کلیدواژگان: حدیث، شیعه، اهل‌سنّت، تجمیع احادیث، نرم‌افزار حدیثی.
مقدمه
بر اهل علم و نظر بدیهی است که پس از قرآن کریم، حدیث، مهم‌ترین منبع اندیشه و استخراج احکام، اعتقادات و اخلاق است. احادیث شریفه در میان اهل‌سنّت و امامیه از چنان جایگاه عالی و جایگزین‌ناپذیری برخوردار است که می‌توان گفت بخش عمده معارف دینی، از طریق احادیث استنباط و استخراج می‌گردد. حدیث، به عنوان میراث سترگ پیامبر اکرم(ص)، اهل‌بیت(ع) و نیز صحابه و تابعان ایشان، برای هر یک از فریقین نقشی بسزا و غیرقابل جایگزینی دارد. این جایگاه و اعتبار را باید وامدار انتساب به منبع صدور خود دانست.
جایگاه احادیث پیامبر و اهل‌بیت(ع) نزد فریقین
قرآن کریم در آیاتی فراوان با تأکید بر شخصیت منحصر به فرد پیامبر اکرم(ص)، کلام آن حضرت را وحیانی (نجم، 4)، دستورات ایشان را واجب الإطاعه (حشر، 7) و سیره ایشان را به عنوان بهترین الگو و اسوه حسنه (احزاب، 21) برای مؤمنان معرّفی کرده است. همچنین، در قرآن کریم، اطاعت از رسول و اولی‌الأمر به دنبال اطاعت از خداوند متعال (نساء، 59) ذکر شده است تا بر اهمّیّت اوامر رسول و اولی‌الأمر تأکید گردد. پیامبر اکرم(ص) نیز در احادیث متّفق میان فریقین و متواتر(1) چونان حدیث ثقلین (کلینی، 1407، 1، 294؛ احمد‌بن‌حنبل، 1416، 17، 170)، عترت و اهل‌بیت خویش را در کنار قرآن به عنوان همراه جدایی‌ناپذیر پس از خود به ودیعت سپرده و ضمانت داده که مسلمانان با تمسّک به هر دو، هرگز گرفتار تردید و گمراهی نگردند.
در امّت اسلام، پس از قرآن کریم، دومین منبع اصیل برای استنباط احکام شرعیه و استخراج معارف اسلامی و اعتقادات، احادیث شریفه است که شامل قول، فعل و تقریر می‌گردد.
اشتراک بسیاری از روایات که در اهل‌سنّت از طریق صحابه و تابعین روایت شده و در شیعه امامیه از طریق اصحاب ائمه معصومین(ع)، نشان‌دهنده آن است که این تراث ارزشمند به طور غالب، سرچشمه‌ای مشترک دارند و صرف‌نظر از ملاک مقبولیت حدیث نزد هر کدام از فریقین، می‌توانند در بسیاری از پژوهش‌ها به عنوان مکمّل یکدیگر، نقش‌آفرینی‌هایی چونان: قراین، شواهد، استدراک، تبیین و کشف تقطیعات داشته و نیز در شرایط کنونی جهان اسلام، وحدت‌آفرین باشند.
از صدر اسلام تاکنون، به جز دوران ناگوار منع تدوین و گردآوری حدیث که نزدیک به یک قرن به طول انجامید، آن دسته از مسلمانان که به اهمّیّت و لزوم حفظ سنّت واقف بودند، کوشیدند با جمع‌آوری احادیث، آن را حفظ نمایند و به نسل‌های پسین انتقال دهند. ایشان تلاش کردند تمامی متون به جای مانده از پیامبر اکرم(ص) و خاندان پاک و مطهر ایشان را تجمیع، تصحیح، پالایش، شرح یا تلخیص نمایند.
ضرورت و اهمیت تجمیع احادیث فریقین
از زمان به‌کارگیری و ظهور فنّاوری‌های دیجیتال در علوم اسلامی، جدایی منابع حدیثی فریقین برای پژوهشگران مشکل‌ساز بوده است؛ به گونه‌ای که ایشان مجبور به نصب نرم‌افزارهای مختلف در رایانه‌های خود بوده‌اند تا این ضعف را جبران نمایند. با وجود این، کاستی‌های موجود در محتوای نرم‌افزارهای تولیدشده و یا کمبود امکانات پژوهشی در آنها، تمام نیازهای پژوهشگران را برآورده نساخته است.
با توجّه به نقش ویژه حدیث در استخراج معارف اسلامی که از دیرباز به عنوان مادر همه علوم اسلامی شناخته شده، ضروری است از همه ظرفیت‌های موجود در اشاعه و آسان‌سازی بهره‌برداری از این میراث گران‌مایه، استفاده شود. کمبودهای کنونی و فقدان بستر نرم‌افزاری جامع و مناسب در عرضه موازی احادیث فریقین و بهره‌گیری پژوهشگران در مطالعات تطبیقی، بر ضرورت تجمیع احادیث فریقین تأکید می‌نماید.
تابه‌حال، نرم‌افزارهای حدیثی مختلفی از سوی شیعه و اهل‌سنّت و با درنظرگرفتن تعصّبات مذهبی تولید شده است؛ ولی هیچ کدام به تنهایی و به دلایلی که پس از این خواهد آمد، پاسخگوی نیاز محقّقان علوم اسلامی نیست. از این رو، به نظر می‌رسد که لازم است بدون ایستایی بر باورهای مذهبی، برای رفع کاستی‌های موجود و نیازهای دیرینه محقّقان به جامع منابع روایی فریقین، کتابخانه‌ای در قالب ساختارها و ابزارهای جدید علمی جهت بهره‌برداری‌های گوناگون درون یا برون‌مذهبی تولید نمود و ضمن فراگیرسازی احادیث در بین اقشار دانشور جامعه، زمینه مطالعات پژوهشی جدید را برای نسل فعلی و آیندگان، فراهم کرد.
