کلیدواژگان: اخلاق، اخلاق اسلامی، کتابخانه.

درآمد

عصری که در آن زندگی می‌کنیم، معروف به عصر فنّاوری است. سرعت نقل و انتقال اطّلاعات و تولید علم در این عصر، به حدّی بالا رفته است که از آن، به «عصر انفجار اطّلاعات» یاد می‌کنند. پیشرفت‌های شگرفی که روزگاری عقل بشر توان تخیل آن را نیز نداشت، در این زمانه اتّفاق افتاده است و به‌سرعت هم در حال پیشرفت است؛ امّا آنچه در این عرصه به فراموشی سپرده شده و اقبال کمی به آن شده، کرامت انسانی و سجایای اخلاقی است؛ حال آنکه اخلاق به عنوان مبنایی‌ترین اصل در امر توسعه به حساب می‌آید‌ و بدون توجّه به اخلاق، جوامع بشری به سوی انحطاط می‌روند.

شهید مطهری در این باره می‌نویسد: «اگر قدرت را به عنوان ملاک پیشرفت بدانیم، جوامع غربی امروزه جزء «جامعه‌ پیشرفته» هستند، نسبت به گذشته؛ مثلاً از نظر ثروت (قدرتشان به گذشته) خیلی بیشتر شده است؛ ولی اگر مثلاً جنبه‌های انسانی آن را در نظر بگیریم، قدری کمّیت آنها لنگ می‌شود؛ یعنی خود غربی‌ها نیز دیگر مدّعی پیشرفت نیستند. مسئله‌ای که در اینجا طرح کرده است، تحت عنوان «‌انحطاط غرب» که اکنون مسئله مهمّی در دنیا شده است و آن را طرح می‌کنند، ارتباطی با مسئله قدرت ندارد؛ درحالی‌که غرب از نظر تکنیک روزبه‌روز پیش‌تر می‌رود، همواره صحبت از انحطاط غرب است و تازه غرب نه فقط با معیار ارزش‌های اخلاقی انحطاط دارد؛ بلکه با برخی معیارهای دیگر نیز انحطاط دارد... [غرب] در شرایطی که روزبه‌روز از نظر فنّی قوی‌ّتر و مجهزتر می‌شود، در حال انحطاطی است که منجر به سقوط آن خواهد شد» (مرتضی مطهری، 1384ش، ج15: 202، با اندکی تصرّف).

طبق تعالیم قرآن مجید، هدف خداوند متعال از خلقت اِنس و جن، عبادت اوست؛ «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلاَّ لِیعْبُدُون؛ ‏ (ذاریات: 56) و جن و انس را جز براى اینکه مرا بپرستند، نیافریدیم.» بنابراین، همه این پیشرفت‌ها باید در مسیر افزایش عبودیت و تعبّد انسان‌ها باشد. همچنین، پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) هدف از بعثت خود را اتمام و إکمال مکارم اخلاقی معرّفی می‌کنند؛ «فَقَالَ(صَلَّى‌اللَّهُ‌عَلَیهِ‌وَ‌آلِهِ): إِنَّمَا بُعِثْتُ لِأُتَمِّمَ مَکارِمَ اَلْأَخْلاَقِ» (طبرسی، 1370ش، ج1: 8). همه اینها، به این معناست که پیشرفت‌های منهای اخلاق، دیر یا زود به سقوط و انحطاط جامعه می‌انجامد و انسان‌ها با در دست داشتن تکنولوژی‌های فراوان، به موجودات وحشی تبدیل خواهند شد که برای پیشرفت‌های بیشتر و تأمین آسایش خود، حاضرند همه چیز را نابود کنند؛ هر چند کارشان در انتهاء به نابودی خودشان منجر شود.

بهترین راه برای بازسازی ایمان و اخلاق در میان مردم، بازگشت به تعالیم الهی و پیروی از مکتب انبیاء عظام، به‌ویژه پیامبر خاتم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌باشد. شناخت این تعالیم و هدایت مردم به سوی آن، بر عهده علماء ربانی می‌باشد. نشر و ترویج معارف الهی، سیره و سنّت نبوی و مشی و منش علماء و بزرگان دینی نیز نقش بسزایی در حرکت جامعه به سوی اخلاق دارد. آموزش‌های اخلاقی، در کنار فقه و اصول و عقاید، رکن مهمّی از مباحث حوزه‌های علمیه بوده است. در سال‌های قبل، درس‌های اخلاق و نوشتن دستورعمل‌ها و کتاب‌های اخلاقی در حوزه‌های علمیه و حتّی بین عموم مردم رایج بوده است و به جهت این اهتمام جدّی، انسان‌های وارسته‌ای تربیت شده‌اند که هر یک، اسوه‌ای برای حوزویان و دیگر مردم بوده‌اند.

امّا اکنون، بهاء لازم به اخلاق داده نمی‌شود و بسان دیگر علوم حوزوی، به آن توجّه نمی‌گردد. بحث‌ها و درس‌های اخلاقی، کم‌فروغ شده است و تحقیقات لازم و بایسته در این علم انجام نمی‌گیرد و ناهنجاری‌هایی که در جامعه دیده می‌شود، ریشه‌یابی نمی‌شوند. اگر چه ساعاتی در روزهای پایانی هفته، برای درس اخلاق در نظر گرفته شده، امّا برنامه‌ریزی دقیقی در این زمینه انجام نگرفته و متن خاصّی برای آموزش علم اخلاق تدوین نشده است.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی با شناخت این راه و احساس این مسئولیت بزرگ، همواره در ترویج معارف حقّه کوشیده است و نسبت به دیجیتالی کردن این آثار اهتمام داشته است. نرم‌افزار کتابخانه اخلاق اسلامی که دربردارنده کتب اخلاقی، فضایل، رذایل، تربیتی و آداب و سنن می‌باشد، از آن جمله است. به این امید که اساتید اخلاق و پژوهشگران علم اخلاق با در دست داشتن این منابع مهم اخلاقی به صورت جامع، درس‌های اخلاقی را از حالت فردی و صرف سخنرانی به درآورده و رونقی به آنها بخشند؛ تا روحی تازه در این علم دمیده بشود و در زندگی روزمره جوامع انسانی نقش اساسی داشته باشد.

پیشینه تولید نرم افزار اخلاق اسلامی

پیشینه مباحث اخلاقی، به درازای عمر خلقت انسان است. از همان ابتداء خلقت، وقتی خداوند متعال به فرشتگان امر می‌کند که بر آدمی سجده کنند، این ابلیس است که سرکشی می‌کند و با تکبّر و ادعاء برتری، از فرمان الهی سر باز می‌زند و مطرود درگاه الهی می‌گردد. بعد از هبوط آدم بر زمین و تشکیل جوامع انسانی، هر کجا که جامعه‌ای از تعالیم الهی بهره می‌گرفت و راه اخلاق و تقوا را پیش می‌گرفت، برکات الهی هم بر آنها نازل می‌شد؛ «وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَیهِمْ بَرَکاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ وَ لکنْ کذَّبُوا فَأَخَذْناهُمْ بِما کانُوا یکسِبُون؛ (اعراف: 96) و اگر اهل شهرها و آبادی‌ها ایمان می‌آوردند و پرهیزکارى پیشه می‌کردند، یقیناً [درهاىِ‏] برکاتى از آسمان و زمین را بر آنان می‌گشودیم؛ ولى [آیات الهى و پیامبران را] تکذیب کردند. ما هم آنان را به کیفر اعمالى که همواره مرتکب می‌شدند، [به عذابى سخت‏] گرفتیم.‏»

امّا جوامعی که در مسیر بی‌اخلاقی و ظلم و ستم قدم برداشته‌اند، محکوم به نابودی بودند؛ هر چند از نظر ظاهری بسیار هم پیشرفته بودند؛ «وَ إِذا أَرَدْنا أَنْ نُهْلِک قَرْیةً أَمَرْنا مُتْرَفیها فَفَسَقُوا فیها فَحَقَّ عَلَیهَا الْقَوْلُ فَدَمَّرْناها تَدْمیرا؛ (اسراء: 16) هنگامى که بخواهیم شهر و دیارى را نابود کنیم، مرفّهان و خوش‏گذران‏‌هایش را [به وسیله وحى به طاعت، بندگى و دورى از گناه‏] فرمان می‌دهیم؛ چون [سرپیچى کنند و] در آن شهر به فسق و فجور روى آورند، عذاب بر آنان لازم و حتم می‌شود. پس، آنان را به‌شدّت درهم می‌کوبیم [و بنیادشان را از ریشه برمی‌کنیم.]»

همان‌گونه‌که بیان شد، پیامبر اکرم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) نیز فلسفه بعثت خود را پیشبرد و تکمیل فضایل اخلاقی عنوان می‌کند و خداوند متعال نیز بر آرستگی پیامبر(ص) بر خلق‌وخویی بس بزرگ و شگرف گواهی می‌دهد؛ «وَ إِنَّک لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم‏؛ (قلم: 4) و یقیناً تو بر ملکات و سجایاى اخلاقى عظیمى قرار دارى.» قرآن کریم این ویژگی حضرت را موجب جمع شدن افراد پیرامون پیامبر اعظم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) می‌داند؛ « فَبِما رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ وَ لَوْ کنْتَ فَظًّا غَلیظَ الْقَلْبِ لاَنْفَضُّوا مِنْ حَوْلِک فَاعْفُ عَنْهُمْ وَ اسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَ شاوِرْهُمْ فِی الْأَمْرِ فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَکلْ عَلَى اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یحِبُّ الْمُتَوَکلین‏؛ (آل‌عمران: 159) [اى پیامبر!] پس به مهر و رحمتى از سوى خدا با آنان نرم‌خوى شدى و اگر درشت‌خوى و سخت‌دل بودى، از پیرامونت پراکنده می‌شدند. پس، از آنان گذشت کن و براى آنان آمرزش بخواه و در کارها با آنان مشورت کن و چون تصمیم گرفتى، بر خدا توکّل کن؛ زیرا خدا توکّل‌کنندگان را دوست دارد.»

ائمه ‌اطهار(ع) و در رأس آنها امیرمؤمنان(ع) که خلفاء بر حقّ رسول گرامی اسلام می‌باشند، همواره در مسیر حقّ و اخلاق بوده‌اند و حتّی حاضر نشده‌اند برای رسیدن به حقّ و عدالت، لحظه‌ای به بی‌اخلاقی و تمسّک به راه و روش‌های ناروا بپردازند. حضرت‌علی(علیه‌السلام) در برابر کسانى که او را در این مسئله سرزنش مى‌نمودند، پاسخ مى‌داد: «أَ تَأْمُرُونِّی أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ فِیمَنْ وُلِّیتُ عَلَیهِ! وَ اللَّهِ لَا أَطُورُ بِهِ مَا سَمَرَ سَمِیرٌ وَ مَا أَمَ‏ نَجْمٌ فِی السَّمَاءِ نَجْماً؛ (صبحى صالح، 1414، خطبه 126: 183) آیا شما مى خواهید که با توسّل به جور و ستم به کسانى که قدرت سیاسى آنها به من سپرده شده، براى رسیدن به حقّ و عدالت یارى بجویم؟ به خدا، تا زمانى که نظام آفرینش بر اساس عدالت در چرخش و حرکت است، من نیز از مسیر عدالت بیرون نمى‌روم و تبعیض در توزیع ثروت‌هاى عمومى را به خود روا نمى‌دارم.» ازآن‌روست که علماء و بزرگان دین بر ترویج قرآن به عنوان یک کتاب اخلاقی برای کلّ جهانیان و تمسّک به سنن پیامبر خاتم(صلی‌الله‌علیه‌وآله) و ائمه‌ اطهار(علیهم‌السلام) به عنوان الگوهای کامل اخلاقی اهتمام داشتند و کتاب‌های فراوانی در حوزه مباحث اخلاقی و معنوی نوشته شده ‌است.

فراوانی کتب در زمینه‌های اخلاقی، آداب و سنن، فضایل و رذایل، ادعیه، حقوق، انسان‌شناسی و دشواری دسترسی اخلاق‌پژوهان به همه این منابع، همچنین پیدایش مکاتب مختلف اخلاقی و رواج عرفان‌های نوظهور، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی را بر آن داشت که یک نرم‌افزار جامع اخلاقی با تکیه بر منابع مهمّ این حوزه تولید کند.

در حوزه دیجیتال و نرم‌افزاری، تا قبل از این برنامه، هیچ نرم‌افزار جامعی در مرکز و یا خارج از مرکز در حوزه اخلاق اسلامی وجود نداشت. در مرکز البته شماری از کتاب‌های مرتبط با اخلاق اسلامی، متناسب با موضوع آنها، در نرم‌افزارهای مختلف، از قبیل کتابخانه جامع الأحادیث، حکمت اسلامی، عرفان و نورالجنان به کاربران نرم‌افزارهای نور عرضه شده بود؛ ولی چون پراکندگی آنها ذهن را می‌آزارد، تولید یک نرم‌افزار مستقل و جامع در این حوزه در دستور کار قرار گرفت که بحمدالله تاکنون دو نسخه از آن تولید شده است.

اهداف و ضرورت تولید نرم افزار اخلاق اسلامی

در خصوص ضرورت شکل‌گیری نرم‌افزار اخلاق اسلامی، باید به این نکته توجّه داشت که اخلاق، یک علم است؛ علمی که با توجّه به فلسفه خلقت انسان و بعثت انبیاء، مقدّم بر سایر علوم می‌باشد و نسبت به سایر علوم، سختی‌ها و پیچیدگی‌های خاصّ خودش را دارد و هر کسی را توان دستیابی به مراتب بالای آن نیست.

علم اخلاق، راه‌های آراسته شدن به خلق‌وخوی‌های پسندیده و دوری گزیدن از رفتارهای ناپسند را به انسان نشان می‌دهد. حاجی خلیفه در کتاب کشف الظنون در تعریف علم اخلاق می گوید: «هو علم بالفضائل وکیفیته اقتنائها لتتحلّی النفس بها وبالرذائل وکیفیة توقّیها لتتخلی عنها؛ (حاجی خلیفه، بی‌تا، ج1: 35) علم اخلاق، آگاهی به ارزش‌ها و شیوه به دست آوردن آن است؛ برای زینت بخشیدن به نفس و آگاهی از خوی‌های ناپسند، و روش دوری از آن است؛ برای تهی کردن نفس از آن.» در تعاریف دانشمندان معاصر، پا از تهذیب نفس و خلق‌وخوی نیکو فراتر گذاشته شده و از علم اخلاق به علم زندگی تعبیر شده است؛ همچنان‌که شهید مطهری می‌فرماید: «علم اخلاق، عبارت است از علم زیستن یا علم چگونه باید زیست» (مطهری، 1384ش، ج22: 38).

اینکه چگونه باید باشیم و چگونه باید رفتار کنیم، یعنی علمی که برای تمامی حالات نفسانی انسان، چه فردی و چه اجتماعی، برنامه دارد و به جهت همین گستردگی است که از علم اخلاق در حوزه‌های مختلف همچون: فقه، روان‌شناسی، حقوق، فلسفه و عرفان بحث می‌شود. امروزه، نسبت اخلاق و علم اخلاق در علوم مختلف همچون: اخلاق و سیاست، اخلاق و اقتصاد، اخلاق و فرهنگ، اخلاق و تبلیغات، به یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر تبدیل شده و جامعه نسبت به رعایت اخلاق و نیز بی‌اخلاقی در هر کدام از حوزه‌های فوق، واکنش نشان می‌دهد.

منابع این علم، با توجّه به گستردگی موضوعات آن، به‌راحتی در دسترس طالبان و پویندگان این علم نمی‌باشد. به همین دلیل، تولید چنین نرم‌افزاری ضروری می‌نمود.

نکته‌ دیگر هم تعدّد مکاتب اخلاقی و عرفانی و ظهور معنویات نوپدید و اساتید ناشایسته می‌باشد؛ افراد منحرفی که به جهت مطامع دنیوی و حبّ و بغض‌های نفسانی با مطرح کردن خود در زمره‌ اساتید اخلاق و عرفان، سعی در منحرف کردن نوآموزان این مکتب دارند. ازاین‌رو، این نرم‌افزار می‌تواند کتابخانه‌ جامعی برای جویندگان این علم و پژوهشگران حوزه اخلاق به شمار آید و از این حجم بالای منابع، به صورت یک کتابخانه‌ عظیم استفاده کنند.

مهم‌ترین هدف تولید این نرم‌افزار، آن است که حجم بالایی از منابع اخلاقی در قالب کتابخانه ارائه شود و در نسخه دوم نیز مباحث اصلی اخلاقی به منابع مهم به صورت درختواره متّصل گردد و به همراه قابلیت‌ها و ابزار پیشرفته پژوهشی در اختیار کاربران قرار گیرد.

تعریف نرم افزار اخلاق اسلامی

کتابخانه اخلاق اسلامی، همان‌گونه‌که از اسمش پیداست، نرم‎افزاری کتابخانه‌ای است که از چند بخش: کتابخانه، نمایش، جست‌وجو و کتب مرتبط تشکیل گردیده است در نسخه دوم این اثر که با نام «دانشنامه اخلاق اسلامی» منتشر شده، علاوه بر گسترده شدن منابع کتابخانه، قالب برنامه هم به کتابخانه استاندارد ارتقاء پیدا کرده است.

کتابخانه

بخش عمده و اصلی این برنامه، قسمت کتابخانه می‌باشد. در قسمت کتابخانه، مهم‎ترین منابع اخلاق اسلامی به دو زبان فارسی و عربی با امکانات پژوهشی و جست‌وجوی ساده و پیشرفته ارائه گردیده است. تمامی این کتب به غیر از کتاب «علم الأخلاق إلی نیقوماخوس» ارسطو که به سیصد سال پیش از میلاد برمی‌گردد، در فاصله زمانی قرن اوّل هجری تا زمان معاصر نگاشته شده‌اند.

ناگفته پیداست که تاکنون کتاب‌های بسیاری در حوزه علم اخلاق اسلامی به دست علماء و دانشمندان شیعه و سنّی تألیف و تدوین شده و در طول سالیان متمادی، دامنه این مباحث گسترده‌تر شده‌اند. بخش کتابخانه نسخه یک این برنامه، شامل متن کامل 363 عنوان کتاب در 620 جلد، و نسخه دوم آن، حاوی 445 عنوان کتاب در 914 جلد می‌باشد. دامنه این کتب به طور عمده، موضوعاتی همچون: آداب، ادعیه، اندرز و حکایت، انسان‌شناسی، تربیتی، تلفیقی، حقوق، رذایل، عرفانی، عقلی، فضایل، فلسفه اخلاق و نقلی را شامل می‌شوند. آنچه بر ویژگی و کارآمدی برنامه افزوده است، امکان فیلتر و انتخاب هرکدام از این دامنه‌ها و مطالعه و تحقیق در یکی از موضوعات فوق می‌باشد.

در بخش کتابخانه، به‌خصوص نسخه دوم، تلاش شده کلیه منابع اخلاق اسلامی که در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی آماده گردیده، در برنامه ارائه شود. بنابراین، گستره و تنوّع منابع موجود در برنامه، بسیار قابل توجّه است. این گستره، عبارت است از مهم‌ترین کتاب‌های مربوط به رویکردهای مختلف اخلاق اسلامی، از قبیل:

1. اخلاق نقلی: مانند: نهج البلاغه، مجموعه ورام، مشکاة الأنوار، الزهد، مصادقة الإخوان، غرر الحکم، بحار الأنوار، الکافی، شعب الإیمان، الأدب المفرد.
2. اخلاق فلسفی: از قبیل: اخلاق نیکوماخوس، تهذیب الأخلاق، اخلاق ناصری، فصول منتزعه، رسائل اخوان الصفاء، التنبیه علی سبیل السعادة.
3. اخلاق عرفانی: همچون: منازل السائرین، اللمع فی التصوف، قوّت القلوب، رساله قشیریه، أوصاف الأشراف، رساله سیروسلوک منسوب به بحرالعلوم.
4. اخلاق تلفیقی: مانند: إحیاء علوم الدین، المحجة البیضاء فی تهذیب الإحیاء، أدب الدنیا والدین، الحقائق فی محاسن الأخلاق، الذریعة إلی مکارم الشریعة، جامع السعادات، معراج السعادة، روضة الأنوار عباسی، ریاضة النفس.
5. فضایل و رذایل: نظیر: مصباح الشریعة، الزهد، المحاسن، الورع، کتاب الصدق، أخلاق العلماء، أخلاق حملة القرآن، الخصال، صفات الشیعة، مصادقة الإخوان، الصداقة والصدیق، أوصاف الأشراف.
6. آداب: از قبیل: آداب و اخلاق در اسلام، آداب راز و نیاز به درگاه بی‌نیاز، آداب معاشرت از دیدگاه معصومان، اخلاق و آداب، آداب الصلاة.
7. حقوق: همچون: رسالة الحقوق، المحاسن، مؤمن کیست؟ وظیفه‌اش چیست؟، تحف العقول، مکارم الاخلاق.
8. فلسفه اخلاق: مانند: الأخلاق عند الإمام الصادق(ع)، الفلسفة الأخلاقیة فی الفکر الإسلامی، الأخلاق عند کنت، اخلاق اسلامی و مبانی نظری آن.
9. انسان‌شناسی: نظیر: النفس والروح وشرح قواهما، سعادت از نگاه فارابی، تفصیل النشأتین وتحصیل السعادتین، التربیة الروحیة، النفس.
10. ادعیه: از قبیل: صحیفه سجادیه، عدّة الداعی، البلد الأمین، الإقبال، فلاح السائل، زهرة الریاض ونزهة المرتاض.
11. پند و اندرز: همچون: بلوهر و بواذسف، التوابین، توبه‌کنندگان، ینبوع الأسرار فی نصائح الأبرار.
12. تربیتی: مانند: توحید مفضل، آداب النفوس، الرعایة لحقوق الله، الوصایا، أدب النفس، ریاضة النفس.

از دیگر امکانات کتابخانه، امکان فیلتر و مشاهده اختصاصی کتب یک مؤلّف خاصّ، و همچنین فیلتر نمودن کتب با توجّه به مذهب مؤلّف و زبان کتاب‌ها می‌باشد.

بررسی نسخه یکم نرم افزار اخلاق اسلامی

همان‌گونه‌که عنوان شد، پراکندگی کتب اخلاقی در بین نرم‌افزارهای مختلف و احساس نیاز و تقاضای کاربران، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نور را بر آن داشت تا یک نرم‌افزار مستقلّ در مورد اخلاق اسلامی تولید نماید. بنابراین، نسخه اوّل این نرم‌افزار، در سال 1394 تولید شد و در اختیار کاربران قرار گرفت.

این نسخه از برنامه، دارای امکانات متنوّعی است که در ذیل به مهم‌ّترین آنها اشاره می‌کنیم:

- کتابخانه

قسمت کتابخانه، با 363 عنوان کتاب در 620 جلد آماده‌سازی و ارائه شده است. 200 عنوان از این کتب، عربی و 134 عنوان، فارسی و 29 عنوان آن هم عربی و فارسی می‌باشد. از قابلیت‌های قسمت کتابخانه، امکان دسته‌بندی و فیلتر کتب به صورت موضوعی، متن و ترجمه، زبان و قرن و نیز ایجاد دامنه انتخابی کاربر می‌باشد.

- جست‌وجو

جست‌وجوی ریشه‌ها، کلمات و عبارت‌های موجود در منابع کتابخانه به صورت ساده و پیشرفته با امکان محدود و فیلتر کردن دامنه جست‌وجو با همان دسته‌بندی‌های موجود در قسمت کتابخانه و نیز جست‌وجو در متن کتاب جاری، از قابلیت‌های مشترک و عمومی برنامه‌های نور است.

- کتب مرتبط

از دیگر قابلیت‌های مفید این برنامه، بخش «کتب مرتبط» است که امکان ارتباط بین کتاب‏ها و شرح یا ترجمه‏ آنها را فراهم می‏‌کند.

این بخش، از دو پنجره‏ اصلی تشکیل شده‌است. آن دسته از کتب برنامه که دارای شرح یا ترجمه هستند، در پنجره‏ بالا نمایش داده می‏‌شود. هر یک از عبارات متن که دارای شرح یا ترجمه باشند، با علامتی ویژه مشخّص شده‏‌اند و با کلیک کردن بر این علامت‏‌ها، شرح یا ترجمه‏ مربوط به عبارت جاری، در پنجره‏ پایین متن به نمایش درمی‏‌آید.

قسمت آیات در کتب، کتاب‌شناسی اجمالی و تفصیلی، مقایسه، لغت‌نامه، قرآن، یادداشت، انتقال به ورد، امکان چاپ متن جاری یا منتخب، تغییر رابط کاربری به سه زبان فارسی، عربی و انگلیسی از جمله امکانات و قابلیت‌های دیگر این برنامه‌ می‌باشند که در اکثر نرم‌افزارهای مرکز نور موجود هستند.

بررسی نسخه دوم نرم افزار اخلاق اسلامی

بعد از انتشار نسخه اوّل کتابخانه اخلاق و استقبال کاربران از این برنامه، در سال 1398 نسخه دوم کتابخانه اخلاق اسلامی با ‌عنوان «دانشنامه اخلاق اسلامی» به جامعه اخلاقی و اخلاق‎پژوهان تقدیم گردید. این برنامه، دارای چند ویژگی ممتاز نسبت به نسخه قبلی می‌باشد.

اوّلین و مهم‌ترین ویژگی نسخه‌ دوم، پژوهش نوینی است که توسط پژوهشگران گروه اخلاق درباره موضوعات و سرفصل‌های مهم علم اخلاق و اتّصال آن سرفصل‌ها به منابع مهمّ و معتبر اخلاقی انجام شده‌ است. این پژوهش، با عنوان فهرست جامع یا دانشنامه اخلاق اسلامی ارائه گردیده که توضیحات آن در مقاله‌ای با همین عنوان آمده است (ر.ک: مقاله «دانشنامه اخلاق اسلامی 2؛ گامی در گسترش دانش اخلاق» در همین شماره).

ویژگی دوم، افزایش منابع کتابخانه است که بیش از 80 عنوان کتاب اخلاقی نسبت به نسخه‌ اوّل در این نسخه اضافه شده‌ است. تعداد منابع این نسخه، 445 عنوان کتاب در 914 جلد می‌باشد که 232 عنوان آن، عربی و 170 عنوان آن، فارسی و 41 عنوان آن، عربی ـ فارسی می‌باشد.

سومین ویژگی ممتاز این نسخه، رابط ‎کاربری برنامه است که در قالب کتابخانه استاندارد ارائه شده ‌است که جدیدترین دستاورد مرکز نور به ‌شمار می‎رود (برای اطلاع از جزئیات قالب کتابخانه استاندارد، ر.ک: نعمت‌اللهی، «شاخص‌های فنی و پژوهشی نرم‌افزار جامع فقه»، ره‌آورد نور، ش70: 23).

البته در نسخه‌ دوم، به جهت مشکلاتی همچون مالکیت معنوی، تعداد 7 عنوان از منابع از کتابخانه که در نسخه‌ اوّل وجود داشتند، حذف شدند؛ ولی در عوض، تعداد 88 عنوان کتاب به منابع کتابخانه‌ای نسخه‌ دوم اضافه شده ‌است.

چشم‌انداز برنامه اخلاق اسلامی

با وجود تلاش‌های بسیار و اضافه‌شدن منابع مهم اخلاقی به برنامه، هنوز منابع برنامه دارای کاستی است؛ کاستی‌هایی ناشی از دست نیافتن به پاره‌ای از کتب چون: اخلاق منصوری، لوامع الإشراق معروف به اخلاق جلالی، اخلاق عالم‌آرا معروف به اخلاق محسنی، جواهر الأسرار معروف به اخلاق محسنی، ترتیب السعادات مسکویه رازی و نیز ناشی از عدم اجازه‌ نشر الکترونیکیِ پاره‌ای دیگر از آثار همچون: خودشناسی برای خودسازی، اخلاق در قرآن، زینهار از تکبر، پندهای امام صادق(ع) به رهجویان صادق، مبادی اخلاق در قرآن، مراحل اخلاق در قرآن، ادب توحیدی انبیاء در قرآن، سیره پیامبران در قرآن، صورت و سیرت انسان در قرآن، مفاتیح ‌الحیاة، شناخت انسان در تصعید حیات تکاملی، تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی، ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، کودک از نظر وراثت و تربیت، جوان از نظر عقل و احساسات، بزرگسال و جوان از نظر افکار و تمایلات، نور هدایت، جمال آفتاب، مصنفات افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی، گوهر مراد، المحاسن و ترجمه الحیاة. إن شاء‌ الله، در نسخه‌های دیگر، با افزوده شدن این منابع، بر غنای محتوایی برنامه افزوده شود.

همچنین، در نسخه‌های آینده، از صوت درس‌ها و جلسات متعدّد اخلاقی که از علماء و بزرگان اخلاقی به یادگار مانده است، در جهت غناء هرچه بیشتر برنامه استفاده خواهد شد. ایجاد پایگاه جامع اخلاق و تهیه نسخه‌ اندرویدی برنامه برای استفاده کاربران موبایلی نیز امری لازم و ضروری به نظر می‌رسد.

سخن پایانی

با توجّه به مطالب عنوان‌شده، آنچه می‌توان برای نسخه‌های بعدی نرم‌افزار اخلاق اسلامی متصوّر بود، ارتقاء برنامه در سه محور: منابع کتابخانه، توسعه درختواره و ارتقاء منابع آن و نیز ایجاد قسمت چندرسانه‌ای برای صوت و کلیپ‌های اخلاقی می‌باشد.

برای این مهمّ، لازم است منابع، متون و صوت‌های جلسات علماء اخلاقی تهیه و تدوین شوند. مطالعه و پژوهش برای توسعه سرفصل‌های اخلاقی، در دستور کار گروه اخلاق قرار گیرد و دست آخر، منابع مهمّ اخلاقی شناسایی و در جهت گسترش منابع درختواره اخلاق به‌کار گرفته شوند.

پی نوشت:

* پژوهشگر گروه قرآن و اخلاق و دعا - مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی

منابع

1. انصاریان، حسین. 1383ش. ترجمه قرآن. قم: اسوه، چاپ اوّل.
2. حاجى خلیفه، مصطفى‌بن‌عبدالله. بی‌تا. کشف الظنون عن أسامی الکتب والفنون، بیروت: دار إحیاء التراث العربی، چاپ اوّل.
3. صبحی صالح. 1414ق. نهج البلاغة. قم: مؤسّسة دار الهجرة، چاپ اوّل.
4. طبرسى، حسن‌بن‌فضل. 1412ق. مکارم الأخلاق. قم: الشریف الرضی، چاپ چهارم.
5. مطهری، مرتضی. 1384ش. مجموعه آثار شهید مطهری. 30 جلد، تهران: صدرا، چاپ هفتم.