ره آورد نور

کلیدواژگان: دانشنامه چندرسانه، دانشنامه رقمی، انکارتا، دائرة المعارف، موسوعه، فرهنگنامه.

تعریف دانشنامه

دانشنامه یا دائرة المعارف که گاه به آن موسوعه و فرهنگنامه نیز می گویند، معادل اصطلاح «Encyclopedia» دانسته شده که خود برگرفته از اصطلاح یونانی «enkyklios paideia» به معنای آموزش فراگیر است. (ئی. ئی، 2007م)

بعضی نویسندگان عرب، کلمه «دائرة المعارف» را به جای «انسیکلوپدی» استعمال کرده اند (1) و بعضی دیگر، به جای آن، کلمه «موسوعه» را به کار برده اند. «انسیکلوپدی» یا «دائرة المعارف»، کتابی است به صورت لغت نامه، یعنی به ترتیب حروف الفبا که تمام علوم و فنون عصر از تاریخ و جغرافیا و ادبیات و هنر و علوم و صنایع، و خلاصه آنچه را می توان در ضمن کلمه معارف یا فرهنگ جمع کرد، شامل می شود. برخی برآن اند بهترین کلمه ای که در زبان فارسی می توان به جای«انسیکلوپدی» به کار برد، «فرهنگنامه» است. ([نامعلوم]، 1338،, 95-96) نگارش دانشنامه در دوره اسلامی به اوج خود رسید و آثاری چون: مفاتیح العلوم، دانشنامه علایی، جامع العلوم فخر رازی و نفائس الفنون آملی، از شناخته شده ترین آن هاست.

دانشنامه (دائرةالمعارف) را امروزه اثری مرجع می دانند که دربردارنده گزیده فراگیر از همه شاخه های دانش (دانشنامه های عمومی) یا زمینه خاصی از دانش (دانشنامه های تخصصی) هستند که مطالب یا مقالات آن را مؤلفانی متخصص نوشته و ویراستارانی ماهر و دانشمند ویراسته باشند و آن مطالب یا مدخل ها، به ترتیب الفبایی و همراه با تصویرهای گویا، نقشه ها، جدول های آماری، ارجاع های متقابل، به اضافه فهرست موضوعی الفبایی مشروح عرضه شده باشد. در برخی دانشنامه ها، ترتیب موضوعی (طبقه بندی شده) یا ترکیبی از ترتیب الفبایی و موضوعی وجود دارد. (اعلم، 1375, 44)

ویژگی های دانشنامه های مکتوب امروزی

شاید بتوان مهم ترین ویژگی های دانشنامه مطلوب را این گونه برشمرد:

1. ارائه اطلاعات جامع در یک موضوع یا رشته علمی که محقق را از منابع فرعی بی نیاز گرداند؛
2. نظام یافتگی اطلاعات در قالب مقالات، یا ساختار موضوعی یا الفبایی و نظمی منطقی؛
3. پیروی از شیوه علمی تدوین مقالات دائرة المعارفی؛ از جمله، گزارشی بودن مقالات؛
4. استفاده از نثر علمی و پرهیز از عبارت پردازی های شاعرانه؛
5. رعایت بی طرفی در ارائه مطالب، دیدگاه ها و دلایل در موضوع مورد بحث و پرهیز از پیش داوری و تحمیل نظر بر خواننده؛
6. رعایت شیوه های فنی نگارش؛
7. گزیده نویسی و پرهیز از پرگویی و تکرار؛
8. ارائه نظام مند و منسجم مطالب و پرهیز از نظریه پردازی های نوظهور؛
9. مستندبودن مطالب؛
10. استفاده از منابع اصیل و معتبر. (رضایی اصفهانی، 1384، 19-18)

دانشنامه در شرق

برخی از دائرة المعارف های چاپی که بیشتر در شرق، ویژه چین و ژاپن، رواج دارد نیز گلچینی از آثار درباره موضوعی خاص است؛ یعنی بخش هایی از کتاب یا آثار دیگر درباره یک موضوع خاص در یک مجموعه گرد آورده می شود.

دانشنامه غیرچاپی (رقمی)

جز دانشنامه های چاپی و مکتوب، شکل های دیگر از دانشنامه چون کامپتون (Compton's Multimedia Encyclopedia)، انکارتا (Encarta's Multimedia Encyclopedia) و گرولیر (Grolier Multimedia Encyclopedia) وجود دارند که به آن دانشنامه های رقمی چندرسانه ای گویند. در دانشنامه انکارتا، مقاله های گوناگون با تصاویر، فیلم و صوت، پویانمایی و اطلس های جهان، نمایش داده می شود. از ویژگی های این دانشنامه، آن است که مقاله های آن به جای آنکه موضوع را به گونه جامع پوشش دهند، به عرضه دورنمایی از موضوع می پردازند. (wikipedia, 2012 )

شکل 1: دانشنامه چندرسانه ای انکارتا

از نمونه های دیگر دانشنامه چندرسانه ای، ای.دی.ای.ام(2) است. این دانشنامه با موضوع سلامتی به عرضه محتوا در دسته بندی های موضوعی و الفبایی می پردازد. افزون بر این دسته بندی ها، گزینه هایی برای آشنایی با شیوه های مراقبت از خود، آگاه شدن از جراحی ها و امراض اضطراری، در اختیار کاربران قرار داده شده است. در ستونی دیگر، فیلم هایی درباره برخی امراض به شکل گزینه های مصور در اختیار کاربر است که با کلیک بر هر موضوع، سخنانی درباره آن موضوع به شکل فیلم به کاربر عرضه می شود.

شکل 2: دانشنامه پزشکی ای.دی.ای.ام.

نمونه دیگر از دانشنامه های چندرسانه ای، نرم افزار کتاب جهانی است. این دانشنامه، ابزاری پژوهشی است که دسترسی به محتواهای کامل از 22 جلد از دانشنامه کتاب جهانی و نیز هزاران تصویر، فیلم، پویانمایی و سخنرانی های مشهور، گاه شمارهای تاریخی، پایگاه های برگزیده و ویرایش شده را فراهم می کند.

شکل 3: دانشنامه چندرسانه ای کتاب جهان

دانشنامه در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

شاید آنچه مرکز با عنوان دانشنامه تولید می کند، از جهاتی مشابه دانشنامه های رقمی و غیرچاپی چون دائرة المعارف چندرسانه ای کامپتون، انکارتا و گرولیر باشد. در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، دانشنامه به نرم افزارهای گوناگون اطلاق می شود؛ برای نمونه، بر نرم افزار دانشنامه نبوی، دانشنامه علوی، دانشنامه سیره معصومان(ع) و نیز بخش تاریخ نامه نرم افزار نورالسیره، و قسمتی از نرم افزار جامع تفاسیر نور، عنوان دانشنامه اطلاق شده است.

در مرکز نور، دانشنامه به گونه های بسیار گفته می شود و نرم افزارهایی که شباهت ظاهری به هم ندارند و سنخیت میان آن ها دیده نمی شود، به شکل های گوناگون به این نام خوانده شده اند.

علت این همسان انگاری را شاید بتوان این گونه برشمرد:

• - چون یکی از ارکان دانشنامه، عرضه مداخلی برای هر مبحث در آن علم است و در شیوه فرمت تخصصی عناوین آن علم را در متن مشخص می کنند، شاید از این جهت، به فرمت تخصصی، دانشنامه گویند.
• - در نرم افزارهایی که به شیوه فرمت تخصصی تولید شده اند، مانند نورالسیره، منابع گوناگون، اعم از محتوای متنی، نقشه و تصویر عرضه شده است و شاید به این سبب، شیوه فرمت تخصصی را با دانشنامه یکسان گرفته اند.

بر پایه تعاریف پیش گفته از دانشنامه، تنها برخی از نرم افزارهای مرکز را می توان به این نام خواند. بر این اساس، شیوه فرمت تخصصی با معیارهای دانشنامه که پیش تر گفته شد، کاملاً منطبق نیست؛ زیرا:

