مقدمه
صفحات تاریخ گواه روشنی از تلاش راویان و علمای شیعه است که در دوره‌های مختلف سعی نموده‌اند تا با بهره‌گیری از ابزارهای مختلف، معارف اهل بیت -علیهم السلام- را به‌درستی و سلامت حفظ نموده و در جامعه بشری اشاعه دهند.
این تلاش دراز دامن و پرشکوه از نگارش اصول در محضر ائمه -علیهم السلام- آغاز شده و در طول تاریخ در قالب کتب و نگاشته‌های مختلف دست به دست گشته و در نهایت، در دسترس ما قرار گرفته است. امروز حوزه‌های علمیه بیش از پیش بار این مسئولیت خطیر را بر دوش خود احساس می‌نمایند.
نکته‌ای که غفلت از آن ممکن است با وجود تلاش‌های فراوان به نتایج کم‌ثمر و بی‌فروغ بینجامد، آن است که تفاوت شیوه‌های علما در طول تاریخ تنها از تفاوت سلایق ایشان ناشی نشده است؛ بلکه اقتضای شرایط زمان و نیازمندی‌های مخاطبان، مهم‌ترین عاملی است که به انتخاب شکل و محتوا انجامیده است. بی‌سبب نیست که کتاب‌های بزرگانی چون شیخ کلینی، شیخ صدوق و شیخ طوسی -علیهم الرحمه- در قرن چهارم و پنجم در شیوه تدوین، شباهت و همسانی بسیاری با یکدیگر داشته و در مقابل، کتب متأخرینی همچون: فیض کاشانی، حر عاملی و علامه مجلسی -رحمهم الله- در قرن یازدهم به گونه‌ای دیگر است.
پس امروز نیز برای ارائه کاری در خور دنیای امروز باید نیازها، ابزارها و امکانات دنیای امروز را شناخت و با سوار کردن معارف بلند دیروز بر مرکب راهوار امروز، بیش از پیش بر پویایی و توسعه آن افزود.
در حدود دو دهه پیش ابزاری به نام رایانه در کشور ما به مرور قدم به عرصه وجود نهاد که میزان تأثیر گذاری آن در آینده نزدیک برای کمتر کسی قابل پیش‌بینی بود. شناخت صحیح، هوشمندانه و به‌موقع این ظرفیت جدید، از سوی رهبر فرزانه انقلاب بود که منجر به تأسیس مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی شد تا در پرتو شکوفایی اندیشه خلاق طلاب جوان این نهال نوپا به شجره طیبه‌ای تبدیل شود که «تؤتی أکلها کل حین باذن ربها».
امروزه، به حول و قوه الهی، محصولات نرم‌افزاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی ابزار کارآمد و مشکل گشای بخش اعظم فعالیت‌های پژوهشی و تبلیغی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی است.
بانک‌های اطلاعاتی برخط شیوه نوینی از اطلاع‌رسانی
با گذشت یک دهه از ورود رایانه به عرصه‌های مختلف علمی، پدیده جدیدی به نام شبکه اینترنت کارایی این ابزار را دو چندان نموده و موجب شد تا مفاهیم دیجیتال، تار و پود ابعاد مختلف حیات بشری را تحت تأثیر خود قرار دهد؛ تا جایی که عصر حاضر را عصر دیجیتال نامیده‌اند.
مفاهیمی همچون: دولت الکترونیک، آموزش الکترونیک، دانشگاه مجازی، فروشگاه مجازی، توریسم مجازی و حتی هویت مجازی، تعداد اندکی از انبوه مفاهیم جدیدی هستند که ما را به آشنایی با خود ملزم ساخته‌اند.
یکی از مفاهیم مهم مطرح در زمینه علم و تحقیق، بانک‌های اطلاعاتی بر خط (online) است. مراکز بزرگ علمی جهان با قرار دادن حجم وسیعی از انواع داده‌های علمی بر روی بانک‌های اطلاعاتی در شبکه اینترنت، زمینه استفاده از این منابع را برای مخاطبان و دانشجویان خود فراهم می‌نمایند. اهمیت این مسأله تا بدان حد است که میزان دسترسی به این بانک‌های اطلاعاتی، یکی از معیارهای ارزیابی کیفی مراکز آموزشی و پژوهشی به شمار می‌رود.
بر همین اساس، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی بر آن شد تا با تأسیس بانک‌های اطلاعاتی بر خط (online) در راه رفع نیاز مخاطبان خود همت گمارد.
گام اول در این مسیر با راه‌اندازی پایگاه مجلات تخصصی نور برداشته شد. این پایگاه که در سال 84 راه‌اندازی شد، هم اکنون و در آستانه گام نهادن به ششمین سال فعالیت خود، بزرگ‌ترین بانک نشریات علوم اسلامی و علوم انسانی منتشر شده در کشور به شمار می رود.
هم اکنون بیش از بیست و یک هزار شماره مجله به صورت تمام‌متن و تمام‌تصویر در قالب بیش از دو میلیون صفحه، حافظه تاریخی جامعی از یک و نیم قرن نشر دانش در کشور را به تصویر کشیده است.
کتابخانه دیجیتال؛ چیستی و ویژگی ها
و ما امروز در آستانه برداشتن دومین گام در این مسیر می‌باشیم. در ابتدا تعریف مختصری از کتابخانه دیجیتال بیان نموده و پس از آن به آشنایی بیشتر با این کتابخانه خواهیم پرداخت.
اصطلاح «کتابخانه دیجیتال» مفهوم مشککی است که امروزه برای طیف وسیعی از ابزارهای دیجیتال مربوط به کتاب، مورد استفاده قرار می¬گیرد؛ از پایگاه‌هایی که تنها به ارائه کتاب‌شناسی کتاب‌ها بسنده می‌کنند؛ تا نرمافزارهای مدیریت کتابخانه و یا صفحات وبی که به صورت ساده تنها به ارائه متن دیجیتال کتاب اکتفا می‌نماید.
اما مقصود ما از کتابخانه دیجیتال کتابخانه‌ای است که کاربر همانند کتابخانه واقعی وارد فضای آن شود، میز کار اختصاصی خود را داشته باشد، بتواند در میان قفسه‌ها و فهرست‌های کتابداران جستجو کرده و کتاب مورد نظر خود را بیابد، کتب مورد علاقه خود را در قفسه اختصاصی خود قرار دهد و میزکاری به او اختصاص یابد که بتواند با خیال آسوده پروژه‌های پژوهشی خود را در آن سامان دهد و اگر مدتی به این کتابخانه سر نزد، از محفوظ بودن پژوهش‌هایش در این کتابخانه آسوده خاطر باشد.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی پیشتر قوی¬ترین کتابخانه‌های نرم‌افزاری بیرون خط (offline) را تولید و در اختیار جامعه علمی قرار داده بود. این تجربه گرانسنگ موجب شده بود تا نیازهای مخاطبانِ فعالیت‌های مرکز به‌خوبی برای طراحان، اعم از محققان علوم اسلامی و مهندسان فنی، شناخته شود. همچنین در مرحله بعدیِ کارشناسی، طیف وسیعی از کتابخانه‌های دیجیتالی داخلی و خارجی مورد بررسی قرار گرفته و قابلیت¬های فنی و محتوایی آن‌ها مورد تجزیه و تحلیل طراحان قرار گرفت.
در نهایت، تصمیم بر آن شد که پایگاه کتابخانه دیجیتال نور بر اساس دانش و تجربه بومی مهندسان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی طراحی و پیاده سازی شود. دو دسته از ضرورت‌ها دلیل این تصمیم به شمار می‌رود: دسته اول، ویژگی‌های کتابخانه‌های بر خط نسبت به نرمافزارهای بیرون خط. و دسته دوم، قابلیت‌های اختصاصی مورد نیاز برای ارائه محتواهای اسلامی.
برخی از ویژگی‌های موجود در کتابخانه دیجیتالی نسبت به نرمافزارهای کتابخانه‌ای به اختصار عبارت‌اند از:
1. دسترسی در هر مکان و زمان: با قرار گرفتن منابع دیجیتالی در اینترنت، کاربران تنها با اتصال به اینترنت در هر مکان و زمانی امکان دسترسی به این منابع را تحصیل می‌نمایند.
2.ایجاد محیط خود روزآمد: کاربران در فضای شبکه علاوه بر استفاده از متون ارائه‌شده توسط پایگاه می‌توانند نقش مؤثرتری در پایگاه ایفا نموده، در تولید و توسعه اطلاعات پایگاه نیز نقش‌آفرینی نمایند؛ به عنوان نمونه، نویسندگان و صاحبان آثار خود می‌توانند کتاب‌ها و تألیفات خود را به پایگاه بیفزایند. امروزه خود روزآمدی از مفاهیم کلیدی در شبکه اینترنت به شمار می‌رود.
