ره آورد نور

چکیده

بنیان فعّالیّت‏ های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در طیّ سی سال که از راه‌اندازی آن می‌گذرد، بر ارائه متون دیجیتالی و پژوهش و فراوری منابع و متون اسلامی، با محوریت قرآن کریم و احادیث پیامبر و ائمه معصومان (علیهم السلام) شکل گرفته است. این فعّالیت‌ها، همپای رشد فنّاوری اطّلاعات، در قالب دیجیتال و در سکوهای برخط و برون‏‌خط، به مخاطبان عرضه شده است. با توجّه به جایگاه و اهمّیّت حدیث در میان علوم اسلامی، بخش مهمی از فعّالیّت‌ها و در نتیجه محصولات این مرکز، در زمینه حدیث و خدمت به حدیث اهل‌بیت (علیهم السلام) بوده است. در این نوشتار، ضمن بیان سیر تکاملی فعّالیت‌های حدیثی مرکز نور، محصولات حدیثی آن معرّفی می‌گردد.

اشاره

احیای فرهنگ فهم قرآن و زمینه سازی برای آسان سازی پژوهش درباره قرآن کریم، از جایگاه خاصی برخوردار است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی(نور) تاکنون برنامه‏ های برخط و برون خط ارزشمندی را در زمینه قرآن پژوهی به محققان این عرصه، ارایه نموده است. با وجود همه فعالیت های قرآنی مرکز، برای تکمیل فرآیند پژوهش لازم است که برنامه ای جامع و کاملی در زمینه مفردات قرآن به پژوهشگران قرآنی ارایه شود. فرهنگ نامه واژگان قرآن، یکی از پژوهش های قرآنی جدید گروه قرآن و تفسیر در مرکز نور است که در خصوص مفردات قرآن سامان دهی شده است.

مطالب این نوشتار، در سه بخش ارایه می گردد؛ بخش نخست، به معرفی دانش مفردات و زیر شاخه های آن اختصاص دارد. در بخش دوم، پژوهش های قرآنی گروه قرآن این مرکز در زمینه مفردات ارایه می گردد و در بخش سوم، فرهنگ نامه واژگان قرآنی معرفی خواهد شد.

آشنایی جامعه اسلامی با قرآن کریم و نیز شناخت مفاهیم روح پرورِ آن، از جمله والاترین آرمان هادیان طریق دین بوده و خاصّه در عصر امروز بسیار حایز اهمیت می باشد. چنانکه انوار آسمانی این کتاب الهی، بشر را از اسارت مادّیت رهانده و به سرحدّ رشد و کمال رهنمون است.

در یک نگاه، برنامه نورالأنوار 2 که توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ارائه گردیده است، دارای متن کامل قرآن، دو قرائت ترتیل کامل قرآن با صدای استاد منشاوی و استاد شهریار پرهیزکار، چهار ترجمه فارسی، دو ترجمه انگلیسی و شش ترجمه به زبان های فرانسوی، آلمانی، ترکی، اسپانیولی، ایتالیایی و مالایی و نیز شامل 86 جلد تفسیر از تفاسیر معروف شیعه به زبان فارسی و عربی و حدود 100 مگابایت فیلم و صدها تصویر متناسب با مفاهیم مطرح شده در آیات قرآن کریم است.

اشاره

در عصر فناوری اطلاعات دیگر نمی توان پژوهش را از پردازش جدا دانست و بدون توجه به سیستم های اطلاع رسانی رایانه ای به تولید و ارائه پژوهش های دینی پرداخت. از این رو حرکت مبارک تولید نرم افزارهای دینی شتاب و شکل جدیدی به خود گرفته است بگونه ای که همگام با سامان یافتن پژوهشها، نرم افزارهای مربوطه نیز طراحی و ارائه می گردد. آنچه در پیش می آید فهرستی از جدیدترین نرم افزارهای مراکز پژوهشی است که به تازگی تولید شده اند و برخی از آنها نیز تا چند ماه آینده به بازار عرضه می شود.

امروزه در عصر فراصنعتی در شرایطی که از یک سو روابط انسانی با سرعت شگفت آوری، در هم تنیده می شود و از سوی دیگر، نظام مسلّط بر روابط بین المللی کلیشه های مورد نظر خود را در مورد حقوق بشر، حقوق زن و حقوق کودک بر جوامع مختلف تحمیل می کند، و همچنین در زمانی که نظام اسلامی داعیه دار دفاع از زنان بر اساس انگاره های دینی است، بیش از هر زمان دیگری نیازمند پاسخ به پرسش های نوآمد، تحلیل شرایط جدید، تدوین سیاست ها و برنامه ها و اصلاحات حقوقی، اجتماعی و آموزشی بر مبنای الگوی دینی هستیم؛ الگویی که با نگاهی جامع به ابعاد شخصیتی زن بتواند زمینه ساز تدوین برنامه عمل ملّی زنان، با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و تاریخی باشد.

بی شک، پیش نیاز تدوین این الگو، توجّه عمیق به سرچشمه جاودانه وحی در کتاب و سنت است؛ زیرا بدون استناد به آیات قرآن و کلام اهل بیت، برنامه های ارائه شده حجیّت ندارد؛ همان گونه که بدون ملاحظه شرایط نوین، فاقد «کارآمدی» است.

اشاره

امروزه با رشد و گسترش اینترنت، مراکز، مؤسسات و افراد گوناگون، اطلاعات و منابع ارزشمندی را در زمینه قرآن و معارف الهی در قالب های مختلف بر روی این شبکه جهانی منتشر کرده اند. ولی استفاده مطلوب از آنها نیازمند آشنایی با نحوه شناسایی و بازیابی بهینه اطلاعات و جستجوی کارآمد در اینترنت است. افزون بر این چنین کاری مستلزم صرف هزینه و وقت زیادی می باشد.

بخش پژوهش شبکه جهانی نور برای رفع این مشکل، مجموعه ای از بهترین و تازه ترین اطلاعات و پایگاه های قرآنی را شناسایی، ارزیابی و طبقه بندی کرده و گزیده ای از آنها را در قالب نرم افزاری تحت عنوان «قرآن در اینترنت نسخه 3» ارائه کرده است تا ضمن دسترسی سریع و آسان علاقه مندان و قرآن پژوهان گرامی، آنان را با قرآن و پایگاه های قرآنی اینترنت آشنا کند.

علوم قرآن مقدّم بر تفسیر قرآن است. مفسّر و قرآن پژوه ابتداء در علوم قرآن تحقیق و تبیین مبانی می کند، آنگاه به تفسیر قرآن می پردازد. اما با وجود آنکه آهنگ تولید نرم افزارهای قرآنی سرعت گرفته ولی متأسفانه هنوز نرم افزاری در علوم قرآن ارائه نگردیده است و دیدگان نگران قرآن پژوهان مترصد تولّد این مولود مبارک است. از این رو مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در صدد برآمد تا این خلأ را در نرم افزارهای اسلامی پر نماید و گامی دیگر در خدمت به معارف قرآن بردارد. و در این راستا پروژه مشکاة الأنوار را طراحی و اجراء نمود.

«مشکاة الأنوار» سرآغاز پژوهش نوین علوم قرآن در عرصه نرم افزار و رایانه است. در این پروژه تحقیقاتی، روش نوینی اتخاذ شده است که جامع روش سنّتی در حوزه های علمیه و متدهای علمی دانشگاهی است و امید است سال آینده به بازار عرضه گردد.

اندیشه تولید نرم افزارهای قرآنی و ارائه نسخه های الکترونیکی از قرآن یکی از انگیزه های اصلی گرایش مسلمانان به فنّاوری رایانه ای جدید بود تا آنجا که به جرأت می توان گفت نخستین نرم افزار اسلامی یک نرم افزار قرآنی بوده است. اهمیت ویژه قرآن کریم و جایگاه بلند آن در نزد آحاد مسلمین از یک سو و موقعیت منحصر بفرد قرآن در پژوهشهای دینی به عنوان اصلی ترین منبع استنباط گزاره های دینی از سوی دیگر موجب شد که اکثر تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی طراحی نرم افزارهای قرآنی را در دستور کار خود قرار دهند گرایش های مختلف تخصصی و عمومی به قرآن همچون تفسیر، ترجمه، قرائت، تجوید و... نیز موجب شد تا نرم افزارهای قرآنی از گوناگونی و آمار افزونتری نسبت به سایر نرم افزارهای اسلامی برخوردار باشند. و نمای تازه ای از نهضت بازگشت به قرآن را در عرصه انفورماتیک اسلامی به نمایش بگذارند امّا این حرکت مبارک با همه نقاط قوتش در ادامه راه با آسیب های چندی مواجه است.

برای مؤسسات و مراکز رایانه ای فعال در زمینه معارف اسلامی و فرهنگ دینی، نمایشگاه سالانه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان رویدادی مهم و اتفاقی تأثیرگذار در تقویم سالانه فعّالیّت آنها محسوب می گردد. این امر با توجه به اهتمامی که در برگزاری نسبتاً گسترده و با شکوه نمایشگاه و شرکت صدها فعّال قرآنی و مراجعه هزاران بازدید کننده مشتاق و نیز تبلیغات و اطّلاع رسانی قابل قبول رسانه ها، چندان غیر طبیعی نیست. این همه باعث می شود از نگاه بسیاری از تولید کنندگان نرم افزارهای اسلامی، نمایشگاه بین المللی قرآن کریم فرصتی مغتنم برای عرضه بهترین محصولات و ارتباط بهتر با تعداد بیشتری از مخاطبان شمرده شود و بسیاری از محصولات، نخستین بار در این نمایشگاه به بازار عرضه شوند.

در این شرایط، شرکت در رقابت کسب عنوان «خادم القرآن» که به نوعی هدف غایی و گل سرسبد این رویداد محسوب می گردد، اهمّیّتی مضاعف داشته و غیر قابل چشم پوشی است. اعتباری که یک مؤسسه به طور عام، و محصول برنده به طور خاصّ به دست می آورد و همچنین، ارزشی که نزد همکاران و فعالان این رشته حاصل می گردد و شناختی که از این راه در جامعه مخاطبان و مصرف کنندگان ایجاد می شود، آن قدر مهمّ هست که از دید هیچ تولید کننده ای، به ویژه تولیدکنندگان بخش خصوصی مخفی نمی ماند.

چکیده

متن قرآن کریم خصوصیت‌های منحصر به‌فردی از نظر چگالی موضوعی، مفهومی و دانه‌بندی در مقایسه با سایر متون دارد. یکی از نکات مهم در این زمینه، لزوم مرجع‌یابی ضمیر است که به افزایش دقت نتایج جستجو کمک شایانی می‌نماید. هدف استفاده از دسته‌بندی خودکار متن (ATC)که یکی از شاخه‌های متن‌کاوی است، به گونه‌ای است که باعث بهبود جستجو در نرم‌افزارهای قرآنی شود. در این مقاله، پس از تحلیل متن قرآن کریم و مقایسه آن با سایر متون، روشی ارایه شده است که با توجه به خصوصیات متن قرآن کریم قادر است آیات را ابتدا درون موضوعاتی از پیش تعریف‌شده دسته‌بندی کند. سپس، آیات همه سوره‌ها را با توجه به وزن کلمات آن برای هر موضوع، درون دسته‌‌ها طبقه‌بندی می‌کند. در این زمینه، از ارتباط موضوعات و مفاهیم مختلف برای دسته‌بندی، مدد جسته و فرآیند دسته‌بندی را بهبود می‌دهد. در پایان، با توجه به وزن کلمات هر آیه برای هر موضوع، میزان ارتباط آن آیه با موضوع محاسبه شده و دسته آیه مشخص می‌شود. الگوریتم ارایه‌شده، مبتنی بر TFIDF بوده و پارامترهای مؤثر، نظیر ضریب تفکیک متن، به شکلی تنظیم شده که خصوصیات قرآن کریم را در نظر بگیرد. روش پیشنهادی در قالب یک نرم‌افزار نمونه جستجوی موضوعی قرآن کریم پیاده‌سازی شده است. نتایج حاصل از این نرم‌افزار با سایر نرم‌افزارهای قرآنی و نیز با دسته‌بندی دستی آیات از لحاظ پارامترهای دقت و فراخوانی مقایسه شده؛ که نشان‌دهنده مزایای روش پیشنهادی است.