• - دانشنامه، مبتنی بر موضوع است و همه مداخل آن، مرتبط با موضوع شکل می گیرد؛ در حالی که در فرمت تخصصی، نمایه ها و مداخل از کتاب و بر اساس متن و محتوای آن استخراج یا به آن اطلاق شده اند؛
• - دانشنامه ها ممکن است عمومی باشند؛ به این معنا که موضوعات گوناگون: دینی، تاریخی، اجتماعی، جغرافیایی و علمی را دربرداشته باشد؛ اما هر یک از موضوع ها را به تفکیک و به گونه ای نسبتاً جامع پوشش می دهد؛ اما در نرم افزاهایی که به شیوه فرمت تخصصی سامان یافته اند، نه چنین تفکیکی بین موضوعات گوناگون دیده می شود و نه جامعیت در موضوعات؛
• - در دانشنامه ها با مراجعه به هر مدخل می توان اطلاعات کلی درباره آن به دست آورد؛ درحالی که در فرمت تخصصی، هر مدخل به اندازه گنجایش یک کتاب به کاربر اطلاعات می دهد؛
• - بین مداخل و نمایه های نرم افزارهایی که در موضوعات گوناگون به شکل فرمت تخصصی سازمان دهی شده اند و دانشنامه های چاپی منتشرشده در آن زمینه، شباهت های ناچیز دیده می شود.

همچنین، بخشی از نرم افزارها، مانند جامع تفاسیر نور که عنوان دانشنامه گرفته است، شایسته این نام به نظر نمی رسد؛ زیرا متناسب با تعاریف عرضه شده برای دانشنامه ها، نمی توان این نرم افزار یا بخشی از آن را دانشنامه نامید؛ زیرا دانشنامه، دائرةالمعارف، مجموعه یا گردایه، به نوشتار جامعی گفته می شود که شامل اطلاعاتی درباره همه شاخه های دانش یا شاخه مشخصی از دانش است. دائرة المعارف یا دانشنامه، از زاویه نگرش کتابداران، نوعی کتاب مرجع یا منبع مرجع ردیف اوّل است که از جهت ساختمان، شبیه فرهنگ ها یا واژه نامه هاست که در آن، به ازای هر مدخل یا شناسه، یک مقاله در حد چند سطر یا چند صفحه عرضه می شود. دانشنامه ها نیز مانند فرهنگ واژگان، بیشتر به صورت الفبایی تنظیم می شوند. ازاین رو، پیداکردن مقاله مورد نظر در آن ها بسیار آسان است. البته، برخی دانشنامه ها به صورت موضوعی و برخی نیز به صورت موضوعی الفبایی تنظیم شده اند. (ariusabdulahad, 2010) دانشنامه نباید با واژه نامه اشتباه شود. البته در برخی نمونه ها، مرز این دو روشن نیست و کتاب هایی مانند لغت نامه دهخدا، بین این دو هستند.

بنابر آنچه گفته شد، بخشی از نرم افزار جامع تفاسیر نور که به عنوان دانشنامه معرفی شده، نه عبارت از مجموعه جامع که همه شاخه های علوم قرآن و تفسیر در آن تبیین می شود است و نه محتوای آن از طریق مداخل استخراج شده از متون عرضه می شود تا کاربران با انتخاب مداخل، به محتوا دست یابند. آنچه در این بخش دیده می شود، تنها عبارت از گزینه های: متن، ترجمه و تفاسیر گوناگون قرآن، حدیث (با تقسیم بندی احادیث به: تفسیری، موضوعی و نیز بیان فضایل، تفسیر واژه، آداب قرائت، اسباب نزول و ذکر احادیث مرتبط)، و تجزیه و ترکیب قرآن است؛ اما هیچ یک از این ویژگی ها امکانی فراهم نمی کند تا عنوان دانشنامه را بتوان به آن اطلاق کرد.

نرم افزار منهج النور نیز که نسخه فارسی آن به نام دانشنامه علوی یاد می شود نیز شاید درخور این اسم نباشد؛ زیرا این نرم افزار عبارت از متن و برخی شرح های سخنان امیر مؤمنان(ع) در نهج البلاغه است و منابع عرضه شده هیچ گاه اطلاعات جامع درباره آن حضرت عرضه نمی کند. از سوی دیگر، همین منابع نیز گرچه محتوا را دسته بندی نموده و مداخلی را با نظامی موضوعی و الفبایی ایجاد کرده، به سبب آنکه در موضوع خود شاید جامع همه آثار نباشد و در عمل، منابع محدود در این زمینه را گردآوری و عرضه شده باشد، نمی توان آن را دانشنامه نامید. بنابراین، به نظر می رسد که ویژگی های کامل یک دانشنامه در این نرم افزار رعایت نشده است.

در نرم افزار دانشنامه علوی، محتوای در گروه های: آیات، احادیث، اشعار، ادعیه، امثال، اعلام، و مصادر گنجانده شده و در گروه اَعلام که در واقع اصطلاح های استخراج شده است و نقش مدخل را ایفا می کند، در نظامی موضوعی (اشخاص، گروه ها، کتاب ها، زمان ها، جای ها، حیوانات، ستارگان، گیاهان و معادن) عرضه شده است. اصطلاح های هر یک از این گروه ها، نظامی الفبایی دارند.

معنای مختار از دانشنامه

با توجه به شباهت دانشنامه های غیرچاپی مانند انکارتا، و دانشنامه های چاپی در شرق، دانشنامه نبوی و نرم افزارهایی که مشابه این دست از نرم افزارها هستند، دانشنامه شمرده می شوند. وجود گزینه هایی چون آواها، تصاویر، نقشه ها، خط زمان و نیز عرضه مطالب به شکل دسته بندی شده در هر دو نرم افزار، شباهت هایی است که میان این دو دیده می شود.

از این که بگذریم، میان معنای مختار از دانشنامه و دانشنامه های چاپی نیز نزدیکی های بسیار دیده می شود؛ به این گونه که:

مداخل انتخاب شده در این دست دانشنامه ها، جامع است و تقریباً همه محتواهای مرتبط با موضوع را دربرمی گیرد؛ برای نمونه، مداخل نرم افزار دانشنامه نبوی، به مداخل نسخه چاپی دانشنامه سیره نبوی که پژوهشگاه حوزه و دانشگاه آن را منتشر کرده، بسیار نزدیک است؛ چه اینکه کتاب های دست اول و معتبر در حوزه موضوعی تعیین شده، به مداخل اتصال یافته است و محتواها از این دید جامع اند.

ویژگی دانشنامه های تولیدشده در مرکز نور

دانشنامه های تولیدشده در مرکز عموماً این ویژگی ها را دارند:

• - درباره یک موضوع یا شخصیت خاص شکل گرفته اند؛ مانند دانشنامه نبوی؛
• - مداخلی درباره موضوع ایجاد شده و سپس منابعی درباره آن گردآمده اند؛
• - محتوای متنی عرضه شده متنوع اند و گزیده کتاب ها و کتب گوناگون در یک زمینه خاص را شامل می شوند؛
• - مداخلی برای دستیابی به متون فهرست شده و به گونه درختی، گزینشی و الفبایی به کاربر عرضه می شوند؛
• - همه اطلاعات در موضوع دانشنامه در آن آورده می شود؛
• - محتواها در قالب های گوناگون و در دسته بندی های مشخص و در زبانه (کارتابل های) جدا آورده می شوند؛
• - محتواها به گونه معمول و به فراخور موضوع در دسته هایی مانند: قرآن، احادیث، کتابخانه، کتابنامه، خط زمان، نگارخانه، زندگی نامه، اصطلاحات، عنوان ها و واژنامه دسته بندی می شوند؛
• - محتوای غیرمتنی، شامل: صوت، تصویر و فیلم نیز در آن ها وجود دارد.

شکل 4: نرم افزار دانشنامه نبوی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

در نمونه بالا، عناصر گوناگون دانشنامه ای، مانند: مقوله ها و دسته بندی های مرتبط با پیامبر، گاهنامه و نگارخانه، گنجانده شده است.

شاید تنها نرم افزارهایی از تولیدات مرکز نور که بتوان آن ها را در عداد دانشنامه گنجاند، نرم افزارهایی باشد که در آن اصطلاح ها و مفاهیم عمده درباره یک موضوع یا شخصیتی خاص، به مثابه مدخل استخراج می شود و محتواهای مرتبط با آن، که عبارت از صفحات یا بخشی از یک صفحه، صوت، فیلم یا تصویر است، به هر اصطلاح متصل می شود. اصطلاح های استخراج شده به شکل های الفبایی یا درختی به کاربر عرضه می شود. از نمونه های این شیوه می توان به دانشنامه نبوی و معصومان(ع) اشاره کرد. بنابراین، از این به بعد مقصود ما از دانشنامه، تنها همین دسته اخیر است؛ زیرا این نرم افزارها تقریباً جامع منابع معتبرند و نیز منابع عرضه شده در آن ها از طریق مداخلی قابل دسترسی اند. همچنین مداخلی که در این نرم افزارها عرضه شده، نسبتاً جامع موضوع اند.

