روند انجام کار
برای به ثمر نشستن این پروژه در معاونت پژوهش مرکز، در طی جلساتی تصمیم بر این شد که ضمن جمع‌آوری کتاب‌ها و منابع اصلی دانش اَنساب با استخراج نَسَبِ خاندان گرامی پیامبر اسلام (ص) از این منابع، به معرّفی اَنساب الطالبیین به همراه ارائه و نمایش بصری مشجرات و اتّصال آن با متون مربوطه از قرن اوّل هجری قمری تا قرن دوازدهم اقدام شود و پس از پژوهش در این موضوع، به جهت تمییز مشترکات و توحید مختلفات و هماهنگ‌سازی اَعلام آن، در قالب فرمت‌های تخصّصی سامان یابد.
اهداف و ضرورت
1. به لحاظ اعتقادی: شناخت نَسَب اولاد طاهرین و ذرّیه حضرت ختمی مرتبت (ص) و حضرت علی بن ابی‌طالب (ع)، از جمله اموری است که بر طبق آیه شریفه «قل لا أسألُکُم علیهِ أَجراً إِلاّ المَوَدَّةَ فیِ القُربی»(3)، بر هر فرد مسلمان به‌نوعی لازم است؛ چراكه خداوند متعال اجر تبليغ و رسالت نبى مكرم خود را تنها در دوستى و محبت اين خاندان قرار داده و این امر، جز با شناخت اَنساب آنان میسر نیست.
2. به لحاظ فقهی: در شریعت اسلام احکام ویژه‌ای چون حرمت صدقه و وجوب خمس بر آنها قرار داده شده که عمل به آن، تنها با شناخت و آگاهی از احوال ایشان میسر می‌باشد.
3. به لحاظ علمی و پژوهشی: با توجّه به نقش بسیار پُررنگ اهل‌بیت پیامبر (ص) و اولاد و وابستگان آن حضرات در طول تاریخ اسلام در پیدایش و گسترش جریان‌های مختلف فکری، فرهنگی و سیاسی در میان مسلمانان که بخشی از آن به جهت ارتباط نَسَبی آنان با پیامبر (ص) بوده است، بنابراین، شناخت روابط نَسَبی و حتی سَبَبی آنها با یکدیگر و نیز سایر مردم، به‌ویژه بزرگان جریان‌های فکری و سیاسی، از اهمیت بسیاری برخوردار است.
4. به لحاظ عمومی و اجتماعی: شناخت اَنساب الطالبیین، به‌خصوص برای سادات عظام، به جهت جایگاه اجتماعی خاصّ آنان در جوامع اسلامی، خاصّه شیعی، همواره مهم تلقی می‌شده است و منشأ خیرات و برکات بسیاری، به‌ویژه در حفظ فرهنگ و آداب و رسوم پسندیده اسلامی و شیعی بوده است.
مراحل پیشرفت پروژه
1. کار پروژه اَنساب، در سال‌های گذشته با زدن فرمت تخصّصی (4) برای چهار کتاب: «عمدة الطالب، الفخری، المجدی و جمهرة» در معاونت پژوهشی مرکز کامپیوتری علوم اسلامی آغاز شد و پس از مدّتی وقفه، 13 عنوان کتاب دیگر از منابع اصلی دانش اَنساب، به این مجموعه اضافه گردید و به طور تخصّصی فرمت زده شد.
2. پس از اینکه کتاب‌ها فرمت تخصّصی خوردند، طبق اطّلاعات تهیه‌شده، درختواره‌ای از اَنساب افراد به‌واسطۀ ابزار «Tree creator» (بدون اتّصال به متن) ساخته شد.
3. پس از ساخت نمونه اولیه شجره اَنساب، ضمن رفع معایب ابتدایی طرح، قرار شد این پروژه، در قالب «ابزار درختواره» انجام شود؛ بدین شکل که شجره استخراجی از کتاب «المعقبون»، به‌عنوان درخت جامع و معیار انتخاب شد و بنا بر این شد که سایر متون، به این درخت مرتبط شود و به صورت هم‌زمان، کار توحید (یکسان‌سازی) شجره نیز انجام شود.
4. پس از مبنا و معیار قرارگرفتن شجره استخراجی از کتاب «المعقبون»، به‌تدریج 16 عنوان دیگر از منابع اصلی اَنساب، شجره سادات از این کتب استخراج گردید و با شجره استخراجی از کتاب «المعقبون» تطبیق داده شد و برای این کار، از منابعی همچون: «سراج الأنساب»، «عمدة الطالب الصغری»، «الشجرة الطیبة» و... استفاده شد.
هم‌اکنون منابع و شجره این نرم‌افزار آماده شده است و إن شاء الله پس از بازبینی نهایی، در نوبت تولید قرار خواهد گرفت.
قسمت‌های اصلی برنامه
برای این نرم‌افزار، در مرحله «تحلیل و طراحی»، بخش‌های ذیل در نظر گرفته شده است:
- کتابخانه: عرضه 125 عنوان کتاب در موضوع دانش اَنساب؛
- تبارنامه: شجره جامع سادات استخراج‌شده از 17 عنوان کتاب با محوریت کتاب «المعقبون»، با قابلیت نمایش به‌صورت عمودی و افقی؛
- فهرست اَعلام: نمایش نام‌های موجود در درختواره جامع به شکل فهرستی و نمایش نام‌ها در قالب‌های نموداری و آماری؛
- جست‌وجو: جست‌وجوی کامل در کتابخانه و نیز شجره‌ها، شامل: نام‌ها، سرشاخه‌ها و همچنین جست‌وجوی ترکیبی (ابتدا، انتها و قسمتی از یک شجره)؛
- اتّصال نام‌ها و سرشاخه‌ها به متن کتاب‌ها؛
- قابلیت انتقال شجره‌ها به Word.
- پیوند نام‌ها و سرشاخه‌ها به پایگاه‌های مرتبط مرکز نور، مانند: نورمگز، نورلایب، جامع تاریخ، قاموس، نورحدیث و... ؛
- قابلیت شجره‌سازی برای کاربران و اصلاح و ویرایش آن.
به امید آنکه این کوشش شایسته از ناحیه پژوهشگران مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به‌خصوص گروه تاریخ، مورد رضای خداوند متعال و اهل‌بیت رسول‌الله الأعظم (ص) قرار گیرد و خدمتی جدید به عموم محقّقان و علاقه‌مندان به علوم اسلامی و انسانی به شمار رود.
پی‌نوشت‌ها:
* کارشناس ارشد تاریخ اسلام و پژوهشگر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور).1. تکاثر، آیه 2.
2. بهمن زینلی، «نقش شیعیان در اَنساب‌نگاری سده هشتم هجری»، فصلنامه تاریخ اسلام، بهار 1397، ش 73، ص 172.
3. شوری، آیه 23.
4. منظور از فرمت در اصطلاح، قراردادن یکسری از علائم قراردادی برای تمایز و یا مشخّص‌کردن: اسامی، اماکن، اصطلاحات علمی، آیات، احادیث، اشعار و... از دیگر کلمات، جهت قابل‌فهم‌کردن آنها برای پردازش‌های رایانه‌ای است.