تجمیع و قرائت فریقین از حدیث و سنّت
بدیهی است، چنانچه بخواهیم تجمیعی میان احادیث فریقین صورت دهیم، لازم است پیش‌تر، تعاریف هر یک از فریقین نسبت به حدیث و دامنه مفهومی آن را شناخته باشیم؛ چرا که حرکت جانب‌دارانه از یک مذهب خاصّ و عمل بر طبق هر یک از مبانی معرفتی فریقین به‌تنهایی، این حرکت علمی را ناقص و مستوجب ملامت می‌نماید.
حدیثی که طریق دستیابی به سنّت و مسیر آگاهی از آن است در میان امامیه شامل قول، فعل و تقریری از معصوم (پیامبر اکرم و ائمه اثناعشر) می‌گردد (شهید ثانی، 1408، 50) که با طرق و اسناد شیعی و در کتاب‌های محدّثان شیعی گردآوری‌شده باشد؛ لکن سنّیان، مصادر سنّت را از قول و فعل و تقریر پیامبر اکرم(ص) فراتر برده و به احادیث صحابه و تابعان (نورالدین عتر، 1401، 29) و حتّی سنّت خلفا (ابی داود، 1371، 2، 506) و شیخین(2) نیز استناد می‌نمایند و تلقّی آنان از حدیث، تنها روایاتی است که با اسناد سنّی و در کتاب‌های حدیثی خاصّ آنان نقل شده باشد.
در نتیجه، می‌توان گفت حدیث که پُرکاربردترین منابع در استخراج معارف اسلامی است، با وجود اختلافات در مفهوم و دامنه و پوششدهی زیرمجموعه‌های مرتبط و ذیلی، به طور خلاصه شامل: گفتار، فعل، تقریر، گزارش و حکایت، کتابت، صفات خَلقی و خُلقی، سیره و مغازی پیامبر اکرم(ص) می‌گردد که در نزد امامیه از پس از پیامبر اکرم(ص) شامل احادیث مروی از ائمه اطهار(ع)، و در نزد اهل‌سنّت، صحابه، تابعین و اتباع آنها و نیز محدّثان و فقیهان نخستین را در بر می‌گیرد.
به منظور تجمیع و قرائت فریقین از حدیث و سنّت، توجّه به نکات ذیل ضروری است:
1. گونه‌شناسی نگارشی و محتوایی منابع حدیثی
کتاب‌هایی که در تجمیع احادیث فریقین به عنوان منبع، محور اصلی قرار خواهند گرفت، شامل کتاب‌های حدیثی یا شروح آن می‌باشد که با توجّه به دسته‌بندی‌های مختلف محدّثان در نگارش و تدوین روایات، لازم است به طور خلاصه گزارشی از انواع این کتاب‌ها و گونه‌های نگارشی آنها ارائه گردد.
در دامنه کتاب‌های شیعی با سبک‌های نگارشی، همچون: جامع نگاری، تک‌نگاری موضوعی، شرح الحدیث، أمالی، مسانید، کتاب‌های فضایل و مناقب، اربعینیات، مستدرکات، تفاسیر روایی و غیبت‌نگاری، و نیز از کتاب‌های اهل‌سنّت، شاخص‌ترین گونه‌های نگارش کتاب‌های حدیثی، شامل: جوامع، صحاح، سنن، مصنفات، موطآت، مسانید، مستخرجات و زواید، معاجم و مشیخات، اجزای حدیثی، امالی و فواید و تفاسیر مأثوره است.
2. محدوده عقیدتی ـ فقهی مؤلّفان در گردآوری احادیث
بدیهی است، با توجّه به گستردگی مخاطب این حرکت علمی که شامل تمامی فِرَق کلامی و فقهی اهل‌سنّت و نیز فِرَق منتسب به شیعه مانند زیدیه و اسماعیلیه در کنار امامیه است، ضروری می‌نماید بدون صحّه‌گذاردن بر مبانی هر یک از فریقین، کتاب‌های مقبول ایشان که به عنوان أُمّهات منابع حدیثی در نزد آنان به شمار می‌رود، به فهرست منابع افزوده گردد.
وجود برخی کتاب‌های حدیثی اهل‌سنّت با روایت‌های مختلف که هر کدام نزد یک فرقه فقهی اعتبار و مقبولیت دارد نیز به ضرورت این توسعه تأکید می‌نماید؛ مثلاً کتاب معروف «الموطأ» از مالک‌بن‌انس به روایت محمد‌بن‌حسن شیبانی، مورد اعتنا و ویژه حنفی‌هاست؛ ولی همین کتاب به روایت یحیی‌بن‌یحیی لیثی و دیگران، نزد باقی فِرَق فقهی اهل‌سنّت کاربرد دارد.
همچنین، برخی کتاب‌های فقهی مانند «مسند الربیع» که نزد اباضیه معتبر است؛ ولی عموم اهل‌سنّت رغبتی به آن نداشته و حتّی صاحب مسند را مجهول می‌دانند و نیز منابع روایی معتبر نزد زیدیه مانند «رأب الصدع» (امالی احمد‌بن‌عیسی) و سایر منابع که همگی از این قاعده پیروی خواهد کرد.
3. لزوم حفظ تعادل و سیاست‌گذاری انتخاب کتاب‌ها
از آنجا که از آغاز فعّالیت مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، متون شیعی به‌ویژه احادیث به عنوان اوّلین و اصلی‌ترین موضوع پژوهش قرار گرفته و تا کنون تمامی محصولات مرکز با موضوعات مختلف با گرایش به مذهب شیعه امامیه تولید شده، ضروری است که این خط‌مشی مقدّس در همه ادوار زمانی و یکایک تولیدات جدید مرکز، حفظ و در نظر گرفته شود. در یک تقسیم کلّی، نرم‌افزارهای مرکز، یا برخاسته از احادیث و معارف عقیدتی، فقهی و اخلاقی ناب شیعی است و یا در موضوعاتی است که مذهب مؤلّفان و صاحبان آثار، حسّاسیتی در تولید و موضوع آن نرم‌افزار ایجاد نمی‌کند؛ مانند نرم‌افزارهای: نجوم، طبّ اسلامی، جغرافیای جهان اسلام، سیره و تاریخ اسلام و ایران.
از مهم‌ترین نکات و بزنگاه‌های پُرخطر در تولید این نرم‌افزار که نیازمند تدبیر خاصّ است، لزوم تناسب و تعادل در تعداد کتاب‌های هر یک از فریقین است. چون کتاب‌های روایی اهل‌سنّت با تمامی سبک‌های نگارش، بسیار بیشتر از منابع حدیثی شیعی هستند، لازم است در انتخاب کتاب‌های روایی امامیه و نیز کتاب‌های حدیثی عامّه به‌گونه‌ای رفتار شود که کمبود منابع امامیه، به استخفاف و تضعیف نام مکتب امامیه منجر نگردد؛ همچنان که لازم است با خودداری از به‌کارگیری بی‌ملاحظه منابع روایی عامّه، از تعظیم و تکریم غیرضروری، بلکه پُرآفت و مشکل‌ساز دلدادگان مکتب سقیفه جلوگیری نمود.
پیش از این، در جای خود ثابت شده است که اساس نقطه تقابل و افتراق میان شیعه و اهل‌سنّت، در تعامل با احادیث آن است که شیعیان، فقط روایات معصوم را معتبر شمرده و حجّت می‌دانند. ازاین‌رو، تنها گزارش قول، فعل و تقریر پیامبر اکرم(ص) و سایر معصومان(ع)، در تعریف حدیث شیعی جای گرفته است؛ ولی در باور سنّیان، تنها پیامبر اکرم(ص) معصوم است و از دیدگاه آنان، روایات امامان شیعه(ع) به عنوان حجّت مستقل پذیرفته نشده است؛ ولی در مقابل، روایات صحابه و تابعان را به شرط احراز شرایط، معتبر دانسته و حجّت می‌شمارند.
بنابراین، باید گفت که تجمیع کلمات صحابه، تابعین و تابعین تابعین و حتّی آراء محدّثان و فقهای صدر اسلام در کنار سنّت نبوی، در إزدیاد شمار روایات و نیز کثرت مصادر حدیثی عامّه تأثیر مستقیم داشته است که پس از نگارش گسترده روایات و رهیافت مفهوم وضع در روایات، مجبور به پالایش و نگاشتن کتاب‌های مخصوص به احادیث موضوعه شده‌اند.
توجّه به این نکته ضروری است که کمبود منابع روایی شیعی یا فقدان سبک‌های گوناگون نگارش در مکتوبات حدیثی، نتیجه ضعف قدرت سیاسی، سلطه ظلم و غلبه خلفای شیعه‌ستیز و حاکمان اموی و عباسی از واپسین روزهای وفات پیامبر اکرم (ص) و از بین رفتن حجم گسترده‌ای از ذخایر حدیثی مکتوب شیعه تا پیش از قرن نهم بوده است؛ همچنان که به آتش کشیدن بسیاری از کتابخانه‌های شیعی توسط مخالفان، نظیر کتابخانه مرحوم شیخ طوسی در بغداد، نمونه‌ای بارز از حوادث جان‌سوز و جبران‌ناپذیری است که بر میراث حدیثی شیعه رفته است.
بنابراین، با توجّه به ضرورت حفظ شاخص‌های شیعی در مرکز و نیز ادامه و تعظیم مجاهدت‌های خستگی‌ناپذیر محدّثان امامیه، پیشنهاد‌های مختلفی در سیاست‌گذاری انتخاب منابع کتابخانه تجمیع احادیث فریقین، در نظر گرفته شده است که هر کدام مشکلات، موانع و یا محسناتی را به همراه دارد.
توجیهات تجمیع احادیث فریقین
در خصوص تولید نسخه دوم نرم‌افزار کتابخانه تجمیع احادیث فریقین، و به طور کلّی در مورد تجمیع احادیث فریقین، برخی نظرها و انتقادها در میان است؛ برای تبیین تبعات نیکوی این حرکت علمی، توجیهات تولید و پاسخ به انتقادها در چهار بخش تنظیم شده است:
الف. توجیه علمی بر پایه مطالعات تطبیقی
مطالعات تطبیقی و مقارنه‌ای، به‌ویژه در حوزه حدیث، از اهمیت و ضرورت بسیاری برخوردار است. حدیث، به عنوان مادر و خاستگاه علوم اسلامی، در تمامی مبانی معرفتی فریقین نقش اساسی و ریشه‌ای دارد. از این رو، شناخت احادیث فریقین در شناخت پیشینه انظار و صدور روایات و دیدگاه‌های روات و گرایش‌های مختلف ایشان دخالت تام دارد. بدیهی است که آثار علمی هر پژوهشگر، تنها زمانی به کمال و اتقان خواهد رسید که وی با مطالعه مبانی، مستندات و ادله، بر جوانب موضوع احاطه یافته و رویکردهای متفاوت و مخالف را بررسی کرده باشد؛ برای مثال، بسیاری از روایات فقهی یا کلامی معصومان(ع)، ناظر به بروز یک جریان در جامعه اسلامی و یا اصطکاک موجود میان فقهای عامّه در مدینه، کوفه و سایر بلاد حدیث‌خیز اسلامی از لسان ائمه معصومین(ع) صادر شده است.
از سوی دیگر، بررسی و کشف فضای صدور روایت با استفاده از روایت اهل‌سنّت در همان موضوع و در همان بازه زمانی و یا احتمالاً وجود روات مشترک میان این روایات، استنباط دلالت و فحوای روایت را برای پژوهشگر بسیار دقیق‌تر می‌نماید. این مطلب، حتّی در مورد روایاتی که فحوای آنها کاملاً در تضادّ با اقوال عامّه است نیز کاربرد قرینه‌ای پیدا می‌کند؛ همچنان‌که روایات آمر به «مخالفة العامة» (الکلینی، 1407، 1، 68) نیز به این ادعاء تأکید می‌نماید.