3.وابسته نبودن به سخت افزار خاص: با توجه به اجرای برنامه در شبکه، ارتقای حجم و قابلیت‌های پایگاه، کاربران را ملزم به ارتقای سخت‌افزار خود ننموده و ایشان قادر خواهند بود با سخت‌افزار حداقلی از بهترین پایگاه‌ها و کتابخانه‌های دیجیتال برخط (online) استفاده نمایند.
4.سهولت به روز رسانی محتوا و نرم‌افزار: محتوا و قابلیت‌های نرم‌افزاری به تناوب و سرعت بسیار همواره در حال تغییر و تحول است و رساندن نرمافزارهای جدید به دست کاربران همواره از دغدغه‌های اصلی شبکه توزیع به شمار می رود. با عرضه کتاب در کتابخانه دیجیتال کاربران به‌راحتی به آخرین محتواهای افزوده شده دسترسی داشته و نیازی به ارتقای نسخه نرم‌افزاری خود نخواهند داشت.
5.تشکیل شبکه‌های اجتماعی توسط کاربران: با عرضه محتوا در شبکه اینترنت کاربران فرصت آن را خواهند یافت که علاوه بر انجام فعالیت‌های فردی، شبکه‌ای از محققان علاقه‌مند به موضوعات خاص را ایجاد کنند. پایگاه کتابخانه دیجیتال می‌تواند محققان فعال در یک زمینه یا زمینه‌های مشابه را به یکدیگر معرفی کرده و امکان به اشتراک گذاشتن نتایج تحقیقات ایشان و یا انجام پروژه‌های تحقیقاتی مشترک را فراهم نماید.
اما ویژگی‌های منحصر به فرد کتابخانه دیجیتال نور نسبت به سایر کتابخانه‌های دیجیتال برخط به اختصار عبارت‌اند از:
- الف- پاسخگویی به نیازهای خاص محققان علوم اسلامی: محتواهای علوم اسلامی ساختارهای اختصاصی خود را دارند که کتابخانه‌های عمومی موجود توان پاسخگویی به این ساختارها را برای عرضه مناسب ندارند. ساختارهایی از قبیل: شرح و متن، شروح مزجی، تعلیقه، تفسیر و ترجمه نمونه‌ای از این ساختارها به شمار می‌روند.
همچنین محققان علوم اسلامی برای انجام فعالیت‌هایی مانند: تدریس، تحقیق و پژوهش و به طور خاص نگارش پایان‌نامه‌ها و رساله‌های خود به ابزارهایی نیاز دارند که در سایر کتابخانه‌های روی خط (online) فراهم نیامده است. - ب-پشتیبانی از اطلاعات غنی‌سازی شده در مرکز: بخش ورود اطلاعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی حجم وسیعی از منابع اسلامی را غنی‌سازی نموده و اقسام فرمت‌های تخصصی را در کتاب‌ها ایجاد نموده است. طی بررسی‌های کارشناسی به عمل آمده هیچ یک از پایگاه‌های کتابخانه دیجیتال داخلی و خارجی توان پشتیبانی مناسب از این اطلاعات غنی‌سازی شده را ندارند.
- ج-ضرورت پاسخگویی به نیاز سایر مراکز اسلامی آموزشی و پژوهشی: از انتظارات درخور مراکز مختلف اسلامی از مرکز تحقیقات کامپیوتری به عنوان بزرگ‌ترین تولید کننده نرمافزارهای اسلامی آن است که با حمایت نرم‌افزاری از این مراکز زمینه تأسیس کتابخانه دیجیتال اختصاصی توسط این مراکز را فراهم نماید. از این رو، مرکز نیازمند نسخه‌ای بومی از پایگاه کتابخانه دیجیتال است تا با به‌روزآوری و شخصی‌سازی آن برای مراکز دیگر بتواند پاسخگوی نیازهای ایشان در این زمینه‌ها باشد.
با اتمام طراحی پایگاه در سال 86 مراحل پیاده‌سازی آن در معاونت فنی آغاز شد و تا پاییز سال 87 به پایان رسید. در طول یک سال اخیر نیز مراحل تولید، آماده‌سازی و ورود اطلاعات پایگاه به انجام رسیده است و امروز ما در آستانه افتتاح این پایگاه بزرگ قرار داریم.
ویژگی‌های کتابخانه دیجیتال نور
1.حجم و کیفیت اطلاعات (عرضه اطلاعات غنی موجود در مرکز)
همان‌گونه که اشاره شد، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی طی بیست سال فعالیت خود حجم وسیعی از منابع اصلی علوم اسلامی را دیجیتالی نموده و از جهات مختلفی نسبت به غنی‌سازی این متون اقدام نموده است. فعالیت‌هایی از قبیل: اعراب، فرمت گذاری آیات و روایات، غلط‌زدایی از متون کتب و مواردی از این دست، از جمله کارهایی است که با هدف غنی‌سازی این متون انجام پذیرفته است.
15000 جلد کتاب غنی‌سازی شده جهت ارائه در ده‌ها عنوان نرم‌افزار، گنجینه‌ای سرشار از محتوای تخصصی علوم اسلامی است که طی این بیست سال تهیه شده و حال در قالب این پایگاه و به صورت یکپارچه در اختیار مخاطبان قرار خواهد گرفت.
2.نمایش تصویر
میزان تطابق متون دیجیتالی عرضه‌شده در نرم‌افزارها با کتاب اصلی چاپ‌شده همواره از دغدغه‌های اصلی محققان به شمار می‌رفته و بسیاری از آنان به جهت اطمینان از متون ارائه‌شده، در کنار استفاده از نرم‌افزار، خود را ملزم به استفاده از نسخه چاپی کتاب نیز می‌دیدند.
در نرمافزارهای پیشین نیز به دلیل محدودیت در حجم، امکان ارائه تصاویر در کنار متون فراهم نبود. پایگاه کتابخانه دیجیتال در کنار متن دیجیتالی و قابل جستجوی کتاب، تصویر نسخه کاغذی کتاب را نیز در اختیار کاربران قرار می‌دهد تا نسبت به دقت متون ارائه شده اطمینان حاصل نموده یا از تفاوت‌های این دو نسخه مطلع گردند.
3.جستجوی قوی
نرمافزارهای نور به جهت نوع نیاز مخاطبان همواره در قابلیت‌های جستجو در بین سایر نرمافزارهای متن‌محور سرآمد بوده و موتور جستجوی نور امکان پژوهش‌های متنوع و متفاوتی را در اختیار کاربران قرار می‌دهد. در طراحی پایگاه کتابخانه دیجیتالی نور نیز تلاش شده تا این قابلیت همچنان محفوظ باشد تا کاربران بتوانند با سرعت و کیفیت دلخواه خود در بین حجم عظیم متون جستجو نموده، مطالب مورد نظر خویش را بیابند.
امکان تعریف دامنه‌هایی مانند: زمان تألیف کتاب، مؤلف و مهم‌تر از همه دامنه موضوعی و همچنین تفکیک نتایج در متن، فهرست و عناوین کتب، از جمله مزایای جستجو در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور به شمار می رود.
4.مدیریت فرمت‌های محتوایی
همان‌گونه که گذشت، در مرحله غنی‌سازی متون و منابع، فعالیت چشم‌گیری در مرکز صورت پذیرفته است. در کتابخانه دیجیتال امکانی فراهم آمده است تا کاربران بتوانند از این فرمت‌ها که در برخی کتب به ده‌ها مورد می‌رسد، بهره کافی برده و فهرست‌های تخصصی مختلف یک کتاب را مشاهده نمایند. برخی از این فهرست‌ها عبارت‌اند از: آیات، روایات، اعلام، معصومان (ع)، اشعار، اماکن، قبایل و وقایع تاریخی.
5.شخصی‌سازی محیط پژوهش (میز کار پژوهشی)
از دیگر مشخصه‌های اصلی کتابخانه دیجیتال نور امکان ایجاد پروژه‌های مختلف پژوهشی است. کاربر در مراجعه به پایگاه می‌تواند به تعداد موضوعات مورد علاقه خود، پروژه پژوهشی یا به تعبیر ساده‌تر میز کار پژوهشی برای خود تعریف کند.
