کتاب الکترونیک چیست؟
بنا بر تعریف دائرةالمعارف ویکی پدیا (Wikipedia)، کتاب الکترونیک (e-book/ebook) نسخه الکترونیک یا دیجیتالی یک کتاب است. در زبان انگلیسی برای e-book تعریف دیگری نیز قائل شده اند که به «ابزار مطالعه کتاب الکترونیک» (e-book device) اشاره دارد.
ابزار مطالعه کتاب الکترونیک، دستگاهی است در ابعاد یک کتاب داستان معمولی و با وزن تقریبی 600 گرم، که چنان که از نام آن برمی آید، از آن برای خواندن کتاب الکترونیک استفاده می شود؛ به عبارت دیگر، ابزار مطالعه کتاب الکترونیک، وسیله ای است که اطلاعات خام را به صورت متن در اختیار کاربر قرار می دهد. از جمله علائم تجاری معروف ابزار مطالعه کتاب الکترونیک می توان به Hiebook، Softbook، Rocket eBook، Palm، Librie EBR-1000EPSony و Franklin eBookman اشاره کرد.
امروزه کتاب های الکترونیک را می توان با استفاده از انواع رایانه و بعضی گوشی های تلفن هوشمند مطالعه کرد و کمتر کسی حاضر می شود برای خرید کتاب الکترونیک هزینه جداگانه ای بپردازد.
تاریخچه کتاب الکترونیک
کتاب الکترونیک، نخستین بار در اوایل دهه 1960م در آزمایشگاه تولید شد و در سال 1971 تبدیل متون کلاسیک به کتاب الکترونیک آغاز گردید؛ این کتاب ها نخستین کتب الکترونیک بودند. سهولت ماشین نویسی با رایانه در مقایسه با شیوه سنتی و نیز پیشرفت روزافزون فناوری رایانه و پیدایش قابلیت هایی همچون مقابله املاء کلمات، ناشران را بر آن داشت تا در فعالیت های خود این وسیله را به خدمت گیرند.
سرانجام در سال 1991 شرکت سونی برای اولین بار ابزار مطالعه کتاب الکترونیک را در ایالات متحده عرضه کرد. این دستگاه قادر بود محتویات یک دیسکت نوری 8 سانتی متری را با ظرفیت ذخیره سازی یک صد هزار صفحه متن، نمایش دهد. البته هنگام عرضه این محصول، چند کتاب الکترونیک از جمله دائرةالمعارف کامتون، فرهنگ American Heritage و گنج واژه Rogets در بازار وجود داشت. دستگاه تولیدی شرکت سونی، به رغم برخورداری از قابلیت جستجوی واژگان کلیدی، چندان خوش دست نبود و مورد پسند کاربران واقع نشد.
در سال 1991 شرکت اَپِل (Apple) محصولی جدید به بازار عرضه کرد که در مقایسه با ابزار مطالعه کتاب الکترونیک شرکت سونی، از کیفیت بالاتری برخوردار بود. به دنبال عرضه این محصول، شرکت وُییج (Voyage) در سال 1992 اقدام به نشر مجموعه ای از آثار چند رسانه ای خود کرد که با این دستگاه سازگاری داشت.
در سال 1996 حدود 250 عنوان کتاب بر روی شبکه اینترنت قرار گرفت. تا پایان قرن بیستم، هزاران جلد کتاب به صورت دیجیتالی از طریق اینترنت در دسترس کاربران قرار گرفت و آنها می توانستند کتاب ها را مطالعه، چاپ و یا حتی روی دستگاه خود بارگذاری (Download) کنند. در همان سال با پیشرفت ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک، چند ناشر معتبر ایالات متحده برای فعالیت های نشر الکترونیک خود بخش جداگانه ای در نظر گرفتند.
در مجموع، می توان گفت اینترنت بیش از هر عامل دیگری در رواج کتاب الکترونیک مؤثر بوده است؛ به گونه ای که امروز دیگر نمی توان آمار دقیقی از تعداد کتاب های الکترونیک موجود بر روی شبکه اینترنت ارائه داد.
مزایا و معایب کتاب الکترونیک
کتاب الکترونیک در مقایسه با کتاب های سنتی، از مزایای قابل توجهی سود می برد که عبارت اند از:
- ذخیره انبوهی از اطلاعات در حجم بسیار کم، به طور متوسط 500 جلد کتاب بر روی هر لوح فشرده)؛
- امکان ذخیره سازی و یادداشت برداری از بخش های مورد نیاز برای مطالعه و دسترسی بعدی؛
- امکان استفاده هم زمان از امکانات جانبی؛ به طور مثال، یافتن معنای واژگان ناآشنا در یک فرهنگ لغت در حین مطالعه یک کتاب؛
- تسهیل فعالیت های پژوهشی، از قبیل جستجوی واژگان کلیدی و مقایسه متون؛
- امکان بهره گیری از سایر رسانه ها مانند صدا و تصویر همراه با متن؛
- امکان تغییر قالب و شکل متون، همچون: تعیین اندازه قلم، طول سطر و حجم صفحه نمایش بنابر سلیقه کاربر؛
- حمل و نقل آسان.
البته امتیازات یادشده نسبی است و به عواملی مانند: نرم افزار، قالب های ذخیره سازی اطلاعات و زیرساخت های اطلاعاتی بستگی دارد.
کتاب های الکترونیک با وجود برخورداری از مزایای ارزشمند و کارآمد، در مقایسه با کتاب های سنتی نقاط ضعفی نیز دارند که به بعضی از آنها اشاره می شود:
- ضرورت استفاده از ابزار مطالعه کتاب الکترونیک برای مطالعه آن؛
- لزوم آشنایی با روش کار دستگاه کتاب الکترونیک، اعم از رایانه و ابزار مطالعه کتاب الکترونیک؛
- هزینه سنگین کتاب الکترونیکی و ابزار آن؛
- کیفیت نامطلوب نمایش متن در کتاب های الکترونیک و نیز خستگی چشم و بعضاً ضعف بینایی حاصل از مطالعه مداوم صفحه نمایش، از بزرگ ترین کاستی های کتاب های الکترونیکی به شمار می رود و بدون رفع این مشکل، کتاب الکترونیک به جایگاه واقعی خود دست نخواهد یافت. به همین دلیل، کاربران هنوز هم مطالعه کتاب های سنتی را ترجیح می دهند.
کاربران، کتاب الکترونیک و ابزار آن
با ظهور کتاب الکترونیک، متخصصان پیش بینی کردند که به زودی عصر کاغذ و کتاب های سنتی به پایان خواهد رسید و کتاب الکترونیک جایگزین آن خواهد شد؛ ولی با وجود گذشت بیش از 30 سال از عمر کتاب الکترونیک، کتاب های سنتی همچنان پیشتاز عرصه نشر هستند. بنابر مطالعه ای که لیو (Liu) و استورک (Stork) در سال 2000 میلادی انجام دادند، استفاده از کاغذ بین سال های 1970 تا 1997م هم در صنعت چاپ و هم در نگارش، به میزان 13% افزایش یافته است.
چنانکه گذشت، کاربران هنوز هم مطالعه کتاب های سنتی را بسیار آسان تر از مشاهده صفحات نمایش می دانند. شاید یکی از مهم ترین دلایل عدم استقبال کاربران از کتاب الکترونیک تحمیل یک ساختار فیزیکی بیش از حد جدید به آنان است. این بدان معناست که بیشتر کاربران از کودکی با مطالعه کتاب های سنتی انس گرفته اند و در حقیقت، این نوع مطالعه بخشی از عادت ها و فعالیت های خود به خودی آنان شده است. از این رو، کسب عادت جدید و ترک عادت پیشین، مستلزم گذشت زمان خواهد بود.
در نظرسنجی های انجام شده از کاربران کتاب الکترونیک، نتایج زیر به دست آمده است:
- - کاربران ابزار مطالعه کتاب الکترونیک را دوست دارند، ولی برای خرید آن مایل به صرف هزینه نیستند؛
- - عدم تطابق متون الکترونیکی مختلف با یک دستگاه که آنان را مجبور به خریداری بیش از یک ابزار مطالعه کتاب الکترونیک می کند، از مشکلات مطرح شده از سوی کاربران حرفه ای کتاب الکترونیک است؛
- - در این نظرسنجی، قیمت گران کتاب های الکترونیک، مهم ترین علت عدم خریداری آن از سوی بیش از 50% شرکت کنندگان اعلام شده است؛
- - 75% شرکت کنندگان اعتقاد داشتند که بهای یک کتاب الکترونیک نباید از بهای کتاب معمولی بیشتر باشد.
همچنین در یک نظر سنجی که از مشتریان سال گذشته محصولات شرکت Seybeld به عمل آمد، معلوم شد که 88% آنان در سال جدید مایل به خرید متن های الکترونیک دیگری نیستند.
کتاب الکترونیک و ناشران
کتاب الکترونیک نه تنها شیوه ای نوین، کارآمد و قابل انعطاف برای مطالعه کاربران به شمار می رود، بلکه ابزاری است در دست ناشران برای ارائه خلاقیت های خود. با این حال، شمار ناشرانی که وارد عرصه نشر کتاب الکترونیک یا به عبارت دیگر همان نشر الکترونیک شده اند، چندان چشمگیر نیست. آشکار است که عدم استقبال کاربران، از علل عمده این امر به شمار می آید.
در کشور ما عدم اجرای قانون حقوق انحصاری اثر (copyright)، مهم ترین دغدغه ناشران الکترونیک و بزرگ ترین مانع برای ورود ناشران سنتی به عرصه نشر الکترونیک می باشد. در مجموع، می توان گفت ناشران در انتظار یک تحول بنیادین در این خصوص هستند و صد البته که میزان استقبال مخاطبان در هر دوره در رویکرد ناشران نیز تأثیر بسزایی دارد.
دامنه کاربرد کتاب الکترونیک
در حال حاضر، دامنه کاربرد کتاب الکترونیک، عمدتاً به کتاب های مرجع، اعم از لغت نامه، دائرة المعارف و یا هر کتاب علمی دیگری که جنبه استنادی داشته باشد، محدود می شود؛ زیرا نسخه الکترونیک کتاب های مرجع، اولاً: در مقایسه با کتاب های سنتی حجم بسیار کمتری اشغال می کند.
ثانیاً: هزینه آن از کتب مرجع سنتی کمتر است.
ثالثاً: سرعت بازیابی اطلاعات مورد نظر بسیار بیشتر از کتاب های معمولی است.
و رابعاً: این کتب چنان که از نامشان بر می آید، صرفاً برای مراجعه هستند و نه مطالعه.
در نتیجه، مشکلاتی نظیر کیفیت نمایش، خستگی چشم و مانند آن، مانع از مراجعه کاربران به آنها نمی شود.
به تازگی، کتاب داستان های زیادی به صورت الکترونیک به بازار عرضه شده است که این خود گویای رشد و رواج روز افزون کتاب الکترونیک در میان کاربران است؛ اما با توجه به اشکالاتی که در بالا مطرح شد، باید اعتراف کرد که کتاب الکترونیک در مقولاتی همچون داستان، هنوز جایگاه واقعی خود را نیافته و تا رسیدن به این مرحله راه درازی پیش روی خود دارد.
کتاب الکترونیک و آموزش
آموزش الکترونیک و آموزش از راه دور، از مسائل مهم و در خور توجه امر آموزش در عصر ماست. به طوری که پیش بینی می شود تا سال 2015 میلادی آموزش الکترونیک جایگزین آموزش سنتی شود. امروزه بنا بر نظریه های جدید آموزشی، بهترین نوع یادگیری، یادگیری تعاملی است. از جمله خصوصیات این نوع یادگیری می توان به استفاده از ابزارهای چند رسانه ای و مشارکت فراگیر در فرایند یادگیری اشاره کرد. تفاوت مطالعه کتاب های معمولی با کتاب الکترونیک، آن است که یادگیری از طریق کتاب الکترونیک از نوع تعاملی است و این یکی از ویژگی های بسیار ارزشمند استفاده از این فنّاوری نوپاست.
مراکز آموزش عالی می توانند با تولید نسخه الکترونیک منابع رشته های مختلف، آن را در اختیار دانشجویان قرار دهند. موارد ذیل از جمله مزایای این پیشنهاد به شمار می رود:
- ایجاد انگیزه تازه در دانشجویان برای مطالعه کتب درسی؛
- عدم تحمیل هزینه چاپ و نشر و یا خرید کتبی که بخش ها و فصل هایی از آن از منابع درسی حذف شده است؛
- امکان مطالعه کتاب در موقعیت های بیشتر، به خصوص در صورت استفاده از ابزار مطالعه کتاب الکترونیک؛
- رفع مشکلات موجود برای تهیه منابع، مانند نایابی کتاب در بازار؛
- از همه مهم تر آنکه یادگیری از طریق کتاب الکترونیک، از نوع تعاملی خواهد بود و چه بسا با پیشرفت قابلیت های کتاب الکترونیک در آینده، مشکلات موجود بر سر راه آموزش الکترونیک و آموزش از راه دور برطرف گردد. با توجه به مطالب بالا، می توان به نقش غیر قابل انکار کتاب الکترونیک در آموزش پی برد.
آینده کتاب الکترونیک
کتاب الکترونیک نیز همانند سایر محصولات جدید، برای تکامل و تداول نیازمند زمان است و متخصصان در تلاش برای اختراع نسل جدیدی از ابزارهای الکترونیک هستند. چنان که اشاره شد، از جمله موانع رشد و رواج کتاب الکترونیک مسئله نمایش متون در ابزارهای مطالعه کتاب الکترونیک است. به منظور ایجاد انگیزه در کاربران برای خریداری و استفاده از کتاب الکترونیک، کیفیت نمایش متون چه در رایانه و چه در ابزار مطالعه کتاب الکترونیک، به یک جهش خیره کننده نیاز دارد. شرکت های مهم تولید سخت افزار و نرم افزار رایانه ای، همانند مایکروسافت نیز به این نکته واقف اند و در تلاش برای یافتن راه حلی برای این مشکل هستند. عرضه قابلیت ClearType در ویندوز XP که از جمله ویژگی های برجسته این سیستم عامل بود، گواهی روشن بر این مدعاست.
به نوشته مجله Microsoft Reader در صورت تحول مطالعه متون از روی صفحه نمایش، آینده درخشانی در انتظار کتاب الکترونیک خواهد بود.
مزیت دیگری که در جذب کاربران به کتاب الکترونیک تأثیر بسیاری خواهد داشت، افزودن امکان شنیدن محتوای کتاب الکترونیک است. اگرچه در این زمینه تلاش هایی صورت گرفته و بعضی از نسخه های کتاب های الکترونیک قابلیت شنیداری تمام یا بخشی از متن کتاب را برای کاربر فراهم می کنند، ولی در وضعیت کنونی نمی توان این قابلیت را از مزایای کتاب الکترونیک به حساب آورد.
نتیجه
با وجود پیش بینی دانشمندان مبنی بر افول صنعت چاپ و نشر کتاب های سنتی، کتاب الکترونیک هنوز نتوانسته است جای کتاب های سنتی را پرکند. کتاب الکترونیک رسانه ای نوپا و روبه رشد است و هنوز در آغاز راه قرار دارد. در یک کلام، رواج کتاب الکترونیک و استقبال کاربران از آن، منوط به آن است که مزایای کتاب های الکترونیک چنان بر کتاب های سنتی پیشی بگیرد که چشم پوشی از آن برای کاربران امکان پذیر نباشد. در این صورت است که حتی صرف هزینه بیشتر برای خرید کتاب الکترونیک برای کاربران چندان دشوار نخواهد بود.