پُرواضح است که میان معارف شیعی و اهل‌سنّت، نقاط افتراقی و اشتراکی بسیاری است. گاه بررسی دیدگاه‌ها و احادیث طرف مقابل، قرینه‌ای برای فهم، کشف مبهمات و برون‌رفت از پیچیدگی‌های موضوعات علمی است. از این رو، فواید کلّی که از مطالعات تطبیقی در حوزه حدیث انتظار می رود، به طور خلاصه شامل موارد ذیل می‌گردد:
- گردآوری احادیث فریقین به منظور شناخت دقیق و مطالعات همه‌سونگر در موضوعات مختلف؛
- گردآوری روایات و معارف، به‌ویژه گزارش‌های تاریخی از سیره چهارده معصوم(ع) و نزدیکان به ایشان که در منابع شیعی نیست؛
- کشف آراء و نظریات مختلف فریقین در موضوعات فقهی و کلامی؛
- شناسایی و بررسی مشترکات و موارد اتّفاقی میان فریقین در اصول و فروع؛
- شناسایی و بررسی نقاط افتراق و اختلافات موجود و رفع ابهامات در انواع قضایا میان مکتب اهل‌بیت(ع) و مکتب خلفا؛
- مقایسه بین آراء، نظریات و نصوص موجود، و به دنبال آن، شناخت اسباب و دلایل اختلاف در احادیث؛
- واکاوی ادله و مشابه‌یابی مستند باورهای هر یک از فریقین، به منظور توسعه، تکمیل، نقد مبانی و ملاک‌ها؛
- رفع عوامل اختلاف با گسترش دانش، رفع سوءتفاهم‌ها و کشف نسبت‌های ناروا به هر یک از طرفین؛
- استخراج روایات شیعی از طُرُق اهل‌سنّت و برعکس.
نمونه‌هایی از مشابهت روایات فریقین با اختلاف طُرُق
برای نمونه، مواردی مشابه که مضمونی یکسان و با طُرُق مختلف در فریقین نقل شده است، به موارد ذیل اشاره می‌گردد:
نمونه اوّل: روایت امام صادق(ع) در منابع شیعی:
«محمد‌بن‌إسماعیل عن الفضل‌بن‌شاذان عن حماد‌بن‌عیسى عن ربعی‌بن‌عبدالله عمن حدثه عن أبی‌جعفر علیه السلام قال: من طلب العلم لیباهی به العلماء أو یماری به السفهاء أو یصرف به وجوه الناس إلیه فلیتبوأ مقعده من النار إن الرئاسة لا تصلح إلا لأهلها.» (الکلینی، 1409، 1، 41)
مشابه همان روایت در منابع اهل‌سنّت از پیامبر اکرم(ص):
«حدثنا أبوالأشعث أحمد‌بن‌المقدام العجلی البصری، حدثنا أمیة‌بن‌خالد، حدثنا إسحاق‌بن‌یحیى‌بن‌طلحة، حدثنی ابن‌کعب‌بن‌مالک، عن أبیه، قال: سمعت رسول‌الله صلى‌الله علیه وسلم یقول: من طلب العلم لیجاری به العلماء أو لیماری به السفهاء أو یصرف به وجوه الناس إلیه، أدخله الله النار.» (ترمذی، 1719، 4، 457)
نمونه دوم: روایت امام صادق(ع) در منابع شیعی:
«و قال الصادق علیه السلام: إذا کان الماء قدر قلتین لم ینجسه شیء والقلتان جرتان.» (صدوق، 1404، 1، 6)
روایت پیامبر اکرم(ص) در منابع اهل‌سنّت با مضمون مشابه:
«حدثنا عبدة، حدثنا محمد‌بن‌إسحاق، عن محمد‌بن‌جعفر‌بن‌الزبیر، عن عبیدالله‌بن‌عبدالله، عن ابن‌عمر، قال: سمعت النبی صلى‌الله علیه وسلم، یسأل عن الماء یکون بأرض الفلاة، وما ینوبه من الدواب، والسباع؟ فقال النبی صلى‌الله علیه وسلم: إذا کان الماء قدر قلتین لم یحمل الخبث.» (ابن‌حنبل، 1416، 8، 211)
نمونه سوم: روایت امام رضا(ع) در منابع شیعی:
«حدثنا الحاکم أبوعلی الحسین‌بن‌أحمد البیهقی قال حدثنی محمد‌بن‌یحیى الصولی قال حدثنی محمد‌بن‌موسى‌بن‌نصر الرازی قال حدثنی أبی قال: سئل الرضا(ع) عن قول النبی(ص) أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم وعن قوله(ع) دعوا لی أصحابی فقال(ع) هذا صحیح یرید من لم یغیر بعده ولم یبدل قیل وکیف یعلم أنهم قد غیروا أو بدلوا قال لما یروونه من أنه(ص) قال لیذادن برجال من أصحابی یوم القیامة عن حوضی کما تذاد غرائب الإبل عن الماء فأقول یا رب أصحابی أصحابی فیقال لی إنک لا تدری ما أحدثوا بعدک فیؤخذ بهم ذات الشمال فأقول بعدا لهم وسحقا لهم أ فترى هذا لمن لم یغیر ولم یبدل.» (صدوق، 1378، 2، 87)
روایت پیامبر اکرم(ص) در منابع اهل‌سنّت با مضمون مشابه:
«حدثنا محمد‌بن‌کثیر، أخبرنا سفیان، حدثنا المغیرة‌بن‌النعمان، قال: حدثنی سعید‌بن‌جبیر، عن ابن عباس رضی الله عنهما عن النبی صلى‌الله علیه وسلم، قال: إنکم محشورون حفاة، عراة، غرلا، ثم قرأ «کما بدأنا أول خلق نعیده وعدا علینا إنا کنا فاعلین» وأول من یکسى یوم القیامة إبراهیم، وإن أناسا من أصحابی، یؤخذ بهم ذات الشمال، فأقول: أصحابی، أصحابی، فیقول : إنهم لم یزالوا مرتدین على أعقابهم منذ فارقتهم، فأقول کما قال العبد الصالح: «و کنت علیهم شهیدا ما دمت فیهم» إلى قوله: «الحکیم».» (بخاری، 1410، 5، 335)
ب. توجیه سیاسی بر پایه وحدت
تجمیع منابع حدیثی شیعه و اهل‌سنّت در بستر نرم‌افزاری واحد، موجب تقریب مذاهب اسلامی و تحکیم وحدت میان شیعه و اهل‌سنّت در داخل و خارج کشور، به‌ویژه جامعه علمی ایشان خواهد گردید.
در سالیان اخیر، مراکز نرم‌افزاری اهل‌سنّت با تکیه بر تعصب‌های مذهبی، توجّهی به منابع شیعی نداشته‌اند؛ أمّا مانند همیشه، شیعیان امامیه پیش‌قدم این حرکت جدید و شگرف در راستای تحکیم وحدت میان فریقین خواهند بود که بدون تردید، در بهبود تعامل و ارتباط با برادران اهل‌سنّت، تأثیر بسزایی خواهد داشت.
مطالعات تطبیقی بر پایه وحدت، از کارآمدترین شیوه‌هایی است که ضمن تقویت نگرش‌های عالمانه به دور از تعصب، در تحکیم مبانی تقریب بین مذاهب اسلامی مؤثّر است و بستر و زمینه مناسب برای رشد و تعالی اندیشه‌های اسلامی در عرصه تولید علم و نظریه‌پردازی را فراهم ساخته و در رفع بسیاری از سوءتفاهم‌های مذهبی و اعتقادی، اثربخش است.
از سوی دیگر، در واقعیتی انکارناشدنی، جمعیّت شیعیان امامی مذهب، در مقایسه با سایر مسلمان در نسبت اقلیت به سر می‌برد و متأسّفانه فقدان بسترهای مناسب علمی که هر یک از فریقین را با منابع و مبانی عقیدتی یکدیگر آشنا سازد، موجب شده است که حتّی اهل‌سنّت داخل کشور نیز، کمتر تعامل علمی با امامیه داشته باشند؛ چه رسد به اهل‌سنّت خارج از کشور و مجامع علمی کشورهای پیشرو در علوم اسلامی اهل‌سنّت مانند: عربستان سعودی، جمهوری مصر و دولت قطر. بنابراین، بدون تردید ارائه منابع حدیثی شیعی و اهل‌سنّت در یک بستر واحد، توجّه مخاطبان سنّی‌مذهب از داخل و خارج کشور را به حامل نرم‌افزاری مربوطه جلب خواهد کرد و موجب خوش‌بینی و تحسین و تأیید نیّت وحدت‌جویانه شیعه امامیه در این دوران است.
اطلاع هر یک از فریقین، به‌ویژه اهل‌سنّت از آموزه‌های مشترک عقیدتی و نیز ارائه مستندات عقاید شیعی در آثار اهل‌سنّت(3) که از ثمرات مشابهتیابی میان منابع فریقین است، از خصومت‌های جاهلانه و حتّی تکفیرهای افراط‌گرایانه خواهد کاست.
از سوی دیگر، هر ساله شاهد برگزاری اجلاس وحدت در داخل کشور هستیم؛ هر چند در شرایط کنونی جهان اسلام، این نشست، بیشتر صبغه سیاسی در موضوع وحدت به خود گرفته است، امّا می‌توان از طریق این حرکت علمی و عرضه روایات مشترک لفظی و معنایی میان فریقین، خدمتی شایسته به مسئله وحدت نمود و گامی بزرگ در برجسته‌کردن اشتراکات مذهبی برداشت که بدون تردید، در اُلفت میان مسلمانان تأثیری به‌مراتب بیشتر از ملاحظات سیاسی آنها خواهد داشت.
ج. توجیه درون‌مذهبی بر پایه دفاع از مذهب
پُرواضح است که تأکید بر کشف اشتراکات مذهبی و دنبال‌کردن مسئله وحدت، هرچند پسندیده و ضروری است، ولی مهم‌تر از آن، اهتمام، پیگیری و تمرکز بر اصول اعتقادات شیعی است که عالمان امامیه در طول حیات شیعه، هم‌زمان با توسعه و تبلیغ مکتب اهل‌بیت(ع) از طریق مباحثات کلامی و فقهی برای اثبات حقانیت مذهب و دفاع از آموزه‌های متعالی مکتب، همت والا گمارده‌اند. از مهم‌ترین چالش‌هایی که از گذشته توسط برخی افراد در خصوص تجمیع احادیث فریقین مطرح شده، آن است که پرسیده‌اند چه لزومی به تجمیع احادیث شیعه و اهل‌سنّت است؟ چرا که در حال حاضر، نرم‌افزارهای حدیثی اهل‌سنّت و جامع الأحادیث شیعی، کمبودی در موضوع حدیث باقی نگذاشته‌اند. حال، چه توجیهی برای تولید این کتابخانه مشترک وجود دارد؟
از سوی دیگر، همچنان که اخبار و روایات اهل‌سنّت برای ما حجیت ندارد، نصوص صریح و فراوانی در دست است که لزوم مخالفت با اخبار عامه (کلینی، 1407، 1، 68؛ طوسی، 1407، 9، 331) را میرساند. پس، چرا برای تجمیع و تولید نرم‌افزار حدیثی فریقین، این مقدار هزینه مالی و انسانی صرف گردد؟ آیا تولید این نرم‌افزار، خدمت به مخالفان اهل‌بیت(ع) و سرسپردگان سقیفه نیست؟
در پاسخ به این دیدگاه باید گفت: هر چند در نگاه نخست، پرداختن به منابع حدیثی اهل‌سنّت و صرف هزینه برای آن، کار بیهوده‌ای است و به‌گونه‌ای نوعی خدمت به اهل‌سنّت و آثار ایشان قلمداد می‌گردد، ولی برای این طرح، فوایدی است که تولید این نرم‌افزار را نه‌تنها توجیه، بلکه ضروری می‌سازد.
از بزرگ‌ترین مشکلات پیش روی محقّقان، در دسترس نبودن منابع حدیثی اهل‌سنّت در قالب‌های نرم‌افزاری نوین و پیشرفته است که همین امر، باعث کندی امر پژوهش‌های علمی در منابع ایشان می‌گردد. علاوه بر بهره‌برداری‌های تطبیقی که در بخش پیشین گذشت، باید دانست که اهل‌سنّت، طی قرون متمادی به جهت غلبه قدرت سیاسی، همیشه در پی تهاجم و تشکیک در دیانت امامیه و ایراد شبهه در مذهب حقّه شیعه بوده‌اند؛ ولی در مقابل، عالمان امامی که در اقلیت سیاسی قرار داشتند، تنها توانستند به دفع شبهات و اتهامات وارده بپردازند؛ أمّا فرصتی نیافتند تا مقابله‌به‌مثل نمایند.