در هر میز کار یک قفسه کتاب اختصاصی وجود دارد که کتاب‌های مربوطه در آن قفسه گنجانده می‌شود. همچنین سایر فعالیت‌های پژوهشی از قبیل: نمایه‌زدن متون، علامت‌گذاری، رنگی‌کردن و حاشیه‌نویسی به تفکیک در میز کار مرتبط خود ذخیره و بازیابی خواهد شد.
6.تولید همزمان بسته نرم‌افزاری کتابخانه
برخی از مؤسسات آموزشی و پژوهشی تمایل دارند تا کتابخانه دیجیتال مختص به خود را در اینترنت راه‌اندازی نموده و در محیطی اختصاصی اقدام به عرضه این کتاب‌ها و منابع نمایند. به همین جهت، در تولید پایگاه کتابخانه دیجیتال نور تمهیداتی اندیشیده شده است تا همزمان با افتتاح این پایگاه بسته نرم‌افزاری (cms) آن نیز برای ارائه خدمات به مؤسسات متقاضی آماده گردد.
7.تولید مبتنی بر وب سرویس
یکی از قابلیت‌های مهم فنی در نظر گرفته شده در این پایگاه آن است که پایگاه کاملاً مبتنی بر وب سرویس طراحی و پیاده‌سازی شده است. به این ترتیب، امکان ارتباط و تبادل سرویس بین این پایگاه و سایر پایگاه‌ها و نرم‌افزارها فراهم آمده است.
به عنوان نمونه، از این پس می‌توان امکانی را فراهم نمود تا کاربران نرمافزارهای نور در صورت اتصال به شبکه اینترنت تصاویر اسکن شده از صفحه مورد نظر خود را از طریق وب سرویس در نرم‌افزار مشاهده نمایند و یا در صورت نیافتن پاسخ دلخواهِ خود در نرم‌افزار، ادامه جستجو را به صورت وب سرویس در پایگاه دنبال نموده و نتیجه را در نرم‌افزار مشاهده نمایند.
8.آمارها
پایگاه کتابخانه دیجیتال نور در حال حاضر مشتمل بر 2000 عنوان کتاب است که در قالب 5000 جلد عرضه شده است. از این میان، تصاویر صفحات بیش از 50 درصد از کتب در کنار متن آن‌ها ارائه شده است که بالغ بر یک میلیون صفحه است. این تعداد در آینده نزدیک به 100 درصد کتاب‌ها ارتقا خواهد یافت.
طبق برنامه تهیه شده تعداد مجلداتِ کتب تا پایان سال جاری به 10000 جلد و تعداد صفحات به بیش از چهار میلیون صفحه خواهد رسید.
چشم‌انداز آینده
با وجود بزرگی کار انجام شده مسیر طولانی‌تری را در پیش داریم. برخی از چشم‌اندازهای تصویر شده برای ارتقای پایگاه عبارت‌اند از:
- - راه‌اندازی صفحه کاربری به زبان‌های عربی و انگلیسی؛
- - گسترش حوزه کتاب‌ها به همه موضوعات علوم اسلامی؛
- - توسعه فعالیت از علوم اسلامی به علوم انسانی؛
- - ارتقای شیوه‌های بازیابی از طریق گسترش سیستم موضوعی و استفاده از نظام‌های خبره؛
- - ارتقا و کارآمد‌تر کردن ابزارهای پژوهشی؛
- - فراهم کردن امکان افزودن کتاب به وسیله کاربران؛
- - ایجاد ارتباط بین پایگاه و نرمافزارهای نور؛
- - ایجاد شبکه ارتباطی مبتنی بر وب سرویس بین مجموعه کتابخانه‌های اسلامی؛
- - امکان اتصال متن کتاب به چند نسخه تصویری (چاپی و خطی).
پایگاه کتابخانه دیجیتال نور محصول فعالیت چند ساله تعداد قابل توجهی از دوستان و همکاران ما در زمینه‌های: علمی، اجرایی، فنی و گرافیک است که در مراحل مختلف طراحی، پیاده‌سازی، ورود اطلاعات، آماده‌سازی و بارگذاری اطلاعات و نیز پشتیبانی ایفای نقش نموده‌اند که در این‌جا به سهم خود از همه ایشان تقدیر و تشکر به عمل می‌آورم.
امید آن‌که این عمل متواضعانه و از سر اخلاص مورد قبول درگاه الهی قرار گرفته، موجبات خشنودی مولایمان را فراهم سازد.