از ملاک های دانشنامه، آن است که مقالات کم حجم، مستند و قابل فهم را درباره همه جوانب یک موضوع یا موضوعات خاص منتشر می کنند. دانشنامه های مرکز نور به سبب مستندبودن به منابع دست اول و رهنمون کردن کاربران به محتواهایی که آن مدخل را تبیین می کند، مشابه همان مقالات عمل می نمایند؛ به عبارت دیگر، تکه های آن کتاب ها، خود استخوان بندی یک مقاله دانشنامه ای را تشکیل می دهند؛ هرچند به گونه بالفعل، یک مقاله نیستند. از سوی دیگر، گاه دانشنامه ها به معنای گلچین منابع نیز مطرح بوده اند؛ برای نمونه، دانشنامه های بسیاری در چین تهیه شده است. بیشتر آن ها بسیار طولانی و مفصل و شامل گلچین هایی از متون ادبی و تاریخی و سرگذشت نامه های برجسته ای است که برحسب رده بندی های مختلف تنظیم شده است. (سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 2007)

بنابراین، اگر بخواهیم ملاک هایی را که دانشنامه باید داشته باشد، ذکر کنیم و بدانیم کدام نرم افزارها که عنوان دانشنامه بر آن ها نهاده شده، این ملاک ها را دارند، جدول ذیل را می توانیم عرضه کنیم:

ویژگی های دانشنامه نور

1. عرضه منابع معتبر درباره موضوع و استخراج مداخل جامع از متن منابع؛

از ویژگی های سودمند در دانشنامه نور، دقت در استخراج اصطلاح ها از متون اصلی و معتبر در موضوع ها یا شخصیت هاست؛ به گونه ای که حتی در قیاس با دانشنامه های چاپی و متنی، نه تنها از اصطلاحی فروگذار نشده بود، بلکه بر آن فزونی نیز داشت؛ برای نمونه، با مقایسه دانشنامه پیامبر اعظم(ص) که جلدهای مربوط به صحابه آن منتشر شده، با بند مربوط به صحابه در نرم افزار دانشنامه نبوی، این امر به خوبی روشن می شود که نرم افزار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نه تنها چیزی از دانشنامه مزبور کم ندارد، بلکه در بخش هایی برتری هایی نیز داشته است.

2. عرضه مداخل و نمایه ها در دسته های منظم در کنار نمایش الفبایی آن ها؛

از دیگر ویژگی دانشنامه نور، دسته بندی اصطلاح ها در گروه های خاص است. این کار سبب می شود فهرست طولانی اصطلاح ها در دسته های محدود جای گیرند و کاربر با انتخاب هر دسته به اصطلاح دلخواه دست یابد. در کنار این دسته بندی ها، کاربر می تواند گزینه نمایش الفبایی را برگزیند و هر نمایه را در جایگاه الفبایی بیابد.

3. عرضه منابع غیرمتنی، در کنار منابع متنی معتبر؛

با توجه به قابلیت های فضای رقمی، امکان اتصال تصاویر، صوت، فیلم، نقشه و نمودار به هر اصطلاح نیز میسر است و کاربر می تواند افزون بر متن، از اسناد چندرسانه نیز درباره اصطلاح دلخواه استفاده کند.

ضرورت های تولید دانشنامه

1. سهولت دستیابی به محتوا و استفاده برای پژوهشگران برای تولید محتواهای پژوهشی؛

دانشنامه ها با توجه به اینکه اصطلاح های رایج یک موضوع خاص را با نظمی الفبایی یا با دسته بندی های خاص تبیین می نمایند، هم دسترسی به محتوا را آسان می کنند و هم اطلاعات پراکنده در کتاب های گوناگون را به شکل یکجا در اختیار کاربران قرار می دهند.

2. تهیه سریع و کم هزینه؛

دانشنامه، منبع مرجعی است که پایه و اساس بسیاری از پژوهش های بنیادین قرار می گیرد و از آنجا که مبتنی بر اسناد معتبر است، در آموزش بسیار کاربرد دارد؛ اما از آنجا که کار تهیه دانشنامه بسیار پرهزینه و وقت گیر است. تدوین یک دانشنامه در موضوعی خاص، ممکن است بیش از ده یا بیست سال طول بکشد. ازاین رو، می بینیم که دانشنامه های بسیاری سالیان دارزی است که چند جلد محدود از آن ها منتشر شده، اما هنوز تکمیل نشده اند؛ درحالی که دانشنامه های رایانه ای مانند نبوی و سیره معصومان(ع)، در قیاس با دانشنامه چاپی، بسیار سریع و کم هزینه تر تهیه می شوند.

3. بازنگری آسان در مداخل و محتوا؛

از سوی دیگر، مسأله بازنگری و تعدیل و اصلاح مداخل دانشنامه ها نیز مطرح است که آن نیز امری بسیار زمان بر است. با توجه به نکات یادشده و نیز نظر به اینکه دانش نامه های بسیاری در حوزه علوم اسلامی در حال تدوین اند، شاید تهیه دانشنامه هایی مانند نبوی و معصومان(ع) که به شایستگی می توانند مقدمه و لوازم تدوین مقالات دانشنامه ای را فراهم آورند، ضرورت بسیار داشته باشد. با استفاده از این گونه دانشنامه های رایانه ای، محققان به آسانی می توانند همه آنچه را در متون معتبر درباره یک مدخل آمده، ببینند و در نگارش مقالات به آن ها استناد کنند. همچنین، با توجه به امکانات فضای رقمی به سادگی می توان مداخل و محتواها را اصلاح و تعدیل کرد.

4. سودمند بودن دانش نامه های مرکز به سبب مستندبودن به خود کتاب ها و دادن مجال برای همه گونه برداشت از متن؛

افزون بر این خاصیت آلی و تبعی، این دانشنامه ها نیز جایگاه خواهند داشت؛ حتی اگر هیچ مرکز دانشنامه نگاری نیز نخواهد این دست نرم افزارها را پایه و مقدمه تحقیقات خود قرار دهد، خود این نرم افزار به همین گونه می تواند هیئت یک دانشنامه را داشته باشد؛ زیرا اساس کار در یک دانشنامه، مستندبودن مقالات آن است و حتی برخی برآن اند مقالات دانشنامه نباید از نوع تولیدی و پژوهشی، بلکه باید صرفاً مروری و گردآوری باشد. (حری و دیگران، 1382، 60) گذشته از این، در یک مقاله دانشنامه ای ممکن است نویسنده هنگام استناد به یک متن، فهم و برداشت خاصی از آن داشته و بر اساس آن برداشت، مفهومی را به مقاله منتقل کرده باشد؛ اما در دانشنامه های مرکز، چون اصل متن کتاب به فراخور هر مدخل عرضه می شود، هر پژوهشگر برداشت خود را از متن خواهد داشت.

کاستی ها

دانشنامه های مرکز در کنار فواید بسیار، کاستی هایی نیز دارند که برخی به ظاهر و ساختار خود نرم افزار باز می گردد و بعضی به محتوا و پژوهش و تحلیل آن.

الف) کاستی های ساختار

1. شلوغ بودن رابط کاربر

صفحه رابط کاربر در این شیوه، بسیار شلوغ است و کاربر با ورود به نرم افزار با انبوهی از گزینه ها و زبانه های گوناگون روبه رو می شود و در نتیجه، ممکن است این شلوغی سبب سردرگمی و ابهام بسیاری از کاربران شود. بنابراین، شاید مناسب باشد، در نگاه نخست، کاربر با تعداد محدود گزینه ها سرکار داشته باشد. برای این کار، می توان گزینه ها را تحت چند گزینه عام تر گنجاند. همچنین، می توان مانند هر دانش نامه دیگر، اصل را مداخل قرار داد؛ یعنی کاربر با اجرای برنامه، تنها با مداخل مواجهه داشته باشد و با انتخاب هر مدخل، گزینه هایی درباره آن مدخل را در صورت انتخاب مشاهده کند.

2. گنگ و مبهم بودن برخی نشانه ها/ گزینه ها

برخی نشانه ها (آیکون ها) و زبانه ها گویا نیستند و به خوبی به مدلول خود دلالت ندارند و کاربر در نظر نخست، متوجه نمی شود که این زبانه چه مطالبی به او عرضه خواهد کرد؛ برای نمونه، در نرم افزار دانشنامه نبوی، کاربر باید برای دستیابی به مداخل، نخست زبانه زندگی نامه و سپس گزینه واژه نامه را برگزیند تا به مداخل برسد. شاید عبارت «زندگی نامه» نشانگر مداخلی که بدنه اصلی دانشنامه را تشکیل می دهند، نباشد. ازاین رو، به نظر می رسد عنوان «مداخل» برای این گزینه مناسب تر باشد.

3. ضعف جست و جو مفهومی نبودن آن در مداخل و متون منابع

امکان جست وجوی در مدخل و متن منابع نیز از دیگر قابلیت هایی است که باید در نرم افزار ارائه شود.

4. عدم اتصال منابع چندرسانه به مداخل با انتخاب کاربر

امکان اتصال صوت، تصویر، فیلم، نقشه و نمودار به مدخل در صورت انتخاب کاربر نیز شایسته است که در نرم افزار گنجانده شود تا کاربران با سهولت بتوانند درباره یک مدخل، همه محتواهای دلخواه را ببینند.

ب) کاستی های محتوا

1. بسنده کردن به متن برای استخراج مداخل/ نمایه ها

اگرچه مداخل استخراج شده در نمونه های یادشده در قیاس با دانشنامه های متنی برتری دارند، شاید لازم باشد برای استخراج مداخل، افزون بر متون معتبر و اصلی، به اصطلاح نامه ها و کتاب های فرهنگ اصطلاح های هر موضوع نیز مراجعه شود، تا هیچ مفهومی درباره موضوع یا شخصیت خاص فرو نماند.

2. نبود اتصال مداخل به متون به شیوه مفهومی

از آنجا که این نرم افزار به عرضه منابع ارزیابی شده و معتبر می پردازد و همه مداخل به منابعی متصل می شود که کارشناسان موضوع های گوناگون آن را از نظر گذرانیده اند، خود این نرم افزار مقدمه و ماده خامی برای تولید دانشنامه های تولیدی خواهد بود. بر این اساس، در اتصال هر مدخل به منابع، باید دقت فراوان صورت گیرد که تنها دلالت هر مدخل به منبع لفظی و مطابقی نباشد؛ بلکه دلالت های التزامی و تضمنی را نیز باید در نظر گرفت.

3. عدم ارجاع مداخل مترادف و مرتبط به یک اصطلاح راجح

به اساس شیوه همه دانشنامه ها شاید لازم باشد در نرم افزارهای دانشنامه ای، اصطلاح های مترادف، مرتبط و مشابه به هم ارجاع شوند؛ به این گونه که همه حالت های نوشتن یک اصطلاح و مترادف های آن، در جایگاه الفبایی آورده شود و به یک مدخل که اصطلاح راجح است، ارجاع داده شود.

4. عرضه نکردن کتاب ها به ترتیب منطقی در شناساندن مدخل

ترتیب عرضه کتاب ها باید به گونه ای باشد که مباحث تا حد امکان سیری منطقی داشته باشند؛ به طوری که نخست منابعی عرضه گردد که به تعریف و توضیحات مقدماتی درباره تاریخچه آن اصطلاح مبادرت می ورزند و سپس، منبع یا صفحه ای که به اصل مدخل و حوزه و تنوع گونه ها و نگرش های موجود درباره آن مدخل می پردازد و پس از آن، منبع یا صفحاتی که ارتباط آن مدخل را با دیگر اصطلاح ها یا مصادیق و نمونه های آن تبیین می کنند.

بایسته های دیگر

مرکز در تهیه دانشنامه، افزون بر نکات پیش گفته، شایسته است به مسائل ذیل نیز توجه کند:

1. تهیه دانش نامه ها در موضوعاتی گوناگون با توجه به داشته های مرکز

با توجه به داشته های مرکز و اصطلاح هایی متصل به متن در شیوه های معجم موضوعی، فرمت تخصصی و درختواره، می توان حوزه دانشنامه ها را گسترش داد و ترتیبی اتخاذ کرد که اصطلاح های مزبور با یک اصطلاح نامه تخصصی شکل استاندارد به خود گیرد تا در کنار عرضه درختی و موضوعی، به شکل دانشنامه ای نیز قابل عرضه گردد.

2. تهیه دانشنامه در حوزه های خاص تر و برای مخاطبان بیشتر

بایسته می نماید که در تولید دانشنامه به حوزه های خاص تر نیز توجه شود. عفاف و حجاب، تربیت فرزند و خانواده، از نمونه هایی است که هم به لحاظ نیاز جامعه و هم ضرورت خود موضوع، اولویت های ویژه خواهند داشت. به تبع حوزه های موضوعی، مخاطبان عمومی، جوان، و نوجوان نیز نیازمند دانشنامه هایی در موضوع های گوناگون اند.

3. شیوه استخراج مداخل و اتصال به متن

مداخل هر موضوع را از راه های گوناگون می توان استخراج کرد؛ مثلاً مشاهده متون معتبر و استخراج اصطلاح های عمده که درباره آن ها بحث و نظر وجود دارد، به همراه بررسی اصطلاح نامه های موجود در حوزه های موضوعی یا با ترکیبی از این دو.

4. توجه به نظام های هوشمند در استخراج نمایه/ مداخل

مداخل استخراج شده را می توان با استفاده از نظام های هوشمند و خودکار، از متن استخراج کرد و به آن ها اتصال داد؛ به این معنا که با استفاده از سامانه های خودکار مانند نظام استخراج خودکار کلیدواژگان، نظام دسته بندی خودکار متون و خوشه بندی خودکار، مداخلی که از طریق اصطلاح نامه ها به دست آمده، به متون متصل کرد یا اینکه مداخل را از آغاز از متون معتبر استخراج نمود و هم زمان به آن وصل کرد. با استفاده از این نظام ها می توان میان صفحات یا منابعی که مرتبط با یک یا چند مدخل اند نیز پیوند برقرار کرد.

از این نظام های خبره و هوشمند، همچنین می توان در موتور جست وجوی دانشنامه ها نیز سود جست تا کابر افزون بر مرور مداخل، از طریق جستجو نیز به مدخل دلخواه دست یابد یا مستقیم به متن برسد.

به این ترتیب، نرم افزار افزون بر شکل گیری حول مداخل که اساس یک دانشنامه را تشکیل می دهد، از رابط کاربری ساده با کاربری آسان نیز برخوردار خواهد بود.

پیشنهاد

الف) محتوا

1. مدخل های دانشنامه باید فراگیرنده همه مسائل و مفاهیم مرتبط با موضوع باشند؛ به گونه ای که همه مداخل تعریف کننده موضوع، به گونه جامع استخراج گردد و همه کتاب ها (ترجیحاً معتبر و دست اول) که درباره آن مداخل مطلبی دارند، آورده شود؛
2. کتاب هایی که حاوی مطالب مغرضانه و یک سونگر در آن موضوع اند، نباید جزء منابع دانشنامه آورده شود؛
3. مدخل های دانشنامه باید از واژگان کنترل شده و استاندارد باشند؛
4. مدخل های دانشنامه باید به اندازه ای عام باشند که بتوان مقاله ای مستقل درباره آن نگاشت؛
5. اصطلاحاتی که خاص اند و در خور مدخل نیستند، ذیل اصطلاحات عام بیایند؛
6. مقالاتی مرتبط با هر مدخل نیز گرد آیند و به آن اتصال یابند؛
7. تصاویر، صوت ها، فیلم ها، نقشه ها، نمودارها مطالب متناسب با هر مدخل نیز هنگام انتخاب، در همان صفحه نمایش داده شود.

ب) شکل نمایش

1. مداخل دانشنامه به گونه الفبایی و رده ای (موضوع و زیرموضوع) قابل نمایش باشد؛
2. همه مداخل که ذیل یک رده (موضوع خاص) می آید، با انتخاب آن نمایش داده شود؛
3. با انتخاب گزینه کتابخانه، بتوان همه کتاب ها، گزیده کتاب ها و مقالات را مشاهده کرد؛
4. با انتخاب هر مدخل، گونه های مختلف اطلاعات درباره آن، مانند: متن، صوت، فیلم، نقشه یا نمودار، به تفکیک به کاربر عرضه شود؛
5. در صفحه اصلی دانشنامه، تنها گزینه های کتابخانه، رده های موضوعی مداخل و نمایش الفبایی مداخل وجود داشته باشد.

گفتنی است که پیش از ورود به مرحله اجرا، باید اصول و مبادی پردازش و تحلیل متون بر پایه این شیوه تبیین گردد. برای این منظور، صفر تا صد شیوه باید در یک جلسه کارشناسی تبیین شوند.

استاندارهای سامان دهی متون بر پایه دانشنامه، در سندی دیگر عرضه خواهد شد.

پی نوشت ها:

منابع: