد بررسی و مطالعه قرار گرفته و منشأ تعاملات و مباحثات علمی در این زمینه گردد.

پی‌نوشت‌ها:

منابع: