زنده نگه داشتن میراث فرهنگ کهن فقه و بازآفرینی آن و هم تراز قراردادنش با دانش های دیگر، کار سترگی است و به ثمر نشاندن آن فقط با تشکیل همایش و گردهمایی علمی یا کارهای سریع و زودگذر میسّر نمی شود؛ بلکه نیازمند کار سترگ تاریخی است که تلاشی پیوسته و خستگی ناپذیر به دنبال داشته باشد تا از این طریق بتوان غبار کهنگی سده های گذشته را زدود و نظریه های روشمند نهان در میان کتاب های غبارآلود را بیرون کشید. از مهم ترین طرح های بزرگ و تاریخی، تدوین و نگارش دانشنامه ها و دائرةالمعارف ها است که امروزه بسیار مورد توجه و عنایت است. شیوه دائرة المعارف نویسی از شیوه های ارزنده ای است که در نشر فرهنگ و دانش در سطح گسترده مورد توجّه است؛ زیرا به علّت فراوانی و گسترش و تحوّل سریع علوم، آگاهی از آن ها برای هر کسی آسان نیست. از این رو، فایده تدوین علم فقه بر اساس شیوه نوین الفبایی دانسته می شود.
این روش تألیف، در آغاز امری آسان می نماید؛ چرا که چیزی بیش از جمع آوری اطلاعات از مصادر و منابع در ضمن عناوین متعدّدِ مدخل نیست. امّا دست اندرکاران شیوه دانشنامه نویسی به خوبی از سختی کار و انبوه مشکلات چنین کاری آگاه می باشند، به ویژه در فقه اهل بیت علیهم السلام با آن حجم بسیار و گستردگی فراوان مباحث و مطالب و فزونی و گوناگونی آراء و اختلاف گرایش ها و برداشت های فقهی. از سوی دیگر، با تراکم مصادر و تعداد بی شمار آنها و دگرگونی زبان بر اثر گذشت زمان، کار دشوارتر می گردد. چنانچه انگیزه دانشنامه نویسی دسترسی به آخرین اطلاعات و دانسته ها و احاطه علمی بر همه مطالب باشد و نیز مخاطبان آن دانش پژوهان و متخصّصان باشد، تدوین و تهیه دانشنامه سخت تر می شود.
اکنون با این حجم سترگ از اطلاعات علمی، دسترسی سریع و آسان به آنها امری است که خود را به خوبی نشان می دهد تا در طرحی سترگ و عظیم به داده های قابل پردازش نرم افزاری تبدیل گردد.
بی گمان پردازش نرم افزاری این کتابخانه های عظیم که به شکل دانشنامه شکل گرفته، می تواند کاری بس بزرگ و ارزشمند در عرصه علم و پژوهش قلمداد شود که با کارهای دیگر قابل قیاس نیست. ما با معرفی برخی از متون قابل پردازش می کوشیم تا پژوهشگران و طراحان را با آنها آشنا نماییم و زمینه حرکت عظیم در جهت تولید علم و نهضت نرم افزاری در همه علوم به ویژه علوم انسانی و دینی را فراهم سازیم. در این شماره، به معرفی «دائرة المعارف فقه اسلامی طبق مذاهب اهل بیت علیهم السلام» می پردازیم.
دائرةالمعارف فقه اسلامی با هدف فراهم آوری متنی علمی و تخصصی نگارش یافته است. از این رو، به اطلاعات اجمالی اکتفاء نشده است. محدوده محتوای مورد بحث در این دائرةالمعارف از نظر قلمرو، ژرفا، ساختار و منابع، فراتر از دائرةالمعارف های عمومی فقه است. انتخاب چنین هدفی در نگارش به منظور اتقان و استحکام هر چه بیشتر این طرح علمی است تا خلأ آشکاری را که در کتابخانه میراث فقهی شیعه دیده می شود، پر کرده و در عین حال با ارائه تحقیق گام هایی در این علم برداشته شود. بنابراین، مخاطبان این دائرةالمعارف، هم متخصّصان فقه هستند و هم افرادی که آگاهی متوسطی در فقه دارند.
تهیه این دائرةالمعارف سترگ را مؤسسه دائرةالمعارف فقه اسلامی به عهده گرفته است. این مؤسسه در سال 1369 به فرمان مقام معظّم رهبری تأسیس شده است و مسئولیت اداره آن را حضرت آیة اللَّه سید محمود هاشمی شاهرودی به عهده دارد.
روش پژوهش
مباحث فقهی به پیروی از عناوین مدخل ها به ترتیب الفبایی که شیوه برتر در عصر حاضر است، عرضه می شود؛ زیرا در این روش، خواننده بدون هیچ دشواری و زحمتی، مطلب مورد نظر را می یابد. انتخاب عناوین و آماده سازی مباحث در دو مرحله بیان می شود:
مرحله اول: مدخل ها
مدخل یابی
مدخل ها، کلید واژه هایی هستند که کاربران به وسیله آنها به آسانی به مطالب و اطلاعات موجود در دائرةالمعارف دست می یابند. مدخل های این دانشنامه محدود به عناوین شرعی یا مصطلح در نزد فقیهان نیست؛ بلکه سعی بر آن بوده تا با ازدیاد واژه هایی که خواننده را به مطالب مورد نظر راهنمایی می کند، قلمرو این عناوین گسترش یابد تا امکان دستیابی و استفاده برای شمار بیشتری از مخاطبان فراهم آید.
توسعه مدخل های فقهی بدان معنا نیست که به شیوه فرهنگ واژگانی، همه واژه های منابع فقهی را در فهرست مدخل ها قرار داده و بدون رعایت ضابطه ای، نام «اصطلاح» یا «مدخل فقهی» آورده شود. برخی واژه ها مانند اتخاذ و ارتباط به رغم تکرار و کثرت کاربرد آنها در کتب فقهی در مجموعه مصطلحات و عناوین فقهی قرار داده شد و تنها واژگانی که موضوع احکام و آثار فقهی اند چون إباحه، أرش و إتلاف، به عنوان مدخل آورده شده است و احکام مترتب بر آنها از لا به لای متون و ابواب مختلف فقهی گردآوری شد.
بنابراین، مدخل های دائرة المعارف به آن گستردگی نیست که محدوده و ضابطه ای نداشته باشند و از سوی دیگر، دایره این مدخل ها آن قدر محدود نیست که استفاده از آن برای غیر متخصصان دشوار باشد؛ بلکه کوشش شده تا میان ذوق عرضی و تخصّص فقهی در گزینش مدخل ها و عناوین جمع شود. از اینجا می توان گفت عناوین و مصطلحات فقهی با توجه به طبیعت مضامین آن چند دسته اند:
1. اصطلاحات فقهی شرعی: یعنی الفاظ متداولی که در فقه استعمال شده و معنای اصطلاحی خاصّی دارند که با معنای لغوی آن متفاوت است. این الفاظ سه گونه اند؛
- الف) لفظی که بیانگر حقیقت مصطلح یا حقیقت شرعی الفاظی است که شارع آنها را در غیر معانی عرضی آن به کار برده است و یا لفظ جدیدی را در معنای شرعی استعمال کرده است. برخی از فقهاء اصطلاح «ماهیات جعلی» را به این مورد نسبت داده اند؛
- ب) لفظی که بیانگر حقیقت متشرعه است؛ یعنی معنایی که در عصر امامان علیهم السلام در عرف مستشرعان پدید آمده است، مانند لفظ «کُر»؛
- ج) لفظی که بیانگر معنای اصطلاحی خاصّی نزد فقیهان است مانند اجتهاد که در لغت به معنای تلاش و در اصطلاح فقیهان به معنای استنباط حکم شرعی از ادّله تفصیلی است.
2. عناوین ابواب و مسائل فقهی: الفاظی که حامل معنای خاصّی نیستند؛ بلکه معنای لغوی خود را دارند، امّا در کتاب های فقهی، عنوان یک مسئله فقهی قرار گرفته اند، مانند عول و بیع و تشریع.
3. موضوعات احکام شرعی: الفاظی که جز معنای لغوی یا عرضی همراه ندارند، امّا موضوع حکم شرعی قرار گرفته اند و فقیه با کشف مدلول آنها می تواند وظیفه شرعی مکلف را معین کند، مانند غنا و صعید.
طرد از موضوع، معنای عامّ آن است که شامل متعلقات احکام و قیود و متعلق آن است. به طور کلّی، ملاک آن است که لفظی در فقه مصبّ حکم واقع شده و حکم فقهی به نحوی با آن ارتباط منطقی و علمی داشته باشد.
4. عناوین شرعی: الفاظی که برای احکام شرعی وضع شده اند، مانند: وجوب، حرمت، بطلان و جزئیت.
5. عناوین وضعی و حقوقی: الفاظی از قبیل: حق، ملک، اعراض، عقد، ایقاع، منبع و اجاره.
6. عناوین مرتبط با فقه: هر گونه اصطلاح و الفاظی که ارتباط تنگاتنگی با اصطلاحات فقه دارند، مانند اصطلاحات اصولی چون اجماع و اصل و یا حدیثی مانند مرسل؛ زیرا نادیده گرفتن آن، فهم بسیاری از مطالب فقهی را دشوار می کند.
به هر حال، دائرة المعارف فقه اسلامی در بردارنده حجم زیادی از عناوین و مدخل های فقهی است که یکسان نیستند و از جهات متعدد با هم تفاوت دارند. از این رو، به روابط میان مدخل ها نیز توجه شده است تا فرایند پژوهش و تحقیق، کامل و فراگیر باشد.
دسته بندی و چینش مدخل ها
استفاده از شیوه الفبایی در تدوین دائرة المعارف معمولاً مشکل تکرار در بیان مطالب و تداخل بحث ها را پدید می آورد. راه منطقی حل این دشواری و یا کاهش آن، تعیین ضابطه در دسته بندی مصطلحات و مدخل ها است. پایه و سند ما در دسته بندی، توجه به طبیعت و سطح مباحثی است که تحت هر مدخل قرار می گیرد؛ زیرا مدخل ها کلیدواژه هایی هستند که هر یک مجموعه ای از مطالب فقهی را پوشش می دهند. پس باید مطالب و مباحث فقهی تحت عنوان ها، ضابطه دسته بندی قرار گیرد و نه خود عناوین. از این رو، اقسام عناوین و مدخل ها به صورت مدخل های: اصلی، فرعی، ترکیبی و راهنما دسته بندی شد.
الف) مدخل های اصلی: عناوینی که نمی توان مباحث ذیل آنها را تحت عناوین دیگر درج کرد. این مدخل ها شایستگی استقلال و گردآوری همه مطالب مربوط به آن را دارند، مانند: صلات، حج، استبراء و وضو.
ب) مدخل های فرعی یا ارجاعی: عناوینی که گنجاندن مباحث آنها در ضمن مدخل های دیگر پسندیده است، مانند: مسح، اعتصام، ابزار آب کشی و زلزله.
ج) مدخل های ترکیبی: عناوینی که با مدخل های دیگر در بعضی از مسائل خاص و یا از جهتی اشتراک دارند، مانند استقبال و صلات که استقبال از جهت شرطیت برای نماز با آن ارتباط دارد، و مانند شرط ذبح و دفن. مدخل های ترکیبی، برزخی میان مدخل های اصلی و ارجاعی هستند که در صورت ارجاع کامل، غرض کاربران را در دستیابی به همه دامنه های بحث و شاخه های مربوط به موضوع برآورده نمی کند. البته مدخل هایی که از نظر ماهیت بحث با هم مختلف هستند، در شمار موضوع های تألیفی لحاظ نشده اند، مانند قصاص و غصب؛ چون حیثیت بحث در قصاص تحقق عدوان و جنایت عمدی بر نفس است، اما در بحث غصب، عدوان و تعدی بر مال است.
د) مدخل های راهنما: گاه یک مبحث، دارای چند عنوان با معنای واحد است که تنها در لفظ اختلاف دارند یا اینکه در ماده و ریشه لفظ اشتراک دارند و در هیأت یا در معنا اختلاف دارند، امّا در یک جا بحث می شوند. این گونه عناوین بدون هیچ موضوعی به عنوان اصلی ارجاع داده می شوند. مترادفات، مانند قراض و مضاربه، مشتقات همچون امام و امامه، عموم و خصوص مطلق مانند ابن الزنا و ولد الزنا از این دسته اند.
مرحله دوم: مقالات
مقالات دائرة المعارف به سه گونه تألیف و نگارش شده اند:
- مقاله های مفصل و مبسوطی که در آنها احکام، اقوال، ادلّه و مناقشات به صورت کامل مورد بررسی قرار می گیرد. مقالات مدخل های اصلی از این قبیل هستند؛
- مقاله های اجمالی و فشرده که در آن ها به بیان کلّیّات و سرفصل ها بسنده شده است. مقالات ذیل مدخل های فرعی از این دست هستند؛
- مقالات متوسط که برخی از مطالب به تفصیل مورد بررسی قرار گرفته و برخی دیگر به جاهای دیگر ارجاع داده می شود. در مقالاتی که ذیل مدخل های تألیفی و انتزاعی نگاشته شده، از این شیوه تبعیت شده است.
ویژگی های مقالات
مقالات، دو عنصر مهمّ را در بر دارند: اوّل، عنصر تصوّری که شامل بیان مدخل و تعریف لغوی و اصطلاحی آن است. دوم، عنصر تصدیقی که متشکل از مجموعه ای از احکام شرعی است. در این بخش به موضوع حکم شرعی که حکم فقهی دایر مدار آن است، پرداخته شده است و نیز به حکم شرعی تکلیفی مانند وجوب و حرمت، وضعی مانند ملکیّت و صحّت و همچنین به گرایش ها و رویکردهای فقهی اشاره شده است؛ زیرا موضع شرع گاه میان فقیهان اجماعی است یا اختلاف و کشف دیدگاه شرعی مرهون بحث های تخصصی و علمی است. بنابراین، در بسیاری از موارد با گرایش ها و نظریات فقهی متعدّد رو به رو هستیم. دائرة المعارف تنها به موضوع رسمی و مشهور مذهب اشاره دارد. ولی از آنجا که باب اجتهاد مفتوح است، در گذر زمان موضوع مشهورهای از این رو، با توجه به خصوصیات و ویژگی های فوق متون فقهی و اختلاف تعابیر، کار تفکیک نظریات و گرایش ها مورد توجه است، و در این کار به ادله و مبانی نظریّات فقهی نیز اشاره می شود، هر چند عوامل مؤثر در فهم و مرزبندی گرایش های فقهی کار آسانی نیست و نیازمند بررسی و پژوهش گسترده و تخصّصی است.
از آنجا که دانشنامه، متخصّصان و اهل فنّ را مخاطب اصلی می داند، تنها به ارائه اقوال فقهی و آراء فقیهان بسنده نشده، احتمالات و نظریه پردازی های علمی نیز مورد عنایت می باشد.
هر چند محدوده پژوهش، فقه اهل بیت علیهم السلام است، امّا تا حدّ توان دیدگاه های مذاهب دیگر نیز به صورت ضمنی یا مستقل مورد توجه است و در مقالات انعکاس می یابد. در استخراج و تطبیق فقهی نظریات آنها پس از بیان مدرک هر قول، با انصاف به داوری میان اقوال و اشکالات پرداخته شده است.
تاریخ مسائل و آراء فقهی از زمان پیدایش آنها، در عرصه علمی و تحولاتی که بر آنها گذشته است، در پرتو منطق درونی علم فقه مورد عنایت بوده است و نه از زاویه شرایط اجتماعی و محیطی که خارج از محدوده استنباط فقهی وجود داشته است. برای اطمینان بیشتر از انعکاس سیر تاریخی مسائل فقهی، عین عبارات متون و نصوص فقهی نقل شده تا پژوهشگر در شناخت مراحل دگرگونی مسئله آگاهی بیشتری پیدا کند.
سطح استدلال با توجه به سطح مخاطبان تعیین گردیده و به منظور بهره وری هرچه بیشتر مخاطبان، در بیان ادّله توسعه داده شده و آخرین دیدگاه های معاصران آورده شده است. در ارائه گزارش آراء واقع نگری صورت گرفته و از ادله تبرعی و توجیهی پرهیز شده است.
در تنظیم مباحث، شیوه امروزی رعایت شده و مباحث تصوّری و تصدیقی از یکدیگر تفکیک گردیده و با رعایت نظم و ترتیب منطقی فصل ها مرتب شده است. در ضمن، جامعیّت و فراگیری و پویایی و نوآوری نیز در نظر قرار گرفته شده است. از این رو، فقه معاملات و قراردادها با توجه به مباحث حقوقی جدید همگام شده است.
به منظور استحکام و اتقان هرچه بیشتر مباحث و استخراج آنها از منابع اصلی، نهایت کوشش به کار بسته شده است. از منابع متنوّع فقهی و روایی استفاده گردیده و موارد اختلاف منابع نیز ذکر شده است.
محدوده منابع این دائرة المعارف از نظر زمانی، از غیبت کبری تا قرن پانزدهم و از نظر تکثر اجتهادات و نظریات فقهی، حوزه گسترده ای را در بر می گیرد. از این رو، به بخشی از منابع بسنده نشده، بلکه به همه کتاب های فقهی و فتوایی و استدلالی توجه شده است. بدین جهت، منابع مورد استفاده بالغ بر ده ها عنوان کتاب است. این منابع، مهم ترین کتب فقهی مراحل شش گانه تاریخی فقه امامی را در بر می گیرد.