کمبود کتاب‌ها و سختی وصول به منابع حدیثی فریقین، به‌ویژه اهل‌سنّت، درگذشته به اندازه‌ای بود که حتّی در فاصله‌ای کمتر از پنجاه تا صد و پنجاه سال قبل، از بغرنج‌ترین مشکلات در پیش پای مدافعان مکتب امامیه همچون میرحامدحسین‌ها و علّامه امینی‌ها و دیگران، عدم دسترسی به منابع حدیثی اهل‌سنّت بود. ایشان همواره با مشکل کمبود کتاب‌ها و عدم دسترسی به کتابخانه‌های جامع حدیثی مواجه بودند و گاه برای یافتن یک کتاب، مجبور به ترک وطن و سفرهای دور و آکنده از خطر، برای مطالعه امانی آن کتاب میشدند.
امروزه با قدرت یافتن شیعه و وجود امکانات و ابزار پیشرفته برای تحقیق و پژوهش، ضروری است در فراهم‌کردن بستر مناسب برای از سرگرفتن تلاش‌های پیشینیان و ادامه‌دهندگان راه آن رادمردان غیور کوشید و با ایجاد تمهیدات لازم برای مطالعات تطبیقی، فضای گفت‌وگو و تبادل افکار را برای نظریه‌پردازی‌ها و طرح مباحث جدید و ساختارشناسانه در عرصه‌های مختلف به وجود آورد.
از سوی دیگر، آوردن منابع حدیثی شیعه و اهل‌سنّت در کنار یکدیگر، همچنان‌که نشان از شجاعت علمی و ثبات اعتقادی شیعی است، باعث می‌گردد که پژوهشگران اهل‌سنّت با منابع روایی شیعه آشنا شده و با مطالعه آنها از تاریکی تعصب به سوی انصاف و نور حقیقت رهنمون شوند. از این رو، برخی اهداف درون‌شیعی که تجمیع احادیث شیعه و اهل‌سنّت را در راستای تقویت مبانی متعالی مذهب حقّه امامیه و نیز تضعیف مکتب سقیفه‌باوران توجیه می‌نماید، بدین ترتیب می‌باشد:
- مطالعه منابع روایی اهل‌سنّت، به منظور بهره‌گیری تطبیقی در موضوعات مقارن، مانند فقه و عقیده؛
- احتجاج و اثبات حقانیت آموزه‌های اعتقادی شیعی در مواجهه با اهل‌سنّت با استفاده از ملتزمات ایشان در منابع روایی؛
- مطالعه منابع روایی اهل‌سنّت، به منظور پاسخگویی به شبهات و موارد اتهام به شیعه از طریق منابع روایی ایشان؛
- مطالعه منابع روایی اهل‌سنّت، جهت بررسی و کشف تنافی اقوال، تقطعیات روایی و... از سوی محدّثان؛
- مطالعه همه‌سونگر، تحلیل و نقد نظریات، ادله و مبانی عقیدتی اهل‌سنّت و سنجش آن با ملاک‌های مقبول و کشف تعارضات؛
- مطالعه و بررسی نقد محور در حوزه حدیث و رجال اهل‌سنّت در راستای اعتبارسنجی روایات، تضعیف و تصحیح اسناد، ریشه‌یابی گزارش‌های رجالی و تاریخی و کشف روایات موضوعه؛
- مطالعه منابع روایی اهل‌سنّت، به منظور استفاده در بحث‌های تهاجمی و چالش‌برانگیز در بین اهل‌سنّت که به مطالعات تحقیقی و حقیقت‌جویانه از سوی ایشان منجر خواهد شد؛
- جلوگیری از دستبرد در منابع اهل‌سنّت و بازیابی تقطیعات، تحریفات احادیث و حلقات مفقوده آن؛
- احیاء و حفظ کتاب‌هایی از اهل‌سنّت که در موضوع فضایل اهل‌بیت(ع) نگاشته شده و ایشان از آوردن آن کتاب‌ها در نرم‌افزارها خودداری کرده‌اند.(4)
بدیهی است که در نیل به اهداف فوق، استفاده از ابزارهای نوین پژوهشی در قالب‌های نرم‌افزاری نور، دسترسی به فهرست کتب، متون و مشاهده آیات در کتاب‌ها را آسان کرده و موجب سرعت‌بخشی به سیر این‌گونه مطالعات و صرفه‌جویی در زمان خواهد شد.
د. توجیه رفع کمبودهای موجود
برخی کمبودها و ضعف‌هایی که پژوهشگران شیعی در استفاده از نرم‌افزارهای تولید اهل‌سنّت با آن مواجه هستند، در ذیل اشاره می‌شود:
- وجود ضعف‌های ساختاری در نرم‌افزارهای مشابه خارجی در مقایسه با ساختار محصولات مرکز نور؛
- نامناسب‌بودن محیط کاربری و کتابخانه نامطلوب و غیراستاندارد برای مطالعه؛
- عدم تطابق صفحات کتاب در نسخه دیجیتال با متن و صفحات اصلی کتاب در برخی منابع؛
- فقدان فهرست در بسیاری از کتاب‌های نرم‌افزارهای اهل‌سنّت مانند «الجامع الکبیر» و «المکتبة الشاملة»؛
- فقدان کتاب‌های شیعی در نرم‌افزارهای اهل‌سنّت؛
- عدم اعتماد به اصالت کتاب‌ها در نرم‌افزارهای تولید خارج از مرکز که گاه برخی کتب، ناقص و یا دارای حذفیات عمدی و سهوی است؛
- فقدان ابزار جست‌وجوی پیشرفته و نیز امکانات پژوهشی، مانند: انتقال به سندهای متنی و لغت‌نامه هوشمند؛
- در دسترس نبودن منابع حدیثی فریقین در بستر واحد برای مطالعات تحقیقی و تطبیقی.
اهداف کلّی طرح
پس از ارائه توجیهاتی که در چهار محور برای این حرکت علمی بیان گردید، به طور کلّی، ارائه احادیث فریقین در یک حامل دیجیتال که در این نوشتار، مراد قالب‌های نرم‌افزاری نور می‌باشد، اهداف زیر را دنبال می‌کند:
- ارائه کتابخانه جامع احادیث فریقین در بستر واحد دیجیتال؛
- تجمیع اهمّ منابع حدیثی فریقین از عالمان متقدّم، متأخّر و معاصر که در مرحله عملیاتی‌شدن به فازهای نخست، میانی و تکمیلی تعریف می‌گردد؛
- برآورده ساختن نیاز دیرین حدیث‌پژوهان و آسان‌سازی دسترسی و مقایسه متون متقدّم، میانی و متأخّر و معاصر و نیز بررسی تطبیقی میان فریقین؛
- تحکیم وحدت میان جامعه علمی، دانش‌پژوهان از عالمان شیعی و اهل‌سنّت از طریق ارائه کتابخانه مشترک؛
- تقریب آراء محدّثان مذاهب و کشف اشتراکات در راستای تقویت وحدت؛
- فراهم‌نمودن زمینه خروج از تعصّب و ایجاد فضای علمی برای آشنایی پژوهشگران هر یک از فریقین نسبت به منابع حدیثی یکدیگر؛
- ارائه متون روایی فریقین در قالب ساختار جدید نرم‌افزاری به همراه جدیدترین ابزارهای علمی و پژوهشی؛
- جبران ضعف‌های محتوایی و ابزارهای پژوهشی در سایر حامل‌های مشابه.
پیشینه گردآوری منابع فریقین
الف. در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)
پیش از این، کتب اربعه شیعه و کتب ستّه اهل‌سنّت به درخواست و سفارش ریاست امور دینى ترکیه در نرم‌افزار «نور احادیث 1» توسط مرکز تولید و عرضه شده است. پس از آن، در بهار سال 1395 نسخه نخست کتابخانه تجمیع احادیث فریقین، در مجموعه‌ای شامل مهم‌ترین مصادر اصیل و متقدّم حدیثی شیعه و اهل‌سنّت تولید و عرضه شده است؛ مشتمل بر 20 عنوان کتاب در 137 جلد، که عبارت‌اند از کتاب‌های: نهج‌البلاغه، صحیفه سجادیه، المحاسن، الکافی، من لا یحضره الفقیه، التهذیب، الاستبصار، الخصال، معانی الاخبار، ثواب الاعمال وعقاب الاعمال، صحیح البخاری، صحیح مسلم، سنن النسائی، سنن الترمذی، سنن ابی داوود، سنن ابن ماجه، موطأ مالک، سنن الدارمی، المجتبی من السنن و مسند احمد. بنابراین، مجموع کتاب‌های این نرم‌افزار، شامل 10 عنوان کتاب از منابع شیعی و 10 عنوان کتاب از منابع اهل‌سنّت است.
ب. در خارج از مرکز نور
نرم‌افزارهای متعدّدی در این موضوع تولید شده است که می‌توان «مکتبة اهل‌البیت»، «الجامع الکبیر لکتب التراث الاسلامی و العربی»، «المکتبه الشاملة» و «جوامع الکلم» را از مهم‌ترین آنها برشمرد.
نرم‌افزار «مکتبة اهل‌البیت(ع)» محصول مرکز المصطفی للداراسات الاسلامیة در قم تحت اشراف استاد کورانی عاملی و با حمایت مالی آیت‌الله‌العظمی سیستانى(مدّ ظله) تولید شده است که نسخه دوم آن، در سال 1391 شمسی روانه بازار شده است. این نرم‌افزار، از بهترین‌های موجود است که متن کامل بیش از 7050 جلد کتاب از تمام مذاهب اسلامى در موضوعات مختلف: فقه، مصطلحات، حدیث، تفسیر، اصول فقه، رجال، انساب، تاریخ، زندگی‌نامه پیامبر و ائمه معصومین(علیهم‌السلام)، ادبیات عرب، کلام، اخلاق، شعر، طبّ، فلسفه، منطق، عرفان و... را داراست و سرعت جست‌وجوی آن نیز بسیار عالی و شگفت‌انگیز است.
نرم‌افزار «الجامع الکبیر» محصول مرکز التراث للبرمجیات در کشور اردن است و نسخه 4 آن در سال 1429 قمری تولید و از سال 1436 قمری، نسخه 5 آن در حال عرضه است. این محصول رومیزی، در نسخه موبایل با سیستم‌عامل IOS نیز قابل دسترسی است.
«الجامع الکبیر» حاوی 2600 عنوان کتاب در 30،000 جلد در دامنه‌های مختلف موضوعی با امکان جست‌وجوی بسیار سریع است. این نرم‌افزار، دارای لغت‌نامه با امکان جست‌وجو از طریق ریشه و مشتق، کارپوشه تراجم روات و اعلام، و کارپوشه تفسیر با اتصال آیات به تفاسیر است. همچنین، کارپوشه اطراف الحدیث آن همراه با بهره‌گیری از اعتبارسنجی‌های انجام‌شده نسبت به روایات از محدّثین و عالمان رجالی متأخّر، از مزایای این نرم‌افزار می‌باشد.
دو نرم‌افزار «جوامع الکلم» و «المکتبة الشاملة»، پُرتابل بوده و نیازی به نصب و کد فعال‌ساز ندارند.
در «المکتبه الشاملة» امکاناتی نظیر: عملیات تخریج، ارتباط متن به شروح موجود، کارپوشه تراجم رجال و نسخه Android دارد که در نوع خود بی‌نظیر است.
در «جوامع الکلم»، اعتبارسنجی اسناد روایات انجام شده و کارپوشه مخصوص برای معرّفی روات و مرویات ایشان در دسترس است و به‌گونه‌ای حیرت‌انگیز و کاربردی، کاربر را هنگام اراده مشاهده توصیفات رجالی اسناد، از مراجعه به کتاب‌های مربوطه بی‌نیاز می‌کند.
