کلیدواژگان: فرایند ایجاد وب‌سایت، طراحی وب‌سایت، ساختار وبسایتها، توسعه ی وب.
- درآمد
متخصصان و توسعه‌دهندگان حرفه‌ای وب، از چند و چون فرایند ایجاد انواع وبسایتها به‌خوبی آگاه‌اند؛ اما بسیاری از سفارش‌دهندگان وبسایتها، از این فرایند آگاهی چندانی ندارند. آن‌ها تنها می‌کوشند از وبسایتها برای پیش بردن اهداف خود استفاده کنند و معمولاً این موضوع را به متخصصان و کارگزاران وب می‌سپارند. تجربه نشان می‌دهد که ناآگاهی سفارش‌دهندگان وبسایتها و کارفرمایان پروژه‌های وبی از مباحث بنیادین مربوط به طراحی و ایجاد وبسایتها، روند ایجاد وبسایتها را کُند و با دشواری‌هایی رو‌به‌رو می‌کند. به همین دلیل، آشنایی سفارش‌دهندگان با فرایند عمومی ایجاد وبسایتها برای شتاب بخشیدن به این فرایند نسبتاً پیچیده، ضرورت می‌یابد. آشنایی با فرایند ایجاد وبسایتها، راه را برای تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی بهتر و سرمایه‌گذاری سنجیده‌تر در زمینه ی فعالیت‌های وبی نیز هموار می‌سازد. تعامل سفارش‌دهندگان وبسایتها با توسعه‌دهندگان وب را در فرایند طراحی و ایجاد وبسایتها روشن‌تر می‌کند و ایجاد وب‌سایت‌هایی مطلوب‌تر را موجب می‌شود.
طراحی و ایجاد هر یک از انواع وبسایتها، اقتضایات ویژه ی خود را دارد. با این حال، همه ی انواع وبسایتها بر مبنای قوانین و قواعدی کلی و فراگیر ایجاد می‌شوند. این مقاله، بر آن است که با طرح مباحث کلی و بنیادین، فرایند طراحی و ایجاد وب‌سایت‌های محتوامحور، شامل وب‌سایت‌های: اطلاع‌رسانی، علمی، کتابخانه‌های دیجیتال و دیگر وب سایت‌های محتوامحور را با زبانی ساده شرح دهد. وبسایتها را توسعه‌دهندگان وب، یعنی مهندسان برنامه‌نویس و طراحان وب ایجاد می‌کنند و سفارش‌دهندگان و کارفرمایان پروژه‌های وبی نیز در تعاملی نزدیک با توسعه‌دهندگان وب، فرایند ایجاد وبسایتها را دنبال می‌کنند. سفارش‌دهندگان، کارفرمایان و کاربران معمولی وبسایتها، مخاطبان اصلی این مقاله به شمار می‌آیند. از این رو، در این مقاله، بیشتر از مباحث عمومی مربوط به فرایند ایجاد وبسایتها سخن به میان خواهد آمد و مباحث فنی و تخصصی مربوط به برنامه‌نویسی و طراحی وبسایتها، موضوع این نوشتار نخواهد بود.
- عناصر اصلی وبسایتها
وبسایتها از هر نوع که باشند، ویژگی‌ها و عناصر مشترک و تقریباً یکسانی دارند؛ وبسایتها، یا برای عرضه ی خدمات به کاربران ایجاد می‌شوند یا برای ارائه ی اطلاعات. پاره‌ای از وبسایتها نیز ترکیبی از اطلاعات و خدمات را به کاربران عرضه می‌کنند. معمولاً از اطلاعاتی که وبسایتها ارائه می‌کنند، با عنوان محتوای وبسایتها یاد می‌شود. بنابراین، هر وب‌سایت، ناگزیر باید سازوکاری برای عرضه ی خدمات یا ارائه ی اطلاعات فراهم سازد. به این ترتیب، وبسایتها دارای سه عنصر اصلی هستند: ساختار، محتوا و یا خدمات.
۱. ساختار
منظور از ساختار وب‌سایت (1)، سازوکاری است که زمینه ی دستیابی به محتوا و خدمات وب‌سایت را برای کاربران فراهم می‌سازد (فرج‌پهلو و صابری، 1384)؛ به عبارتی می‌توان گفت ساختار وب‌سایت، همان رابط کاربر (2) وب‌سایت است که تعامل کاربر و وب‌سایت را زمینه‌سازی می‌کند (یمین‌فیروز، 1382). آن‌چنان‌که برخی می‌پندارند، ساختار وب‌سایت، به‌تنهایی عنصر ارزشمندی به شمار نمی‌آید؛ بلکه هر اندازه بازیابی محتوای وب‌سایت و بهره‌مندی ازخدمات آن را امکان‌پذیرتر سازد، ارزش و اعتبار بیشتری خواهد داشت.
تصمیم‌گیری درباره ی چند و چون ساختار یا همان رابط کاربر وب‌سایت و طراحی آن را می‌توان دشوارترین بخش از فرایند طراحی و ایجاد یک وب‌سایت به شمار آورد. ساختار وب‌سایت، بر پایه ی محتوا و خدمات وب‌سایت طراحی می‌شود. بنابراین، پیش از تصمیم‌گیری درباره ی آن، نخست باید انواع خدمات و اطلاعاتی که قرار است در وب‌سایت ارائه شود، به‌روشنی مشخص گردد. معماری دقیق اطلاعات وب‌سایت، یعنی سازماندهی هدف‌مند محتوای وب‌سایت (نوروزی، 1387)، چشم‌اندازی روشن از ساختار وب‌سایت پیش روی طراحان قرار می‌دهد.
۲. محتوا
رکن اصلی وب‌سایت‌های محتوامحور را اطلاعات یا محتوای ارائه‌شده در وبسایتها تشکیل می‌دهد. گاه محتوای وب‌سایت از چنان اهمیتی برخوردار است که کاربران، کاستی‌های ساختاری وب‌سایت را نادیده می‌گیرند؛ اما به هر روی، وب‌سایتی که بر پایه ی اصول و بایسته‌ها طراحی شده باشد، ساختار و محتوایی متناسب و سازگار دارد. پیش از آغاز طراحی وب‌سایت، باید حدود و دامنه ی محتوای وب‌سایت را به‌روشنی مشخص کرد و به دسته‌بندی و سازماندهی آن پرداخت. طراحان وب‌سایت، بر اساس محتوای سازمان‌دهی‌شده، با شتاب بیشتری می‌توانند فرایند ایجاد وب‌سایت را پیش ببرند. کار مطالعاتی برای تصمیم‌گیری درباره ی محتوای برخی از وبسایتها مانند کتابخانه‌های دیجیتال، ممکن است ماه‌ها طول بکشد و مستلزم ساعت‌ها مشاوره و همفکری با متخصصان و کارشناسان علم اطلاعات باشد.
برای سازماندهی و آماده‌سازی محتوای برخی از وبسایتها مانند: کتابخانه‌های دیجیتال، پایگاه‌های اطلاعاتی و نشریات الکترونیکی، اصول و استانداردهای معتبر و فراگیری در دست است؛ اما برای بسیاری از وب‌سایت‌های عمومی، استاندارد محتوایی روشنی تعیین نشده است. البته پژوهشگران و متخصصان حوزه ی وب و علم اطلاعات، معیارها و شاخص‌هایی برای محتوای وبسایتها برشمرده‌اند که پای‌بندی به این شاخص‌ها، کیفیت محتوای وب‌سایت را افزایش خواهد داد.
۳. خدمات
سومین عنصر از عناصر سه‌گانه ی وبسایتها را خدمات وبسایتها تشکیل می‌دهد. امکان: خرید الکترونیکی، گفتگوی کاربران، پی‌گیری فرایندهای اداری، آموزش الکترونیکی، و امکانات دیگری از این قبیل، در زمره ی خدمات وبسایتها می‌گنجد. بدیهی است که هر وب‌سایتی همه ی این خدمات را به کاربران عرضه نمی‌کند؛ بلکه بسته به اهداف وب‌سایت، خدمات و امکاناتی در آن ارائه می‌شود. برخی از وبسایتها، ترکیبی از اطلاعات و خدمات را به کاربران عرضه می‌کنند. گاه نیز برخی از وبسایتها، فقط به ارائه ی خدمات به کاربران می‌پردازند و جزء وب‌سایت‌های خدمات‌محور به شمار می‌آیند.
سفارش‌دهندگان و پشتیبانی‌کنندگان وب‌سایت، پیش از آغاز طراحی و ایجاد وب‌سایت، نوع خدماتی که قرار است در آن عرضه شود و همچنین چگونگی آن را باید به‌دقت تجزیه و تحلیل نموده و در طرح‌نامه ی وب‌سایت تبیین کنند. طراحان وب‌سایت، برای فراهم آوردن سازوکار مناسب برای ارائه ی خدمات، باید به‌خوبی چند و چون خدمات وب‌سایت را دریابند. هر چه خدمات پیش‌بینی‌شده برای عرضه در وب‌سایت، پیچیده‌تر باشد، فرایند طراحی و آماده‌سازی وب‌سایت نیز دشوارتر و زمان‌برتر خواهد بود.
- توسعه‌دهندگان وب
به کسانی که به طور تخصصی در زمینه ی برنامه‌نویسی و طراحی وبسایتها فعالیت می‌کنند، توسعه‌دهندگان وب (3) گفته می‌شود. سفارش‌دهندگان وبسایتها، از طریق کارگزاری‌ها و شرکت‌ها با توسعه‌دهندگان وب ارتباط برقرار می‌کنند و درخواست‌های خود را برای طراحی و ایجاد وبسایتها پی می‌گیرند. توسعه‌دهندگان وب، معمولاً مهندسان فناوری اطلاعات یا نرم‌افزار هستند و گاه نیز بدون داشتن تحصیلات دانشگاهی در زمینه ی رایانه و اینترنت، به صورت تجربی به مهارت‌های توسعه ی وب دست یافته‌اند.
تعامل و تفاهم میان توسعه‌دهندگان وب و سفارش‌دهندگان وبسایتها، فرایند طراحی و ایجاد وبسایتها را شتاب خواهد بخشید و بر کیفیت آن‌ها خواهد افزود. توسعه‌دهندگان وب، پس از دریافت سفارش طراحی وب‌سایت، در تهیه ی طرح‌نامه ی وب‌سایت، به‌ویژه در مباحث فنی مانند: معماری اطلاعات، الگوی ساختاری و چگونگی عرضه ی خدمات، به سفارش‌دهندگان یا کارفرمایان یاری می‌رسانند. پس از تکمیل طرح‌نامه، اجرای پروژه ی طراحی و ایجاد وب‌سایت تا مرحله ی بارگذاری اطلاعات و انتشار وب‌سایت، بر عهده ی توسعه‌دهندگان وب خواهد بود.
- مراحل ایجاد وب‌سایت
1. تهیه ی طرح‌نامه ی وب‌سایت
هیچ فرایندی بدون طرح و برنامه ی سنجیده و دقیق، به‌درستی به سامان نمی‌رسد. پیش از آغاز هر فرایند چندمرحله‌ای و پیچیده‌ای، باید درباره ی الزامات و بایسته‌های هر یک از مراحل آن اندیشید و برنامه‌ریزی کرد. با داشتن طرح و برنامه ی مناسب می‌توان تا حدود زیادی از دوباره‌کاری‌ها و آشفتگی‌ها کاست و بر سرعت و دقت اجرای فرایندها افزود. فرایند طراحی و ایجاد وبسایتها، فرایندی نسبتاً پیچیده و زمان‌بر است و تنها با داشتن طرح‌نامه‌ای روشن و گویا می‌توان این فرایند دشوار را به سرمنزل مقصود رساند.
تهیه ی طرح‌نامه ی وب‌سایت، بر عهده ی سفارش‌دهنده و کارفرمای وب‌سایت است و معمولاً با مشورت کارشناسان، متخصصان و توسعه‌دهندگان وب سامان می‌یابد. طرح‌نامه ی وب‌سایت، با پرداختن به همه ی جنبه‌های وب‌سایت، نمایی تفصیلی از وب‌سایت را می‌نمایاند و راه را برای طراحی و ایجاد آن هموار می‌سازد. بهتر است در طرح‌نامه ی وب‌سایت، همه ی الزامات و اقتضایات مربوطه گنجانده شود؛ از موضوع و نوع وب‌سایت گرفته تا اهداف و مخاطبان و برنامه‌ها و سیاست‌های راهبردی وب‌سایت، و نیز از چند و چون محتوا و ساختار وب‌سایت گرفته تا مباحث مربوط به نرم‌افزار وب‌سایت و مدیریت آن. یکی از مهم‌ترین بخش‌های طرح‌نامه ی وب‌سایت، برنامه ی زمان‌بندی مراحل طراحی و ایجاد وب‌سایت است.
2. معماری اطلاعات
یکی از مهم‌ترین اهداف وب‌سایت‌های محتوامحور، دستیابی کاربران به اطلاعات است. از این رو، سازماندهی درست اطلاعات و تعیین ساختار محتوای وبسایتها برای دستیابی سریع و آسان کاربران، اهمیت ویژه‌ای می‌یابد. معماری اطلاعات که از مهم‌ترین مراحل طراحی و ایجاد وب‌سایت‌های محتوامحور به شمار می‌رود، برای تحقق این هدف صورت می‌پذیرد. در این مرحله، درباره ی نوع و دامنه ی اطلاعاتی که در وب‌سایت عرضه خواهد شد و نیز در مورد چگونگی عرضه ی آن تصمیم‌گیری می‌شود. بر پایه ی تعریفی که مؤسسه ی معماری اطلاعات از این اصطلاح ارائه کرده است، معماری اطلاعات به گردآوری، دسته‌بندی و سازماندهی اطلاعات با هدف کاوش‌پذیری هر چه بیشتر آن گفته می‌شود. معماری اطلاعات، هنر و علم سازماندهی اطلاعات و طراحی ساختار محتوایی وب‌سایت به شمار می‌آید (مجیدی، 1390). این مرحله از طراحی وب‌سایت، باید پیش از دیگر مراحل انجام شود. تعیین ساختار و طراحی رابط کاربر وب‌سایت، بر چگونگی معماری اطلاعات مبتنی خواهد بود. توسعه‌دهندگان وب، بر اساس معماری اطلاعات وب‌سایت، درباره ی ابزارها و امکانات آن تصمیم‌گیری می‌کنند.
معماری اطلاعات وب‌سایت، جز با مشورت کارشناسان و آگاهان، نتیجه‌بخش نخواهد بود. بسته به نوع و دامنه ی اطلاعات و نیز رویکرد سفارش‌دهندگان در شیوه ی سازماندهی و عرضه ی محتوای وب‌سایت، شیوه‌های معماری اطلاعات نیز متفاوت خواهد بود. برای معماری اطلاعات کتابخانه‌های دیجیتال، پایگاه‌های اطلاعاتی، نشریات الکترونیکی یا برخی از انواع وب‌سایت‌های علمی، اصول و ضوابط نسبتاً مشخصی ارائه شده است؛ اما برای معماری اطلاعات بسیاری از دیگر انواع وبسایتها، استانداردهای جامعی در دست نیست. متخصصان علم اطلاعات، بر پایه ی الگوهای عمومی دسته‌بندی و سازماندهی اطلاعات و نیز بر اساس اصول کاربردپذیری، به معماری اطلاعات وبسایتها می‌پردازند. هدف اصلی معماری اطلاعات، دستیابی آسان و سریع کاربران به اطلاعات وب‌سایت است و فرایند ایجاد وبسایتها جز با معماری درست و روش‌مند محتوا به سامان نمی‌رسد.
3. تهیه ی نرم‌افزار وب‌سایت
هر وب‌سایت، از یک سیستم نرم‌افزاری برخوردار است. نرم‌افزار وب‌سایت، ابزاری است که امکان نشر اطلاعات و عرضه ی خدمات را برای مدیران وب‌سایت فراهم می‌سازد و دسترسی به اطلاعات و خدمات را برای کاربران امکان‌پذیر می‌کند. به نرم‌افزار وب‌سایت‌های محتوامحور، سیستم مدیریت محتوا (4) گفته می‌شود. محیط کاربری نرم‌افزار وب‌سایت، لایه‌های مختلفی دارد. در یک سطح، مدیر/ مدیران وب‌سایت، محتوای وب‌سایت را در آن درج نموده و آن را مدیریت می‌کنند و در سطح دیگری، کاربران و مخاطبان وب‌سایت از طریق رابط کاربر که بخشی از نرم‌افزار وب‌سایت محسوب می‌شود، به محتوا دست می‌یابند. اساسی‌ترین و طولانی‌ترین مرحله ی ایجاد یک وب‌سایت، تهیه ی نرم‌افزار آن است.
برای تولید نرم‌افزار وب‌سایت، الگوها و روش‌های گوناگونی پیش روی توسعه‌دهندگان وب قرار دارد. علیپور حافظی (1388)، سه روش عمده در تهیه ی نرم‌افزار کتابخانه ی دیجیتال را معرفی کرده است که به نظر می‌رسد، این روش‌ها، برای تهیه ی نرم‌افزار دیگر وبسایتها، به‌ویژه وب‌سایت‌های محتوامحور نیز کاربرد دارد.
تولید نرم‌افزار، خرید نرمافزارهای آماده و طراحی وب‌سایت بر پایه ی سفارشی‌سازی نرمافزارهای کد منبع باز (5)، سه شیوه ی رایج برای تهیه ی نرم‌افزار وب‌سایت است. بودجه ی پیش‌بینی‌شده، میزان سادگی یا پیچیدگی وب‌سایت و عنصر زمان، سه عامل تعیین‌کننده در انتخاب یکی از شیوه‌های سه‌گانه یادشده خواهند بود. معمولاً بخش عمده‌ای از کل بودجه ی در نظر گرفته‌شده برای ایجاد وب‌سایت، به مرحله ی تهیه ی نرم‌افزار وب‌سایت اختصاص می‌یابد. در ادامه ی مقاله، درباره ی هر یک از شیوه‌های سه‌گانه ی تهیه ی نرم‌افزار وب‌سایت توضیح بیشتری می‌آید.
ـ تولید سیستم نرم‌افزاری وب‌سایت:
تولید سیستم نرم‌افزاری وب‌سایت، معمولاً با مشارکت گروهی از مهندسان برنامه‌نویس، طراحان سیستم، طراحان گرافیک و متخصصان علم اطلاعات انجام می‌شود (علیپور حافظی، 1388). تولید نرم‌افزار، مستلزم صرف زمان و هزینه ی بسیار است و تنها در پروژه‌هایی از این شیوه استفاده می‌شود که به دلیل اهمیت، گستردگی و پیچیدگی وب‌سایت، چنین هزینه و زمانی توجیه‌پذیر باشد.
فرایند تولید نرم‌افزار وب‌سایت با تحلیل سیستم آغاز می‌شود و با طراحی معماری، برنامه‌نویسی و طراحی گرافیگ ادامه می‌یابد و در مراحل بعدی، با آزمون و نصب و پشتیبانی به پایان می‌رسد. به طور کلی، تولید نرم‌افزار وب‌سایت، در هفت مرحله سامان می‌یابد: امکان‌سنجی، آنالیز و تحلیل، طراحی (منطقی و فیزیکی)، پیاده‌سازی، آزمون (ارزیابی و تعیین صحت نرم‌افزار)، کنترل کیفی (قابلیت اطمینان نرم‌افزار) و نصب و پشتیبانی (علیپور حافظی، 1388).
ـ خرید نرمافزارهای آماده:
انواع بسته‌های نرم‌افزاری برای ایجاد و راه‌اندازی وبسایتها به‌وسیله ی شرکت‌هایی که در زمینه ی توسعه ی وب فعالیت می‌کنند، تهیه شده است. این نرم‌افزارها بر اساس کاربری‌های گوناگون وبسایتها و متناسب با نیازهای سفارش‌دهندگان، به مرور زمان ایجاد شده و توسعه یافته است. سیستم‌های نرم‌افزاری ویژه ی: خبرگزاری‌ها، کتابخانه‌های دیجیتال، وب‌سایت‌های شخصی، وب‌سایت‌های اطلاع‌رسانی و نشریات الکترونیکی، با کیفیت‌ها و قیمت‌های متفاوت عرضه می‌شود. این نرم‌افزارها معمولاً به گونه‌ای طراحی می‌شوند که بتوان بر اساس نیازهای ویژه ی سفارش‌دهندگان، در آن تغییراتی ایجاد کرد. شرکت‌هایی که این نرم‌افزارها را تولید می‌کنند، فرایند اعمال تغییرات، نصب و راه‌اندازی آن را نیز بر عهده می‌گیرند.
پیش از انتخاب هر یک از این نرم‌افزارها، آگاهی از امکانات و خدمات آن‌ها و اطلاع از محدودیت‌ها و مشکلات احتمالی، ضروری است. عناصر مهم و مؤثر در انتخاب نرمافزارهای آماده، از این قرار است:
- پشتیبانی از استانداردها؛
- قابلیت تغییر و توسعه؛
- امنیت؛
- استفاده از فناوری روز؛
- سادگی و سهولت استفاده؛
- پشتیبانی؛
- قیمت.
ـ سفارشی‌سازی نرمافزارهای کد منبع باز:
نرمافزارهای کد منبع باز، نرم‌افزارهایی هستند که به وسیله ی مؤسسات و سازمان‌های مختلف تولید می‌شوند و کد منبع آن‌ها به‌راحتی در اختیار عموم گذاشته می‌شود. هر فرد یا مؤسسه‌ای، بنا به علاقه و نیازهای خود می‌تواند آن نرم‌افزار را ارتقا داده و در اختیار دیگران بگذارد (علیپور حافظی، 1388). بسیاری از نرمافزارهای مدیریت محتوا، به‌رایگان در دسترس کاربران قرار دارد؛ اما باز بودن کد منبع نرم‌افزار، همواره دلیل بر رایگان بودن آن نیست. این نرم‌افزارها، مزایا و معایبی دارند که در انتخاب آن‌ها باید در نظر گرفته شود. دست‌کاری و ایجاد تغییرات جزئی در پاره‌ای از این نرم‌افزارها، بسیار ساده است و با مهارت‌های اندکی در زمینه ی ایجاد وبسایتها، می‌توان تغییرات چشمگیری در آن‌ها پدید آورد. البته ایجاد تغییرات اساسی در نرمافزارهای کد منبع باز و سفارشی‌سازی آن‌ها، مبتنی بر تخصص و مهارت در زمینه ی طراحی و برنامه‌نویسی وب است و تنها از عهده ی توسعه‌دهندگان حرفه‌ای وب بر می‌آید.
چنانچه بر اساس بودجه و زمان پیشنهادی سفارش‌دهنده ی وب‌سایت، استفاده از چنین نرم‌افزارهایی در دستور کار قرار گیرد، شرکت توسعه‌دهنده ی وب، یکی از این نرم‌افزارها را که تناسب و سازگاری بیشتری با اهداف و نیازهای موجود داشته باشد انتخاب می‌کند. هنگام انتخاب این نرم‌افزارها، باید محدودیت آن‌ها را در نظر گرفت و همچنین باید به برنامه‌های بلندمدت و توسعه ی وب‌سایت نیز توجه ویژه داشت. زمان مورد نیاز برای سفارشی‌سازی نرم‌افزار، بسته به نیازهای سفارش‌دهندگان متفاوت خواهد بود. به جز تغییرات بنیادین و ساختاری که می‌توان در نرمافزارهای کد منبع باز ایجاد کرد، طراحی رابط کاربر برای این نرم‌افزارها غالباً ضروری است و رابط کاربر پیش‌فرض آن‌ها به‌ندرت نیازهای سفارش‌دهندگان را برطرف می‌کند.
4. طراحی رابط کاربر وب‌سایت
رابط کاربر، در حقیقت، بخشی از نرم‌افزار وب‌سایت یا به عبارت دیگر، محیطی است در نظام‌های رایانه‌ای، اعم از: پایگاه‌ها، نرم‌افزارها و وبسایتها که میان انسان و سیستم، تعامل برقرار می‌کند (زره‌ساز و فتاحی، 1385). کاربران، وب‌سایت را تنها از طریق رابط کاربر آن می‌شناسند و به بخش مدیریت وب‌سایت دسترسی ندارند. از همین رو، پس از طراحی رابط کاربر و انتشار رسمی آن، وب‌سایت موجودیت می‌یابد و امکان مشاهده ی وب‌سایت برای کاربران فراهم می‌شود. رابط کاربر، در واقع، بخش گرافیکی وب‌سایت است و تأثیر بسیاری بر زیبایی و جذابیت آن می‌گذارد. البته در وب‌سایت‌های محتوامحور، سهولت و سادگی دستیابی کاربران به محتوای وب‌سایت از طریق رابط کاربر، بر زیبایی آن ترجیح دارد. با توجه به این‌که رابط کاربر در دسترسی به محتوای وبسایتها نقش مهمی را ایفا می‌کند، چگونگی طراحی رابط کاربری که از طریق آن بتوان ارتباط درست و منطقی با نظام اطلاعاتی برقرار کرد، ضرری است (مهراد و زاهدی، 1386).
وب‌سایت‌های محتوامحور، در قلمرو نظام‌های بازیابی اطلاعات می‌گنجند و در چنین نظام‌هایی، ایجاد شرایط مناسب برای تعامل کارآمد میان کاربران و نظام، اهمیت بسیاری دارد. برای برقراری یک ارتباط کارآمد، باید محیط رابط در نظام اطلاعاتی برای کاربران قابل درک باشد و به گونه‌ای طراحی شود تا به بیان نیازهای اطلاعاتی کاربران و انجام جستجو کمک کند. محیط رابط باید به کاربران کمک کند تا کلیدواژه‌ها و عبارت‌های مناسبی برای جستجوهای خود به کار ببرند، اطلاعات مورد نظر را از میان منابع اطلاعاتی انتخاب نمایند، نتایج جستجوها را درک کنند و از چگونگی پیشرفت کارشان آگاه شوند تا بتوانند آسان‌تر و راحت‌تر به اطلاعات مورد نیاز خود دست یابند (انتظاریان و فتاحی، 1389).
با توجه به اهمیت رابط کاربر وبسایتها، اینک عناصر اصلی رابط کاربر و مهم‌ترین ویژگی‌های آن را که در فرایند ایجاد وب‌سایت باید لحاظ شود، به اختصار مورد بررسی قرار می‌دهیم. بر پایه ی پژوهش‌های زره‌ساز و فتاحی (1385)، رابط کاربر وبسایتها از ده ویژگی اصلی برخوردار است که در ادامه خواهد آمد.
پیش از بیان این ویژگی‌ها، گفتنی است که صفحه ی نمایش اطلاعات، شاید مهم‌ترین عنصر رابط کاربر وبسایتها باشد که خود از عناصر و ویژگی‌های فرعی متفاوتی تشکیل می‌شود. به هر روی، شاخص‌ها و معیارهایی که پژوهشگران برای طراحی بهینه ی رابط کاربر وب‌سایت بر شمرده‌اند، به این شرح است:
- صفحه ی ایده‌آل باید ظاهری منظم، آراسته و خلوت داشته باشد و از قواعد طراحی بصری مناسب تبعیت کند. این قواعد، عبارت‌اند از: تعادل، تقارن، صرفه‌جویی در فضا و توالی درست؛
- استفاده از حداکثر سی درصد حوزه ی نمایش اطلاعات؛
- استفاده از فاصله‌های خالی (بدون نوشته) میان بخش‌ها و یا پاراگراف‌ها؛
- قرار گرفتن متن در مرکز صفحه ی نمایش؛
- استفاده از مکان‌های توصیه‌شده برای انواع مختلف اطلاعات؛ مثلاً اطلاعات مربوط به نتایج جستجو در وسط صفحه، و آنچه در مراحل بعدی باید انجام شود، در پایین صفحه؛
- استفاده از فونت‌ها و علائم نقطه‌گذاری استاندارد؛
- استفاده از صفحات متعدد به جای استفاده از یک صفحه با خاصیت طوماری؛
- قرار دادن تمام اطلاعات مربوط به یک موضوع و یک وظیفه، در یک صفحه؛
- ارائه ی اطلاعات به شکلی سودمند و به صورت مستقیم؛
- دسته‌بندی اطلاعات به شکل منطقی.
افزون بر این‌ها، استفاده ی درست و به‌جا از رنگ‌ها، دکمه‌ها و نمادهای تصویری، بر کیفیت و کارآیی رابط کاربر وب‌سایت می‌افزاید. سادگی و سهولت کار با رابط کاربر، مناسبت با فرهنگ‌های مختلف، مطابقت با استانداردهای بین‌المللی یا پذیرفته‌شده، امکانات کمک و راهنمایی کاربران، سرعت پاسخگویی، امکانات جستجو، سادگی و کاربرپسند بودن، موقعیت‌نمایی و زیبایی و جذابیت، از دیگر ویژگی‌های مهم یک رابط کاربر مطلوب به شمار می‌رود (زره‌ساز و فتاحی، 1385).
5. بارگذاری محتوا و انتشار وب‌سایت
در فرایند ایجاد وب‌سایت، بخشی از محتوای وب‌سایت برای آزمون درستی عملکرد آن بارگذاری می‌شود و پس از پایان مراحل ایجاد وب‌سایت، همه ی اطلاعات مورد نظر، به پایگاه داده ی (6) وب‌سایت انتقال می‌یابد. معمولاً پس از اتمام کار وب‌سایت و راه‌اندازی آن، چندی به بررسی و آزمایش آن می‌پردازند و آن‌گاه که از درستی عملکرد آن اطمینان یافتند، کار وب‌سایت به طور رسمی آغاز می‌شود. پس از تهیه ی نرم‌افزار وب‌سایت و طراحی رابط کاربر آن، برای راه‌اندازی و انتشار وب‌سایت، دست‌کم به یک نام دامنه ی (7) اینترنتی مناسب و همچنین فضای اینترنتی (8) معتبر نیاز است. شرکت‌های توسعه‌دهنده ی وب، این دو نیازمندی را نیز پاسخ می‌دهند.
پیش از انتشار وب‌سایت، مطابق پیش‌بینی‌های موجود در طرح‌نامه ی وب‌سایت، باید تیم مدیریت وب‌سایت تشکیل شود. تیم مدیریت وب‌سایت، پس از انتشار وب‌سایت، کار خود را آغاز می‌کند. ارسال محتوا به وب‌سایت، تعامل با کاربران، ارزیابی و رفع اشکالات وب‌سایت، پیشنهاد طرح توسعه ی وب‌سایت و کارهایی از این قبیل، بر عهده ی تیم مدیریت وب‌سایت است. نیروی انسانی مورد نیاز برای این کار، بسته به حجم و گستره ی امکانات و عملکرد وب‌سایت، متفاوت خواهد بود. گاه برای مدیریت برخی از وبسایتها، تنها یک نیروی انسانی ماهر کفایت می‌کند و گاه به گروهی متشکل از صدها نفر برای مدیریت یک وب‌سایت نیازمندیم.
- ارزیابی و توسعه وب‌سایت
اگرچه پس از پایان یافتن فرایند طراحی و ایجاد وب‌سایت و پیش از انتشار رسمی آن، طراحان وب‌سایت بارها آن را مورد بررسی و آزمایش قرار می‌دهند تا از درستی و کارآیی آن اطمینان یابند، پس از انتشار آن نیز مدیر یا مدیران و پشتیبانی‌کنندگان وب‌سایت، در مقاطع زمانی مختلف باید به ارزیابی و سنجش عملکرد وب‌سایت بپردازند. ارزیابی وبسایتها، با هدف‌های گوناگونی صورت می‌پذیرد. مهم‌ترین هدف ارزیابی، یافتن نقاط قوت و ضعف وب‌سایت و فراهم ساختن زمینه ی توسعه ی آن است.
از آن‌جا که هدف اصلی وب‌سایت‌های محتوامحور، ارائه ی بهینه ی اطلاعات به کاربران و جلب رضایت آن‌ها است، مدیران و پشتیبانی‌کنندگان وب‌سایت، باید با ارزیابی وبسایتها اشکالات آن‌ها را بیابند و با برطرف کردن آن، زمینه ی استفاده ی مطلوب‌تر کاربران از وب‌سایت را فراهم آورند. داوری درباره ی کیفیت یک وب‌سایت، تنها پس از ارزیابی آن میسر خواهد بود (دراگولانسکو، 1383).
پی‌نوشت‌ها:
منابع: