مزایای کتاب الکترونیکی عبارت است از:
- • سهولت انتقال در عین یکپارچگی مطالب؛
- • سهولت در اصلاح و به‌روزرسانی؛
- • فراهم کردن امکان جستجو؛
- • آماده‌سازی سریع و نشر آسان؛
- • پشتیبانی از امکانات رسانه‌ای متنوع، از قبیل: قرائت متن، نمایش فیلم و تصویر؛
- • حجم کمتر؛
- • ایجاد تعامل با کاربر؛
- • امکان انجام راحت‌تر فعالیت‌های تحقیقاتی، مانند: علامت‌گذاری، رنگی کردن و حاشیه‌نویسی.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در طی دو دهه گذشته، گام‌های مهمی در جهت ارائه محتوای الکترونیکی برداشته است که مهم‌ترین آن عرضه نرم افزار کتابخانه نور است. این کتابخانه، به صورت یک بسته آماده تهیه شده که قادر به ارائه محتوای الکترونیکی در قالب متن، تصویر، صوت و فیلم است. امکانات و ویژگی های برجسته این کتابخانه عبارت‌اند از:
- • ارائه فهرست درختی و گزینشی کتب و تطابق آن با متن؛
- • تعیین دامنه برای نمایش کتابخانه؛
- • نمایش متن دو کتاب جهت مقایسه؛
- • جستجوی ترکیبی درون عناوین و متن کتب؛
- • نمایش متن و شرح به صورت همزمان؛
- • ارائه لغت‌نامه برای ریشه‌یابی و شرح کلمات؛
- • ارائه مجموعه قرآن، شامل: متن قرآن، فهرست ریشه و امکان جستجو در آیات؛
- • ارائه امکان چاپ متناسب با محتویات صفحه؛
- • یادداشت برداری و ضبط یادداشت در فرمت‌های مختلف؛
- • ثبت و نمایش تحقیقات کاربر (علامت گذاری، نمایه‌زنی، حاشیه‌نویسی و رنگی‌کردن متن)؛
- • برخورداری از رابط کاربر گرافیکی زیبا.
شکل 1: نمونه‌ای از رابط کاربر برنامه کتابخانه نور
محاسن و قابلیت‌هایی که نرم افزارهای مرکز در طول سال‌های گذشته ارائه کرده است، از چشم محققان و مسئولان حوزه نشر الکترونیک دور نمانده و به شکل‌های مختلف مورد تقدیر قرار گرفته است. با این حال و با توجه به رشد سریع علوم مرتبط با فناوری اطلاعات، کمبودهای این سیستم نیز هر روز بیش از پیش نمود پیدا کرده است. شاید مهم‌ترین مسأله، وابستگی «اطلاعات» به «رابط کاربر» بوده است که این مسأله خود منجر به بروز مشکلات زیر شده است:
- • تنها مسير دسترسي کاربر به يک نرم‌افزار، خريد CD و يا DVD مربوط به آن نرم‌افزار است.
- • در صورتي که نياز به اصلاح اطلاعات و يا اصلاح نرم‌افزار باشد، هر دو مجموعه - اطلاعات و نرم‌افزار کاربردي - بايد مجدداً در اختيار کاربر قرار بگيرد؛ به عبارت دیگر، به‌روزرسانی هر یک از بخش‌های نرم‌افزار، مستلزم صرف وقت و هزینه قابل‌توجهی است.
- • جدا بودن اطلاعات نرم‌افزارها از يکديگر، عموماً موجب افزونگي داده بر روي کامپيوتر کاربر مي‌شود.
- • پس از نصب مجدد سيستم عامل، کاربر بايد تمامي نرم‌افزارهايي را که نصب بوده، دوباره نصب کند.
- • ايجاد يک راهکار براي نگهداري اطلاعات و تحقيقات کاربران، پر هزينه است.
- • راهکار معینی جهت گزينشي کردن اطلاعات همراه نرم‌افزار در زمان ارائه نرم‌افزار وجود ندارد. از این‌رو کاربران بايد نرم‌افزار را با تمامي اطلاعاتي که همراه آن است، تهيه کنند.
- • ارتباطي بين نرم‌افزارهاي مختلف مرکز و به‌خصوص اطلاعات ارائه شده در آنها وجود ندارد و کاربراني که از چندين برنامه استفاده مي‌کنند، قادر نخواهند بود اطلاعات اين نرم‌افزارها را به اشتراک بگذارند.
- • امکان فرآوری تحقیقات کاربران و همچنین تبادل این اطلاعات بین کاربران متفاوت، نادیده گرفته شده است.
- • تعامل بین نرم‌افزارهای محلی و بانک‌های اطلاعاتی تحت وب وجود ندارد. یکی از دلایل آن، عدم استانداردسازی محتوا، چه در نرم‌افزارهای محلی و چه در سامانه‌های تحت وب است.
یکی دیگر از مشکلات مهم کتابخانه نور، محدود بودن به سه زبان: فارسی، عربی و انگلیسی است. این محدودیت، هم در رابط کاربر، هم در نمایش متن کتاب و هم در جستجو وجود دارد. مشکل دیگر، عدم پویایی رابط کاربر و همچنین ثابت بودن اندازه صفحه برنامه است.
در جهت رفع این نقایص، طرح ارتقای کتابخانه نور مطرح شد. این طرح می‌بایست پویایی رابط کاربر و اطلاعات را فراهم می کرد. برای پیاده‌سازی این طرح، تصمیم گرفته شد که از ابزارهای «استاندارد» توسعه نرم‌افزار که توسط شرکت‌های معتبر تولید شده‌اند، استفاده شود. بنابراین، نام «کتابخانه استاندارد نور» برای آن انتخاب شد.
شکل 2: نمونه‌ای از رابط کاربر برنامه کتابخانه استاندارد نور
قابلیت‌های کتابخانه استاندارد نور
1. پشتیبانی کامل از چندزبانی: این برنامه از استاندارد یونیکد پشتیبانی می‌کند. بنابراین، امکان ارائه رابط کاربر به تمام زبان‌های دنیا وجود دارد. در حال حاضر، رابط کاربر به زبان‌های: فارسی، عربی، انگلیسی، روسی، ترکی استانبولی، ترکی آذری (رسم الخط سریلیک) و ترکی آذری (رسم الخط لاتین) وجود دارد. منابع مورد نیاز هر زبان به‌صورت یک فایل در کنار برنامه قرار می‌گیرد. از این‌رو، به‌راحتی می‌توان زبان‌های دیگر را هم به برنامه اضافه کرد.
2. امکان اضافه کردن کتاب‌های جدید: در برنامه، امکان اضافه کردن کتاب وجود دارد. با انتخاب فایل مربوط به کتاب از طریق گزینه مربوطه، کاربر می‌تواند کتاب را به برنامه اضافه کند. اگر کاربر بخواهد خودش کتابی را تولید کند، این امکان از طریق افزونه نورفرمت(1) که به نرم‌افزار word اضافه می‌شود، وجود دارد. کافی است که متن کتاب در word تایپ شود و سپس با افزونه نورفرمت، فرمت‌زنی شود و اطلاعات کتاب، مانند: نام کتاب، نویسنده و... در فرم مربوطه وارد شود و سپس فایل کتاب تولید شود. این فایل، در برنامه کتابخانه استاندارد نور قابل استفاده است.
3. امکان ساخت کتابخانه شخصی: کاربر می‌تواند جهت آسان‌سازی دسترسی به کتب، مطابق سلیقه خود کتابخانه شخصی بسازد؛ به این معنا که از کتاب‌های موجود در مخزن و یا کتابخانه‌های دیگر، کتب دلخواه را انتخاب کرده و آنها را دسته‌بندی نماید.
4. موتور جستجوی پیشرفته: این قابلیت به کاربر اجازه می‌دهد تا در متن و عناوین تمام کتب و یا مجموعه‌ای از آنها عبارتی را جستجو کند. عبارت جستجو را می‌توان با عملگرهای فراهم شده تکمیل نمود؛ عملگرهایی همچون: "و"، "یا"، "*"، "؟" و "مشابهت".
5. نمایش نتایج جستجو: در هنگام نمایش نتایج جستجو، امکان مشاهده مشخصه‌هایی مانند: عنوان، شماره صفحه و سایر اطلاعات مربوط به مورد یافت شده، وجود دارد. درصورت تمایل، کاربر می‌تواند نتایج جستجو را بر اساس این مشخصه‌‌ها در چند سطح گروه‌بندی کرده و یا به صورت صعودی/ نزولی مرتب کند و در ادامه، آن را چاپ بگیرد.
6. استفاده از فرمت xml برای انتقال و نمایش متن کتب: فرمت xml یک فرمت استاندارد و سازگار با تمام سکوها(2) و قالبی فوق‌العاده برای تعریف انواع محتوا است. ابزارهای قدرتمندی که برای پردازش این قالب و یا تبدیل اطلاعات میان آن و سایر قالب‌های محتوا ارائه گردیده، سبب شده که این قالب به شکل وسیعی در امور علمی/ تجاری مورد استفاده قرار گیرد.
از دیگر قابلیت‌های برنامه می‌توان به این موارد اشاره کرد: فهرست درختی و فهرست گزینشی عناوین کتاب، نمایش متن به‌صورت صفحه‌بندی شده همانند کتاب اصلی و امکان رفتن به صفحه دلخواه بر اساس شماره صفحه، نمایش یا عدم نمایش پاورقی بر حسب درخواست کاربر، نمایش یا عدم نمایش اعراب در متون اعراب‌دار، تبدیل رسم الخط از سریلیک به لاتین و برعکس در کتب زبان ترکی آذری، تغییر رنگ پس زمینه صفحه کتاب به سلیقه کاربر و پشتیبانی از نمایش چند کتاب به صورت همزمان و در کنار یکدیگر جهت مقایسه.
7. سایر قابلیت‌ها: از امکانات دیگر برنامه که برای پژوهشگران از اهمیت فوق العاده‌ای برخوردار است، امکان انتقال بخش دلخواهی از متن کتاب به نرم‌افزار word و یا برنامه یادداشت نور(3) است.
یکی از ویژگی‌های این برنامه، استفاده از ریبون(4) در رابط کاربر است که در واقع، تلفیقی از منو و نوار ابزار با دسترسی آسان‌تر می‌باشد و کار با آن بسیار راحت‌تر از سایر رابط‌های کاربری است. این رابط کاربر، قابلیت سفارشی شدن را دارد؛ یعنی امکان تعریف کلیدهای میانبر طبق نظر کاربر برای هر یک از عناصر موجود در ریبون وجود دارد. همچنین کاربر می‌تواند به دلخواه خود نوار ابزار ریبون را تغییر دهد.
از دیگر ویژگی‌های برنامه، قابلیت انتخاب تم(5) است. کاربر می‌تواند از بین تم‌های موجود، مطابق با سلیقه خود یکی را انتخاب کند و یا رنگ آنها را تغییر دهد. همچنین کاربر می‌تواند سبک(6) نمایش متن کتاب را با توجه به سلیقه خود تنظیم کند. برای انجام این کار، باید از دیالوگ «تغییر سبک نمایش» استفاده کرده و نام و اندازه‌ی قلم، رنگ متن و پس‌زمینه، چگونگی تراز کردن متن، میزان حاشیه‌ها و ... را تنظیم نماید.
افزونه نورفرمت
این افزونه برای Word 2007 و Word 2010 طراحی شده است. ابتدا باید این ابزار را نصب کرد. پس از نصب برنامه setup.exe ، در اولین اجرای برنامه Word، پنجره‌ای برای تأیید نصب این افزونه نمایش داده می‌شود. پس از تأیید، یک شاخه جدید تحت عنوان «نورفرمت» به ریبون Word اضافه می‌شود.
شکل 3: نمونه‌ای از رابط کاربر برنامه نورفرمت
قابلیت‌های افزونه نورفرمت:
- • ورود اطلاعات کتاب، شامل: نام کتاب، پدیدآورندگان، اندازه، تعداد صفحات، ناشر، سال نشر، محل نشر، شماره جلد، زبان، شابک و عکس جلد؛
- • مدیریت کتب چندجلدی و مدیریت اطلاعات مربوط به پدیدآورندگان کتاب و ...؛
- • غنی‌سازی محتوا با استفاده از فرمت‌های ذیل:
1.فرمت عنوان(7): از این فرمت برای ساخت فهرست کتاب استفاده می‌شود. با این فرمت علاوه بر معرفی عنوان می‌توان سطح عنوان را بین 1 تا 10 مشخص کرد. برنامه کتابخانه با تهیه فهرستی از این عناوین و با توجه به سطح هر عنوان، یک فهرست درختی از کتاب به کاربر نمایش می‌دهد و کاربر به‌سادگی می‌تواند با کلیک روی عناوین مورد نظر، متن مربوط به آن عنوان را مشاهده کند.
2.فرمت صفحه: جهت تعیین صفحه‌بندی کتاب، باید در ابتدای هر صفحه به همراه ذکر شماره صفحه از این فرمت استفاده کرد.
3.فرمت پررنگ کردن(8): این فرمت جهت تأکید و یا مشخص کردن بخشی از متن کتاب استفاده می‌شود. متن این قسمت، در هنگام نمایش پر رنگ‌تر نمایش داده می‌شود.
4.فرمت توضیحات(9): شروح و توضیحاتی که نیاز است در اصل محتوا باقی بماند، اما در زمان نمایش کتاب صرف‌نظر شود، به‌واسطه این فرمت قابل تعریف است.
5.فرمت آیه و حدیث: برای مشخص کردن آیات و احادیث در متن کتاب، می‌توان از این فرمت‌ها استفاده کرد. این فرمت‌ها باعث می‌شود که در هنگام نمایش متن کتاب، آیات و احادیث با فونت و رنگ مشخصی نمایش داده شوند که البته توسط کاربر قابل تغییر است.
در این افزونه، امکان مشاهده فهرست فرمت‌های موجود در کتاب و مدیریت آنها وجود دارد و با کلیک روی هر فرمت، به قسمت مربوطه در کتاب مراجعه کرد.
از دیگر امکانات برنامه، مشاهده فهرست درختی کتاب است. این فهرست بر اساس فرمت عنوان و مشخصه سطح آن که در هنگام اعمال فرمت، تعریف شده، ساخته می‌شود. با کلیک بر هر یک از عناوین، قسمت مربوطه در فایل نمایش داده می‌شود. اگر در تنظیم سطح عناوین اشتباهی شده باشد، برنامه آن را تشخیص داده و با رنگ قرمز در فهرست نمایش می‌دهد. کاربر می‌تواند به عنوان مربوطه مراجعه کرده و سطح آن را تصحیح کند.
از جمله قابلیت‌های بسیار مهم برنامه، امکان فرمت‌زنی خودکار بر اساس قابلیت جستجوی پیشرفته word است؛ مثلاً می‌توان فرمت دلخواهی را به متونی که فونت آنها دارای مشخصات خاصی است، اعمال کرد؛ برای مثال، فرض کنید می‌خواهیم تمام کلماتی را که با قلم ضخیم(10) نوشته شده‌اند، فرمت Heading1 بزنیم. برای این منظور، در دیالوگ جستجوی(11) Word، از دکمه فرمت، گزینه فونت را انتخاب می‌کنیم. دیالوگی مشابه شکل4 نمایش داده می‌شود. در این دیالوگ، مشخصات مربوط به فونت را تنظیم می‌کنیم. در این مثال، سبک فونت را در حالت Bold قرار می‌دهیم. حال، عمل جستجو را انجام می‌دهیم.
شکل 4: دیالوگ جستجوی فونت در نرم‌افزار Word
می‌توان با دکمه بعدی و قبلی به نتیجه یافت شده قبلی یا بعدی برویم و روی آن، فرمت دلخواه را بزنیم و یا اینکه با استفاده از دکمه «جایگذاری همه» و انتخاب فرمت دلخواه، برای تمام متون با مشخصات ذکر شده، آن فرمت را اعمال کنیم.
در این برنامه، امکان تعریف کلیدهای میانبر جهت تسریع در فرمت زدن وجود دارد؛ به‌طوری‌که برای هر فرمت به دلخواه کاربر یک کلید میانبر تعریف می‌شود.
همچنین جهت بررسی اشکالات احتمالی متن، امکان پیش‌نمایش آن فراهم شده است. از این‌رو، با فشردن دکمه پیش‌نمایش، کاربر می‌تواند نمونه‌ای از کتاب را در برنامه کتابخانه استاندارد نور مشاهده کند و اشکالات احتمالی را بررسی و رفع نماید.
در نهایت، پس از تکمیل کار، می‌تواند فایل نهایی جهت استفاده در کتابخانه استاندارد نور را با استفاده از گزینه« Export »دریافت کند.
پی نوشت ها:
* کارشناس فنی معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی1. NoorFormat add-in.2. Platform.3. برنامه یادداشت نور، برنامه‌ای شبیه به word است که امکانات ساده‌تر و محدودتری دارد و دارای رابط کاربر فارسی، عربی و انگلیسی است. این برنامه توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تولید شده است.4. Ribbon.
5. Theme.
6. Style.
7. Heading.
8. Highlight.
9. Comment.
10. Bold.
11. Find.