دو نرم‌افزار «المکتبة الشاملة» و «جوامع الکلم»، رایگان هستند و به ترتیب، از طریق منابع اوقاف در کشورهای حاشیه خلیج فارس و هزینه شخصی از ارثیه به‌جای‌مانده از فردی نیکوکار تولید شده‌اند. همچنین، منابع «المکتبة الشاملة» نیز از طریق اینترنت قابل روزآمدسازی است.
کاستی‌های نرم‌افزارهای موجود
- نرم‌افزار «مکتبة اهل‌البیت»، به لحاظ کمیت و کیفیت منابع، بسیار عالی است؛ أمّا فقدان ابزارهای نوین پژوهشی و جست‌وجوی پیشرفته و نیز ضعف فرمت‌گذاری و محیط پیچیده کاربری، از کاستی‌های اساسی آن است.
- در دسترس نبودن نسخه اصلی نرم‌افزار «الجامع الکبیر» در داخل کشور و نیز گران‌قیمت بودن این نرم‌افزار در کشورهای عربی به میزان 600 دلار(5)؛
- تک‌زبانه‌بودن (عربی ) و انحصار کتاب‌ها در منابع اهل‌سنّت(6) در نرم‌افزارهای: «الجامع الکبیر»، «المکتبة الشاملة» و «جوامع الکلم»؛
- سنگین و پُرحجم‌بودن؛ به‌گونه‌ای‌که «مکتبة اهل‌البیت» پس از نصب، نزدیک به 11 گیگابایت، «الجامع الکبیر» 35 گیگابایت، «المکتبة الشاملة» 27 گیگابایت و «جوامع الکلم» 4 گیگابایت از فضای حافظه را اشغال می‌کنند؛
- کندی شدید سرعت جست‌وجو در «جوامع الکلم» و «المکتبة الشاملة» و حساسیت خط ورود به زبان صفحه‌کلید؛
- محیط کاربری سخت و نامناسب در هر چهار مورد و وجود برخی کمبودها در نمایش فهرست کتاب‌ها و تطبیق فهرست با متن؛
- وجود تقطیع‌های بسیار در کتاب‌ها یا مجموعه‌های حدیثی، به‌ویژه در «الجامع الکبیر» و «المکتبة الشاملة»؛ به‌گونه‌ای‌که گاه یک مجموعه حدیثی با تفکیک بخش‌های آن، به چند عنوان کتاب تبدیل شده و به ازدیاد عناوین منجر گردیده است؛
- عدم اطمینان به اصالت منابع و غیرقابل اعتماد بودن آنها؛ به‌گونه‌ای‌که گاه برخی توضیحات محقّقان، به جای آنکه در ذیل و حاشیه کتاب‌ها درج شود، به طور خلاصه در ادامه متن اصلی آمده است. این امر، کاربر را دچار اشتباه نموده و گمان می‌کند که آن مطلب، از خود مؤلّف است؛
- تصحیح سرخود متون که به طور گسترده مشاهده می‌شود؛ به‌گونه‌ای‌که گاه برخی نسخه بدل‌ها و اغلاط متون که در اصل کتاب از سوی محقّق در حاشیه ذکر شده، دست‌اندرکاران تولید نرم‌افزار، آن خطاهای مطبعی و اصلی کتاب را در نسخه دیجیتال اصلاح نموده‌اند؛ مثلاً در «الجامع الکبیر» و «المکتبة الشاملة»؛
- حذف حاشیه و تحقیقات کتاب‌ها در موارد بسیاری از کتاب‌ها که ظاهراً به دنبال موضوع مالکیت معنوی آثار، انجام پذیرفته است؛
- ناقص‌بودن برخی کتاب‌های چند جلدی نرم‌افزار در «الجامع الکبیر» و «المکتبة الشاملة».
تجمیع احادیث فریقین و مخاطبان هدف
مخاطبان تجمیع احادیث فریقین، شامل: دانشمندان، اساتید و طلّاب شیعه و اهل‌سنّت و پژوهشگران حوزه‌های مختلف علوم اسلامی است. این حرکت علمی، میکوشد تا با فراهم‌کردن فضای علمی بدون سانسور و دور از تعصّب، زمینه مطالعات حقیقت‌جویانه را برای پژوهشگران، دانشجویان و سایر افراد در اهل‌سنّت برقرار سازد.
نتیجه
پس از بیان همه جوانب و جهات نیکو که مترتب بر تجمیع احادیث شیعه و اهل‌سنّت است، باید گفت در راستای تدارک زمینه آسان‌سازی و اعتلای پژوهش، تبلیغ و تولید نرم‌افزارهای مختلف در حوزه علوم اسلامی و انسانی و با توجّه به لزوم ارتقاء کمّی و کیفی ساختارهای پژوهشی فراگیر در عرصه‌های نرم‌افزاری میان جامعه علمی، بدون تردید تجمیع احادیث فریقین در یک حامل دیجیتال، پاسخگوی بسیاری از نیازهای کاربران فریقین خواهد بود و همان‌گونه‌که در شرایط کنونی جهان اسلام به الفت میان اندیشمندان فریقین کمک می‌کند، به‌گونه‌ای بنیادین، دسیسه‌های کژاندیشان سلفی و دیگر بدخواهان جامعه اسلامی را خنثا خواهد نمود و به‌نوبه‌خود از بهترین مصداق‌های جنبش نرم‌افزاری در عرصه عرضه روایات شیعه و اهل‌سنّت به یکدیگر محسوب خواهد شد.
ازاین‌رو، با سابقه‌ای که مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور در تولیدات دیجیتال علمی دارد، به نظر می‌رسد تنها نهاد متکفّل برای اجراء این امر، همین مرکز مبارک می‌باشد تا با حمایت نهادها، به‌ویژه ارگان‌هایی که برای مسئله تقریب میان مسلمانان می‌کوشند، کتابخانه‌ای جامع برای رفع کاستی‌های و نیازهای دیرینه محقّقان در قالب ساختارها و ابزارهای جدید علمی تولید نموده و زمینه مطالعات حدیثی فریقین را برای نسل فعلی و آیندگان از همه مسلمانان فراهم سازند.
پی نوشت‌ها:
منابع:
