استناد به متون مقدّس همواره با دو خطر مواجه بوده است: نخست اینکه سطحی نگری، جزئی نگری و فقدان نگاه فراگیر به مجموعه آنچه در متون یافت می شود، نتیجه تحقیق را نامطمئن می سازد و دین را آماج انتقادها و تهمت ها قرار می دهد و دوم آنکه تأویل متون مقدس و تحمیل آراء شخصی بر متنِ گزینش شده از متون و نیز برداشت های سلیقه ای خارج از ضوابط علمی، زمینه بدعتگذاری و نوپردازی های جاهلانه را فراهم می کند.
بنابراین، تدوین مجموعه آیات و روایات این فرصت را به دست می دهد تا با نگرشی جامع، هم زمینه تدقیق در برداشت از متون فراهم شود و هم امکان نقد اندیشه ها به وجود آید و صد البته مهم ترین فایده آن، زمینه سازی برای ارائه «الگوی جامع شخصیت زن مسلمان» است.
اهداف
- ایجاد زمینه مناسب برای تدوین نگاه جامعِ دین به زن و خانواده در حوزه توصیفات، ارزش ها، حقوق و تدوین سیاست ها و برنامه های نظام اسلامی؛
- تسهیل و تعمیق پژوهش های دینی در حوزه زن و خانواده.
موضوعات
موسوعه «ریحانه 1» گزارشی است از کلیه آیات و روایات در موضوع «زن» و «خانواده». کلیه آیات و احادیثی که به ابعاد شخصیتی، ویژگی های تکوینی، ارزش های جنسیتی و مباحث حقوقی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی زنان اشاره می کند، در محور اوّل؛ یعنی زن، قرار می گیرند. آیات و روایات ناظر بر احکام فردی زنان از قبیل: نماز، روزه، حج، جهاد، خمس، زکات، امر به معروف و نهی از منکر و نیز مسائل بهداشتی، آموزشی و تربیتی زنان، تفاوت های تکوینی و حقوقی زنان و مردان، روابط زنان با محارم و نامحرم و تمامی مسائل مطرح در آیات و روایات نسبت به زنان، در این بخش مورد توجه قرار گرفته است.
از جمله موضوعات مهمّ این موسوعه، شخصیت های معروف و غیر معروف زنان است. حضرت فاطمه علیها السلام ، خدیجه، مریم، آسیه، حوّا، هاجر، زینب در شمار معروف ترین آنها هستند که در خصوص حضرت زهرا علیها السلام آیات و احادیثی که در فضیلت و سیره عملی آن حضرت بوده، ارائه و تمامی سخنان آن حضرت به صورت خاصّ و دقیق نمایه سازی شده است. ولی اطّلاعات مربوط به بقیه شخصیت ها تفکیک نشده است.
اما محور دوّم؛ یعنی خانواده مشتمل بر آیات و روایاتی است که به گونه ای به مباحث خانوادگی می پردازند و ناظر به ازدواج، همسری، مادری، کودک، سالمندان، مدیریت خانواده، اقتصاد خانواده، پیوندهای خویشاوندی و اختلافات خانوادگی و طلاق می باشند. روابط زن و شوهر؛ روابط فرزندان با همدیگر و با والدین و برعکس؛ وظایف و تکالیف زن و شوهر نسبت به یکدیگر، والدین نسبت به فرزندان و برعکس و خویشاوندان نسبت به یکدیگر، و همه مسائلی که در مورد خانواده در آیات و روایات مطرح است، در این بخش مورد توجه قرار گرفته است که در بیش از 2700 عنوان به صورت درختی و الفبایی نمایه سازی شده است.
جزئی نگری در نمایه سازی و نظام یافتگی موضوعات تحت یک اصطلاح نامه، دو شاخصه مهم در موضوعات این موسوعه هستند. این دو ویژگی، موجب می شوند محقق و پژوهشگر با «سرعت» و «دقت» به آیات و روایات دلخواه دست یابد.
منابع
در فاز اوّل طرح، قرآن و منابع روایی شیعه، جستجو شده و روایات از آنها استخراج گردیده است.
1. قرآن: از آنجا که قرآن کریم مهم ترین منبع این موسوعه می باشد، برای به دست آوردن آیات قرآنی در حیطه مسائل زن و خانواده دو کار انجام گرفت:
- الف- مراجعه مستقیم به قرآن کریم و استخراج همه آیاتی که در خصوص زن و خانواده ظهور دارند. در این مرحله، بیش از 600 آیه به دست آمد.
- ب- استخراج آیاتی که در روایات مورد استناد قرار گرفته و تفسیری در مورد مسائل زن و خانواده از آن ارائه شده است. در این مرحله، صدها آیه به دست آمده است.
2. روایات: 129 منبع روایی بررسی شد. این منابع به دو دسته قابل تقسیم هستند:
- الف- مجامع روایی، شامل: کافی، تهذیب، استبصار، من لا یحضره الفقیه، بحارالأنوار، وسائل الشیعة و مستدرک الوسائل.
- ب- منابع روایی دیگر، که مهم ترین آنها عبارتاند از: الاحتجاج، التوحید، الخصال، الصحیفة السجادیة، الفضائل، المصباح، تصحیح الإعتقاد، غرر الحکم، نهج البلاغه و مکارم الأخلاق.
ویژگی ها
1. جامعیت «ریحانه 1»: این نرم افزار با بیش از 600 آیه و 12700 روایت از حدود 130 منبع حدیثی، که در 2700 نمایه گردآوری شده، اوّلین مجموعه روایی جامع در موضوع زن و خانواده است. نکته قابل توجه در این موسوعه آن است که کتب اربعه و بحارالأنوار دو بار، صفحه به صفحه و سطر به سطر، تتبع شده و پس از آن با 323 کلید واژه به دست آمده و براساس جستجوی رایانه ای در نرم افزار نور 2 (جامع الأحادیث)، روایات دیگری نیز استخراج شده است.
2. قابلیت جستجوی موضوعی: امتیاز مهمّ این نرم افزار نسبت به برنامه های مشابه، علاوه بر جستجوی لفظی، امکان دسترسی به آیات و روایات از طریق کلید واژه های موضوعی و نمایه های درختی است. بدین منظور، آیات و روایات ذکر شده با دو بار مطالعه، در موضوعات مورد نظر طبقه بندی شده اند.
3. ارزیابی سند: روایات کتب اربعه و وسائل الشیعه ارزیابی سندی دارند. در انجام این ارزیابی ها از نرم افزار «درایة النور» استفاده شده است.
مراحل انجام کار
1. استخراج آیات و روایات: چنانکه گفته شد آیات قرآن کریم و روایات کتب اربعه و بحارالأنوار از طریق دو بار مطالعه سطر به سطر، و روایات منابع دیگر از طریق کلید واژه های به دست آمده، استخراج شده اند.
2. تقطیع: به منظور تسهیل در امر تحقیق، روایات طولانی که بخشی از آنها به مباحث زن یا خانواده دلالت دارند، تقطیع شده و در این موسوعه درج گردیده است.
3. حذف مکررات: به منظور پیشگیری از حجیم شدن برنامه، روایاتی که در بیش از یک منبع آمده است، یک بار ذکر شده و نشانیهای مربوطه، ذیل هر روایت آمده است. البته در صورت تفاوت نقل ها، چنانچه قسمت های مشتمل بر اختلاف در نقل، تأثیر در معنا داشته باشد، ارائه شده است.
4. نمایه سازی: نمایه سازی این موسوعه با استفاده از شیوه نامه ای انجام گرفته است که مهم ترین اصول و قواعد آن عبارت اند از:
- الف- کاربردی بودن نمایه ها و استفاده از کلمات رایج و مأنوس؛
- ب- پرهیز از تفسیر به رأی و پیش داوری در نمایه سازی؛
- ج- پرهیز از قضاوت و اجتهاد. بنابراین، واژه هایی از قبیل: وجوب، استحباب، حرمت، کراهت، اباحه، حسن، قبح، زشت و زیبا، در نمایه ها به کار نرفته است.
- د- استفاده از نمایه های جزئی و پرهیز از نمایه های کلّی و عام؛
- ه- به کارگیری نمایه های صریح و گویا و پرهیز از ضمیر، اسم اشاره و مانند آن که موجب ابهام نمایه می شوند؛
- و- استفاده از نمایه های مفرد و به کار نبردن تثنیه و جمع در نمایه ها تا حدّ امکان.
5 . ارزیابی سندی: در ارزیابی سندی روایات «ریحانه 1»، به ارزیابی لوح فشرده «درایة النور» که یک نرم افزار تخصّصی در زمینه ارزیابی است، اعتماد شد و فقط نتیجه ارزیابی این نرم افزار در «ریحانه 1» منعکس گردید. از آنجایی که «درایة النور» صرفاً روایات کتب اربعة و وسائل را ارزیابی کرده است، در «ریحانه 1» نیز به همین دامنه اکتفاء شد.
6. فرمت بندی: در ریحانه(1)، 9 فرمت تعریف شده است: کد، سند، متن، آیه در روایات، منبع، ارزیابی سندی، نمایه، بدل، قائل.
7. برنامه نویسی
شرح فنی نرم افزار
نرم افزار ریحانه، به شکل Application و بر روی یک لوح فشره (CD) تولید خواهد شد. این نرم افزار در سیستم عامل ویندوز 98 و بالاتر قابل اجراست و با محیط های شبکه ای سازگار است.
این برنامه مجهز به واسط کاربر گرافیکی و متناسب با فضای معنوی داده ها می باشد و برای اجراء نیازی به نصب فارسی سازهای غیر استاندارد ندارد؛ بلکه با موتور فارسی ویندوز اصلی به راحتی کار می کند. همچنین، نرم افزار مجهز به واسط کاربر دو زبانه (فارسی و عربی) است و در صورت نصب نرم افزار عربی، علاوه بر واسط کاربر، کلید واژه های فیش ها نیز به زبان عربی مشاهده خواهند شد.
این نرم افزار از بخش های متعدّدی تشکیل شده است که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می رود.
1. آیات: در بخشی که جهت مشاهده آیاتِ استخراج شده به کار می رود، کاربر می تواند به وسیله شماره فیش یا نشانی آیه، آیه مورد نظر را ملاحظه کند.
2. روایات: در این بخش، روایاتِ استخراج شده قابل ملاحظه است و علاوه بر مشاهده احادیث با استفاده از شماره کد فنی، دامنه گذاری بر روی آنها و یا جستجوی لفظی در فیش ها امکان پذیر است.
3. کلید واژه ها: کاربر با مشاهده یک فهرست درختی از کلید واژه های تعریف شده، و با انتخاب هر کلید واژه می تواند به روایاتی که دارای آن کلید واژه هستند، دست یابد. امکان جستجو در فهرست کلید واژه ها، از دیگر امکانات این بخش است.
4. جستجو: جستجو در متن فیش ها به شکل ترکیبی، از امکانات مهمّ این برنامه است.
علاوه بر بخش های بالا، نکات فنی متعدّدی در نرم افزار رعایت شده است که به تعدادی از آنها اشاره می کنیم:
- - استخراج فیش و ذخیره آن در قالب یک فایل یا ارسال آن به نرم افزار صفحه آرایی MS-WORD ؛
- - امکان مشاهده متن فیش با قلم و رنگ دلخواه؛
- - راهنمای کامل نرم افزار به هر دو زبان عربی و فارسی؛
- - چاپ فیش ها با انواع چاپگرهای ویندوز؛
- - امکان نصب برنامه بر روی هارد کاربر؛
- - معرفی دفتر مطالعات زنان و آثار آن.
وضعیت فعلی «ریحانه1»: در حاضر Data برنامه به اتمام رسیده و به برنامه نویس تحویل داده است و برنامه نویسی آن نیز مراحل پایانی خود را طی می کند. همچنین، اصطلاح نامه «ریحانه1» در دست تدوین است. که امیدواریم سه تا چهار ماه آینده قابل عرضه باشد.
برنامه های آینده: در نظر داریم نسخه دوم ریحانه را تدوین کنیم که در آن علاوه بر رفع اشکالات احتمالی و تکمیل برنامه «ریحانه1»، روایات اهل سنت را نیز اضافه می نماییم.
