فرایندهای بازبینی رویدادهای تاریخی
برای شناخت فرایندهای بازبینی رویدادهای ثبت‌شده، باید در ابتدا به مراحل ثبت رویداد به‌صورت مختصر اشاره کرد.
فرایند کار، به این صورت است که هرکدام از محقّقان به مطالعه یکی از منابع تاریخی پرداخته، رویدادهای دارای تاریخ (حداقل سال وقوع رویداد) را شناسایی و استخراج می‌کنند و در ابزار ورود اطّلاعات ثبت می‌نمایند. این ابزار، بخش‌های مختلفی دارد که محقّقان باید اطّلاعات خواسته‌شده را بدین ترتیب، در جای خود وارد کنند:
- عنوان رویداد: پس از مطالعه متن و استخراج آن، برای هر رویداد عنوانی (موضوعی) ثبت می‌گردد؛
- توضیحات: در این قسمت، جزئیات بیشتری به‌صورت توضیحی در خصوص رویداد اضافه می‌شود؛
- ویژگی‌ها: منظور، ویژگی‌های عنوان رویداد است که شامل تاریخ شروع و پایان رویداد می‌شود؛ به بیان دیگر، متشکل از روز، ماه و سال، روز هفته، مدّت و تعیین زمان وقوع حادثه (قبل یا بعد از هجرت) و نیز مکان وقوع رویداد است؛
- کلیدواژه‌ها: در این بخش، کلیدواژه‌هایی از عنوان رویداد جدا شده و در دو نوع اصلی «نام‌ها» و «مفاهیم» که هرکدام دارای انواع فرعی دیگری هستند، یعنی مجموعاً 22 نوع (3)، ثبت می‌شود؛
- نوع رویداد: در این قسمت، نوع رویداد تعیین می‌گردد و در دسته مشخّصی مثل: نظامی، سیاسی و... قرار داده می‌شود. (4)
پس از انجام این امور توسط محقّقان مختلف و از منابع گوناگون، «ناظرِ بازبین» وظیفه بازبینی و کنترل این فرایند را بر عهده دارد و در انجام این کار، گاه دچار چالش‌های متعدّدی می‌شود که برای حل آن، نیازمند مطالعه و پژوهش است. برای شناخت و آشنایی بهتر خوانندگان محترم، فرایندهای بازبینی رویدادهای ثبت‌شده معرّفی می‌شود:
1. تعیین اهمیت و اولویت‌بندی رویداد
منظور، فرایندی است که در آن، ناظرِ بازبین باید به رویدادهای ثبت‌شده، درجه و امتیاز بدهد؛ یعنی اوّل مشخّص کند که این رویداد، نسبت به رویدادهای دیگر، بااهمیت‌تر است تا در پایگاه در صفحه گاهشمار به‌صورت مشخّص‌تر (Bold) نمایش داده شود و کار مهم بعدی، اولویت‌بندی رویداد در مقایسه با رویدادهای دیگر است؛ به این هدف که رویداد مورد نظر، هنگام نمایش در بخش «وقایع مهم روز» پایگاه، در اولویت بالاتری قرار بگیرد و به مخاطب نمایش داده شود. هم‌اکنون در ابزار ورود اطّلاعات پایگاه تا «چهار» رده اولویت‌بندی انجام می‌شود؛ به‌عنوان نمونه، رویدادهایی که مربوط به چهارده معصوم (علیهم السلام) است، از اولویت یک برخوردار است و در اولویت بعدی، رویدادهای ولادت و یا وفات اشخاص و... قرار می‌گیرد.
2. تعیین گزارش منتخب
از جمله مراحلی که «ناظرِ بازبین» باید انجام دهد، تعیین گزارش منتخب در مورد رویدادهایی است که در خصوص تاریخ وقوع آنها، اقوال و گزارش‌های دیگری نیز وجود دارد؛ به این هدف که در هنگام نمایشِ چنین رویدادهایی در پایگاه، آن گزارشی که از اتقان و دقّت بیشتری برخوردار است و یا مشهورتر است، به نمایش در آید؛ به عنوان مثال، در باره میلاد حضرت رسول (صلی الله علیه وآله) از میان قول 12 ربیع‌الاوّل و 17 ربیع‌الأول، گزارشی که مؤیّد ولادت آن حضرت در 17 ربیع‌الاوّل است، به‌عنوان گزارش منتخب به مخاطب نمایش داده می‌شود و بقیه گزارش‌ها، در ذیل آن قرار می‌گیرد.
3. اِعراب‌گذاری یا تصحیح آن
به جهت گسترده بودن مناطق تحت نفوذ اسلام و وجود تفاوت فرهنگی و زبانی مردم، صحیح خواندن برخی از کلمات، به‌ویژه در مورد «اَعلام»، بدون اِعراب‌گذاری مشکل است و یا امکان دارد محقّق اِعراب را به‌صورت اشتباه وارد کرده باشد. یکی از وظایف ناظر، این است که اِعراب صحیح کلمه را یافته و اشکال را برطرف کند؛ مانند واژه «اُبُلَّه» که نام بندر بصره در قدیم بوده است.
4. اصلاح غلط‌های املایی و تایپی
در هر نوشته‌ای، وجود اشتباهات املائی و تایپی، محتمل است و ناظر باید با دقّت فراوان، آنها را یافته و تصحیح نماید.
5. اصلاح نام اشخاص و اماکن و یکسان‌سازی آن
در پایگاه جامع تاریخ، سعی شده است که نام اشخاص و اماکن به‌صورت واحد و یکسان، یعنی نام مشهورتر ثبت شود و نام‌های دیگر و همچنین القاب و کنیه‌ها، در بخش مترادفات ذکر گردد؛ به عنوان مثال، نام مبارک حضرت علی (علیه السلام) در سرتاسر پایگاه به یک صورت، یعنی «امام علی علیه السلام» ثبت شده و نام‌ها و القاب دیگر ایشان، نظیر: علی بن أبی‌طالب، امیرالمؤمنین، حیدر، ابوتراب، اسدالله و... در بخش مترادفات آمده است.
دستور عمل ثبت اماکن نیز بدین صورت است که هر مکان با نام مشهورتر ثبت گردد و نام‌های دیگر، در بخش مترادفات درج شود. البته در صورتی که نام مکانی به دو صورت فارسی و عربی وجود داشته باشد، نام فارسی اولویت دارد و نام عربی به‌عنوان مترادف ثبت می‌شود؛ همانند «جرجان» که در عنوان و توضیحات و همچنین در ویژگی‌ها، به‌صورت «گرگان» ثبت شده و «جرجان» در بخش مترادفات می‌آید. بنابراین، ناظر موظّف است نام صحیح و مشهورتر شخص یا مکان را یافته و یکسان‌سازی انجام دهد.
6. اصلاح ویژگی (تاریخِ روز، ماه، سال و هفته رویداد)
در قسمت ویژگی‌ها، تاریخ و مکان وقوع رویداد درج می‌شود. گاهی اوقات، تاریخ یا مکانِ واردشده با تاریخِ ثبت‌شده در توضیحات یا حتی متن کتاب، مطابقت ندارد و یا مدّت‌زمانِ محاسبه‌شده بین زمان شروع و پایان یک رویداد، اشتباه است؛ در این صورت، ناظر پس از بررسی، آن را اصلاح می‌کند.
7. هماهنگ‌سازی رویدادها
از آنجا که هر رویداد حداقل از یک گزارش و یا بیشتر تشکیل شده و از طرفی، ورود اطّلاعات و ثبت آن توسط چند محقّق با ادبیات و دیدگاه‌های متفاوت انجام می‌شود، گاهی اوقات یک واقعه و رویداد، به دو یا چند صورت مختلف ثبت می‌شود؛ درحالی‌که باید یک رویداد با چند گزارش باشد؛ به عنوان مثال، در رویداد «هجوم مغولان به همدان» احتمال دارد محقّقی هنگام مطالعه و برداشت از متن، از کلمه «هجوم» استفاده کرده باشد و محقّق دیگر از کلمه «حمله»؛ حال آنکه هر دو منبع مورد مطالعه، به یک رویداد اشاره دارد؛ ولی با دو ادبیات گزارش شده است. در کل، در انتخاب کلماتی نظیر: فتح، تصرّف، اشغال و... برای ثبت عنوان رویداد، اختلاف نظر و سلیقه بین محقّقان وجود دارد که بخشی از این اشکال، با ایجاد دستور عمل واحد برای انتخاب کلمات جهت ثبت عناوین رویداد، قابل حلّ است؛ امّا همواره احتمال ثبت یک رویداد با دو عنوان متفاوت وجود دارد که وظیفه ناظر در این گونه موارد، هماهنگ‌سازی رویدادها و متّصل‌کردن آنها به یکدیگر با کمک امکانات موجود در ابزار ورود اطّلاعات است.
تصویر شماره 1: هماهنگ‌سازی رویدادها
البته انواع دیگری از اشکال ثبت یک رویداد با عناوین متفاوت وجود دارد؛ مثل ثبت رویداد «وفات ابوالحسن ماوردی»؛ در اینجا محقّقی ممکن است به‌صورت «وفات علی بن محمد ماوردی» ثبت کرده باشد و یا مثلاً ثبت رویداد «تصرّف تاشکند» که نام متأخر این شهر است، به جای «تصرّف چاچ» یا معرّب آن؛ در تمامی این موارد، ناظرِ بازبین موظف به یکسان‌سازی چنین رویدادهایی است. (تصویر شماره 1)
8. جداسازی رویدادها
گاهی اوقات، یک واقعه در فواصل زمانی مختلف اتّفاق افتاده است؛ ولی در یک رویداد با چند گزارش ثبت شده است؛ درحالی‌که باید هرکدام به‌صورت یک رویداد جداگانه ایجاد گردد؛ مثلاً «تصرّف کرمان توسط آقامحمدخان قاجار» دو بار در سال‌های 1208 و 1209ق رخ داده است. در واقع، واقعه تصرّف کرمان، دو مرتبه رخ داده است و باید جداگانه ثبت گردد. ناظر باید رویدادهای این‌چنینی را جدا کرده، دو رویداد جداگانه ایجاد نماید.
9. هماهنگ‌سازی کلیدواژه‌ها
در فرآیند ثبت رویداد، از عنوان رویداد، تعدادی کلیدواژه استخراج می‌شود و در قسمت کلیدواژه‌ها ثبت می‌گردد. گاهی یک کلیدواژه به دلایل مختلف، از جمله تلفظ متفاوت یک کلمه در زبان‌ها و گویش‌های مختلف یا با توجّه به اِعراب‌گذاری آن و... متفاوت ثبت می‌شود؛ مانند کلمه «هلاکو خان» یا «هولاکو خان» که ناظر به کمک گزینه هماهنگ‌سازی کلیدواژه در ابزار، آن را در سه بخش: «عنوان رویداد»، «توضیحات رویداد» و «کلیدواژه‌ها»، تصحیح و یکسان‌سازی می‌کند.
10. اصلاح کلیدواژه (کم یا زیاد بودن آن)
همچنین، احتمال دارد در یک رویداد، کلیدواژه‌ای به‌صورت اشتباه ایجاد شده و یا سهواً ثبت نگردیده باشد و یا کلیدواژه‌ای که متناسب با عنوان رویداد نیست، ثبت شده باشد که ناظر باید این موارد را تصحیح کند. (تصویر شماره 2)
تصویر شماره 2: هماهنگ‌سازی کلیدواژه‌ها
11. اصلاحات محتوایی
گاهی به‌ندرت محقّق در درک صحیح متن دچار اشتباه می‌شود، یا هدف اصلی متن را نادیده گرفته و رویداد کم‌اهمیت‌تر را ثبت می‌کند، یا در ترجمه متن عربی دقّت کافی را ندارد و یا به ترجمه کتاب اتکا می‌کند که در برخی موارد، اشتباه ترجمه شده و بیانگر متن اصلی نیست. در همه این موارد، ناظرِ بازبین موظف است محتوای صحیح را فهمیده و رویداد مناسب را ثبت نماید.
12. حذف گزارش یا رویداد
این احتمال وجود دارد که برخی رویدادها و یا گزارش‌های آن، به‌اشتباه و یا تکراری ثبت شده باشد که ناظرِ بازبین به‌ناچار باید آنها را حذف نماید.
سخن پایانی
مجموع فرایندهایی که در این نوشتار به‌اجمال معرّفی گردید، نشانگر این مطلب است که صحّت و اتقان اطّلاعاتی که برای کاربران محترم محصولات نور توسط محقّقان مرکز تولید می‌شود، از اهمیت بسیاری برخوردار است و آن را سرلوحه فعالیت‌های خود قرار داده‌اند و نهایت تلاش خود را برای رسیدن به این هدف انجام می‌دهند؛ با این حال، انتظار می‌رود که فرهیختگان و کاربران محترم محصولات نور، ما را در شناخت آسیب‌ها و اشکال‌های احتمالی در قالب نظرات و پیشنهادها و انتقادات سازنده خود برای رسیدن به تولیدات فاخرتر و شایسته‌تر یاری نمایند. إن شاء الله.
پی‌نوشت‌ها:
* کارشناس ارشد تاریخ اسلام و دبیر علمی گروه تاریخ مرکز نور.1. ابزاری است مبتنی بر «مدیریت دادگان» (Data management) جهت ورود اطّلاعات رویدادهای تاریخی که توسط مهندسان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه شده است.
2. tarikh.inoor.ir
3. عناوین فرعی «نام»، عبارت‌اند از: «اشخاص، قبایل، گروه‌ها، اماکن، اشیا، اعضای بدن، حیوانات، غذاها و نوشیدنی‌ها، میوه‌ها، گیاهان و درختان، کتاب‌ها». عناوین فرعی «مفاهیم»، عبارت‌اند از: «اجتماعی، سیاسی، تمدّنی، فرهنگی، دینی، قضایی، نظامی، اقتصادی، طبیعی».
4. نوع رویداد، شامل یکی از دسته‌های: «ولادت، وفات (قتل، شهادت)، اجتماعی، سیاسی، نظامی، دینی، طبیعی، قضایی، اقتصادی، فرهنگی، تمدّنی، معجزات» می‌شود.