در صورت تحقق این آموزش‌ها برای والدین می‌توان جامعه‌ای را متصور بود که می‌تواند همگام با تغییرات نوین فناوری و اجتماعی و فرهنگی در جامعه حرکت کرده و در عین حال، از جنبه‌های مثبت فناوری به شکل مفید استفاده کند و از آسیب‌ها و آثار منفی و مخرب آن کمترین آسیب‌ها را دریافت نماید. جامعه‌ای با خانواده‌هایی پویا که از فناوری در جهت بهتر زندگی کردن استفاده می‌کنند و فناوری را به خدمت می‌گیرند تا در جهت رفع نیازهایشان از آن استفاده کنند.
واژگان کلیدی: فناوری اطلاعات و ارتباطات، رایانه، اینترنت، آمادگی الکترونیکی، توانمندسازی، خانواده، والدین، استاندارد آموزشی، مدرسه.
1. مقدمه
در این مقاله نقش والدین در جوامع اطلاعاتی را بررسی کرده و تأثیر آن‌ها را در تشکیل جامعه‌ای پیشرفته که فرهنگ صحیح استفاده از ابزار فناوری اطلاعات و ارتباطات را دارد، نمایان می‌کنیم.
در فرهنگ‌سازی استفاده از فناوری باید توجه ویژه‌ای به خانواده و والدین داشت و آموزش آن‌ها باید یکی از کانون‌های توجه جامعه در حال رشد قرار گیرد. از این‌رو، سعی شده تا در بخش‌های مختلف این مقاله به این نکته دست یابیم که ارائه فرهنگ صحیح استفاده از ابزار فناوری به جامعه، از طریق والدین بسیار کاراتر و مؤثرتر است و در این راه، آموزش از اصلی‌ترین نیازها است.
در موضوع آسیب‌ها و پیامدهای استفاده غلط از فناوری، اساتید و محققان کشور کتاب‌ها و مقالات بسیاری را تألیف و منتشر کرده‌اند. آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی فناوری اطلاعات و ارتباطات به خصوص رایانه و اینترنت مورد بررسی قرار گرفته، حتی مشکلات و آسیب‌های خانواده در تقابل با این فناوری‌ها بیان شده است؛ اما نکته‌ای که شاید بتوان گفت در تمام این بحث‌ها و گفته‌ها کمتر به آن پرداخته شده و یا شاید به شکل حاشیه‌ای و امری فرعی نگاه شده، بحث آموزش والدین در این باره می‌باشد. تنها کاری که صورت گرفته این است که در انتهای مقالات والدین را به یادگیری مطالب مرتبط با فناوری‌های روز دعوت کرده و یا اگر در این خصوص کتاب و مقاله‌ای در جهت آموزش والدین به چاپ رسیده، جز ترجمه راهکارهای کشورهای خارجی نبوده و آن هم با کمی و کاستی روبه‌رو بوده که از این نگاه به‌شدت نیازمند بحث و گفتگو در این مورد هستیم. طرحی که مدّ نظر است، ایجاد استاندارد آموزشی بومی و خاص کشور خودمان در جهت آموزش‌های فناوری و شیوه‌های مراقبتی و مصونیت‌بخشی فرزندان به والدین است. و بعد این استاندارد را به صورت دوره‌های آموزشی و آکادمیک در اختیار والدین قرار داد تا بتوانند این مباحث را آموخته و در خانواده و زندگی خویش از آن‌ها بهره ببرند.
در این مقاله، جزئیات طرح به شکل مفصل بیان نشده و فقط کلیات مدّ نظر در این استاندارد آموزشی گفته شده است؛ زیرا بحث در این باره بسیار گسترده است و در چنین مقاله‌ای مجالی برای بحث بر روی تمام جنبه‌های آن نمی‌باشد؛ اما تلاش بر این بوده تا اهمیت پرداختن به موضوع توانمندسازی والدین در برخورد با فناوری‌ها هرچه بیشتر مورد توجه قرار گیرد. سعی شده تا در گردآوری مطالب مورد نیاز این مقاله تمام اطلاعات مربوط به این بحث از مجلات، روزنامه‌ها و پایگاه‌‌های اینترنتی جمع‌آوری شود و از مطالب آن‌ها در تهیه این مقاله استفاده شود. در کنار این مطالعه و بررسی برای دستیابی به اطلاعاتی دقیق‌تر از دیدگاه‌های والدین و اطلاعات آن‌ها در مورد فناوری اطلاعات و ارتباطات، اقدام به توزیع پرسش‌نامه‌هایی در میان والدین هنرستان نمونه دولتی فنی آزادی فلسطین واقع در منطقه 7 آموزش و پرورش شهر تهران گردید که از اطلاعات به دست آمده از این پرسشنامهها در طول مقاله استفاده شده است. جزئیات این تحقیق در بخش ضمایم آورده شده است.
2. ابزارهای فناوری اطلاعات و ارتباطات
نیمه دوم قرن بیستم که با رشد و شکوفایی دنیای الکترونیک و با اختراع رایانه‌ها همراه شد، باعث گردید تا دنیا عصر جدیدی را پیش روی خود ببیند. گسترش رایانه‌ها و کاربردهایشان، به وجود آمدن ماهواره‌ها، گسترش رسانه‌های ارتباط جمعی، ارزش پیدا کردن اطلاعات و انتقال آن‌ها باعث شد تا عصر جدید را عصر اطلاعات و ارتباطات بنامند. انسان در دنیای کنونی جامعه‌ای جدید مبتنی بر فناوری اطلاعات و ارتباطات را تجربه می‌کند که از ویژگی‌های به‌خصوصی برخوردار است. در جامعه اطلاعاتی که بنیان و اساس آن مبتنی بر اطلاعات و بهره‌گیری از فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات است، امروزه مفاهیمی چون: اقتصاد، آموزش، کسب و کار، مدیریت و تجارت با مفاهیم جامعه‌های سنتی تا قبل از آن متفاوت می‌باشد.
هر فناوری خود را با ابزاری به دنیا معرفی کرده و از این طریق با انسان ارتباط برقرار می‌کند. فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات نیز از این قاعده مستثنا نیستند و ما این فناوری‌ها را از ابزارهایی که در اختیار ما قرار داده است می‌شناسیم. تلفن، رادیو، تلویزیون، رایانه، شبکه‌های ماهواره‌ای، تلفن همراه و بالاخره شبکه جهانی اینترنت همگی محصول پیشرفت ICT در سالیان اخیر است.
هر یک از این ابزارها و فناوری‌ها در ورود خود به جوامع تحولاتی را ایجاد کرده‌اند؛ به عبارت دیگر «ظهور هر فناوری سبب‌ساز تغییراتی در خواسته‌ها و نیازهای جامعه است.» (سرور، اسفندیار، خانواده در کوچه پس کوچه‌های اینترنت)
در این تحقیق سعی شده تا بیشتر در مورد دو ابزار رایانه و اینترنت به عنوان اصلی‌ترین دستاوردهای ICT صحبت شود و تأثیرات آن در جوامع بررسی شود؛ زیرا بیشتر طرح‌ها و ایده‌های زندگی‌های نوین در عصر اطلاعات مبتنی بر این دو ابزار می‌باشد و با نبود این‌ها هیچ‌یک از این طرح‌ها تحقق نخواهد یافت. طرح‌هایی چون دهکده جهانی و فضای مجازی، دولت الکترونیک و بانک‌داری الکترونیک بدون رایانه و اینترنت مفهوم خود را از دست خواهند داد.
بر اساس توضیحات ارائه شده، در ادامه این مقاله هرگاه از فناوری به‌تنهایی استفاده شد، منظور همان فناوری اطلاعات و ارتباطات یا همان ICT است و منظور از ابزار فناوری، رایانه و اینترنت است.
3. ICT و جوامع در حال توسعه
بشر در طی سالیان زندگی خود بر روی زمین تمدن‌ها و اجتماع‌های بسیاری را تجربه کرده است. این جوامع در طول سالیان دراز تغییرات شگرفی به خود دیده که حاصل اختراعات و تحولاتی بوده که افراد آن جوامع در درون آن‌ها پدید آورده‌اند و باعث حرکت جوامع در جهت تکامل و ایجاد رفاه و آسایش در زندگی اقشار مختلف جامعه شده‌اند. سرعت این تغییر و تحولات در نوع زندگی مردم جهان چه از نظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و چه به لحاظ فناوری در قرن اخیر به‌شدت زیاد شده و این تغییر و تحول مرهون اتفاقات و اختراعات بنیادین و اساسی به وقوع پیوسته است. یکی از این اختراعات، ساخت رایانه‌ها است که با گسترش روزافزون استفاده از آن در زندگی روزمره مردم، تغییر شگرفی در ساختار جوامع دنیا به وجود آمده است. شاید مخترعان رایانه خود نیز نمی‌پنداشتند که روزی گستره استفاده از این وسیله به قدری زیاد شود که ابعاد مختلف زندگی افراد جامعه را تحت تأثیر خود قرار دهد.
بعد از اختراع رایانه‌ها به عنوان وسیله محاسباتی، کاربرد رایانه از شکل محاسباتی خود فاصله گرفت و کاربردهای جدیدی برای آن به وجود آمد، ارتباط و تبادل اطلاعات ضرورت پیدا کرد و در نتیجه، شبکه‌های رایانه‌ای جهت ارتباط و انتقال اطلاعات تشکیل شد.
گسترش این شبکه‌ها باعث به وجود آمدن شبکه جهانی اینترنت گردید و گسترس اینترنت به عنوان یک رسانه باعث شده تا به‌سرعت طی سالیان اخیر در تمام نقاط جهان نفوذ کند. اینترنت هم به همراه خود کاربردها و مفاهیم مختلفی چون زندگی الکترونیک و بانک‌داری الکترونیک و تجارت الکترونیک را به وجود آورد که نتیجه آن ورود این وسیله و فناوری‌های مرتبط با آن به زندگی عادی مردم شد. کم‌کم اطلاعات، ارزشمند، تأثیرگذار و نقش‌آفرین شدند، کاربرد اطلاعات به همراه استفاده از فناوری در بخش‌های مختلف جامعه ضروری به نظر می‌رسید و درآمدزایی از طریق آن‌ها باعث شد تا شکل جوامع دستخوش تحولاتی شود. این تغییر و تحولات در جوامع باعث پیدایش جوامعی بر محور اطلاعات و فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات شد به نام جوامع اطلاعاتی؛ جوامعی که در شکل آرمانی خود می‌تواند با استفاده از فناوری بهترین شرایط را برای زندگی مردم به وجود آورد.
جامعه‌ای چون جامعه امروز ایران که جزو جوامع در حال توسعه می‌باشد، نیازمند این است که بتواند هرچه سریع‌تر خود را به جوامع پیشرفته نزدیک‌تر سازد و عقب‌ماندگی‌های خود را جبران کند. از این‌رو، هر فناوری جدیدی را سریعاً به خدمت می‌گیرند، بدون این‌که به این نکته توجه داشته باشند که هر فناوری براساس یک نیاز به وجود آمده و استفاده از آن‌ها به صورت فراگیر و عام در جامعه مستلزم احساس نیاز توسط مردم و به وجود آوردن زمینه‌های ورود آن در جامعه می‌باشد. می‌توان گفت برای به‌کار بردن هر فناوری باید فرهنگ استفاده از آن را داشت. حال اگر جامعه بدون در نظر گرفتن تأثیرات فناوری بر روی افراد جامعه و بدون زمینه‌سازی و فرهنگ‌سازی در مورد کاربردهای فناوری آن را وارد اجتماع کند، باعث می‌شود تا درک فضای جدید برای این چنین جوامعی همراه با پذیرش فرهنگ و ساختار جوامع صنعتی و پیشرفته نباشد و لزوماً برخی از نهادهای اجتماعی به خودی خود دچار فرآیند از خود بیگانگی و سردرگمی و به نوعی بیهودگی خواهند شد. در جوامع پیشرفته احساس نیاز به وجود آمده و برای رفع مشکل و نیاز اقدام به استفاده از فناوری نموده‌اند و فناوری را بر طبق آیین آداب و سنن خود وارد جامعه‌شان کرده‌اند. بنابراین، در زمانی که ما این فناوری‌ها را در اختیار داریم، نیازمند هستیم که جامعه خود را با فناوری‌ها تعدیل کنیم و فناوری را مطابق شرایط جامعه خویش ساخته و به‌کار گیریم. به این ترتیب، می‌توانیم فضای جامعه را برای پذیرش از فناوری آماده سازیم. ایجاد فرهنگ استفاده صحیح از فناوری‌ها باعث می‌شود تا بهترین بهره‌برداری از آن را در جامعه داشت و آسیب‌های مخرب فرهنگی و اجتماعی آن را به حداقل رساند.
4. پیامدهای ICT
با ورد رایانه و اینترنت در جوامع و استفاده گسترده توسط افراد جامعه و به‌کارگیری از آن در زندگی روزمره خود طی سالیان گذشته ابعاد مثبت و منفی از تأثیرات این فناوری‌ها بر افراد و ساختار جامعه مشخص گشته است. و بر مبنای همین تأثیرات مثبت و منفی و تجربیات مختلف در جوامع گوناگون طرح‌ها و تصمیمات خاصی مطابق شرایط و افراد همان جامعه در جهت رفع این مشکلات و آسیب‌ها اتخاذ شده است.
کافی است به اطرافمان بنگریم که چگونه زندگی الکترونیکی همه عرصه‌های زندگی بشری را یکی پس از دیگری به احاطه خود درآورده و به همراه ویژگی‌های مثبت و منفی خود اثرات سوء و مخربی را به دنبال آورده است. تقریباً همگان آثار مثبت استفاده از رایانه و اینترنت را می‌دانند و یک جامعه برای پیشرفت خود قطعاً روی به استفاده از این ابزارها خواهد آورد و مردم از آن‌ها در جهت مناسب بهره خواهند برد؛ اما آنچه بیشتر در نظر داریم، آسیب‌شناسی استفاده از رایانه و اینترنت است. می‌خواهیم بدانیم تأثیرات منفی این ابزار چیست و چه مشکلاتی را به همراه می‌آورد؟
در زیر تأثیرات و آسیب‌های این دو ابزار به شکل خلاصه آورده شده است:
- • دکوراژه الکترونیک؛
- • انزوای الکترونیک؛
- • بمباران اطلاعات الکترونیک؛
- • خشونت الکترونیک؛
- • پورنوگرافی الکترونیک؛
- • اعتیاد الکترونیک.
خوب این آسیب‌ها طی طرح‌های پژوهشی به‌دست آمده و در باره آن‌ها کتاب‌ها و مقالات بسیاری تألیف شده و تقریباً در تمام آن‌ها می‌توان عناوین بالا را به دست آورد و به طبع تعاریف مفصل، جامع و کاملی در خصوص هر کدام ارائه شده است.
می‌بینیم که آسیب‌های این دو ابزار در قبال استفاده نادرست می‌تواند لطمات جدی را برای هر فرد ایجاد کند و در نهایت می‌تواند ارزش‌ها و بنیادهای یک جامعه را متزلزل سازد. باید این آسیب‌ها را به‌خوبی شناخت، علل شکل‌گیری آن‌ها را واکاوی کرد و راهکارهای متناسب برای آن را یافت و برای اجرای آن‌ها طرح و برنامه‌ریزی کرد.
5. خانواده و جریان فناوری
اگر بپذیریم که روند زندگی در قرن حاضر به سوی هرچه الکترونیکی شدن است و زندگی الکترونیکی را یک واقعیت در حال به وقوع پیوستن بدانیم، آن‌گاه در خواهیم یافت که هیچ وجهی از وجوه زندگی بشری از تأثیرات این پدیده، یعنی الکترونیکی شدن دور نخواهند ماند.
خانواده، اصلی‌ترین رکن یک جامعه، در عصر اطلاعات از این تغییر و تحولات به دور نمانده و گسترش روزافزون فناوری‌های اطلاعات و ارتباطات باعث شده تا سبک زندگی‌ها، ارتباطات فردی و اجتماعی و ابعاد گوناگون در یک خانواده دگرگون شود و دستخوش تغییر و تحول قرار گیرد. والدین به عنوان سکان‌داران یک خانواده وظیفه هدایت، رشد و توسعه اعضای خانواده را در تمامی ابعاد آن اعم از فرهنگی، مذهبی، اجتماعی و اقتصادی بر عهده دارند. بر همین اساس، والدین در عصر جدید باید خود را با تغییرات جدید همگام و همسو سازند تا بتوانند از فرصت‌هایی که فناوری‌های نوین برای آن‌ها فراهم می‌نماید، به گونه‌ای احسن و در جهت پیشرفت خانواده استفاده کنند. به این ترتیب، خانواده از پیامدها و آثار مثبت فناوری بهره می‌برند و این تأثیر مستقیمی در کیفیت زندگی خانواده‌ها دارد.
اما متأسفانه تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد که در بیشتر موارد میزان اطلاع والدین از فناوری‌های نوین کمتر از فرزندانشان است و به‌خصوص آن‌ها نمی‌دانند که فرزندانشان چه استفاده‌ای از این فناوری‌ها می‌کنند، چه کارهایی انجام می‌دهند و چه خطراتی آن‌ها را تهدید می‌کند.
رعایت نکردن در استفاده صحیح از ابزار فناوری و آگاهی نداشتن نسبت به آن‌ها و نهادینه نشدن و فرهنگ‌سازی نشدن استفاده صحیح از این ابزار می‌تواند باعث آسیب‌هایی بر افراد و خانواده‌ها و جوامع شود که هم به خود افراد جامعه و هم به خانواده صدمه وارد می‌شود و در ادامه این روند، خود جامعه با مشکلات و تهدیدات اساسی در خصوص فرهنگ و زندگی و هنجارهای اجتماعی مواجه خواهد شد.
اما علت مشکلاتی که برای خانواده‌ها در جریان پیشرفت فناوری به وجود خواهد آمد، چیست؟ شاید بتوان بخشی اعظمی از آن را در نبود و نداشتن اطلاعات ناکافی والدین دانست. به طبع در خانواده‌ای که به ابزار فناوری به عنوان سرگرمی نگاه می‌شود و والدین از آن اطلاع چندانی نداشته و از آن استفاده نمی‌کنند، این فرزندان هستند که نسبت به فناوری علاقه نشان داده و به سبب جذابیت‌هایی که برای آن‌ها دارد، جذب آن‌ها شده و از آن‌ها استفاده می‌کنند؛ بدون این‌که تحت کنترل باشند و یا این‌که راهنمایی‌هایی در این باره دریافت کنند و یا به طور هدفمند از آن‌ها استفاده نمایند.
«گروهی از والدین به دلایل مختلف از جمله کمک به فراگیری علمی، میل آشنایی فرزندان با دنیای ارتباطات، پرکردن اوقات فراغت و ایجاد سرگرمی، دنیای اینترنت و دیگر ابزار فناوری را به فرزندان خود هدیه می‌دهند؛ بدون آن‌که خود در این دنیا وارد شده باشند و یا آن‌که حداقل بلوغ عقلی و اعتماد به نفس فرهنگی فرزند خود را تقویت کرده باشند. والدین بسیاری از تأثیر رایانه و اینترنت بر روی فرزندان خود در خانواده آگاهی ندارند.» (قاسمی، مهری، قدیمی، اکرمی، تهدید فناوری‌های ارتباطی بر خانواده در هزاره سوم)
آسیب‌های مخرب فناوری در برخورد اشتباه و فرهنگ غلط در استفاده از فناوری می‌تواند باعث شود تا فرزندان دچار مشکلات اساسی در خانواده و اجتماع شوند. از دست دادن خلاقیت و عدم توانایی در برخوردهای اجتماعی از آثار استفاده نادرست از فناوری برای فرزندان است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد جوامع پیشرفته کمتر با چنین مشکلاتی مواجه هستند و این جوامع در حال توسعه هستند که در استفاده از فناوری دچار مشکل می‌باشند. خانواده‌ها در گذر از سبک سنتی به مدرن از خود واکنش نشان داده و نمی‌توانند به توازن لازم دست یابند.
آسیب‌هایی که فناوری در خانواده ایجاد می‌کند، عبارت است از:
- • آسیب‌های اخلاقی؛
- • آسیب‌های پزشکی؛
- • آسیب‌های فرهنگی و اجتماعی. (ر. ک: احمدی، جمشید، اینترنت قاره ششم)
واقعیت این است که از مهم‌ترین وظایف والدین، تربیت فرزندان و تأمین سلامت جسمی و روحی آنان است. با توجه به این موضوع به‌جا است والدین از آنچه در دنیای دیجیتال و فناوری می‌گذرد، مطلع شوند تا هم خود از این ابزارها استفاده درست کنند و هم با اتخاذ تدابیر خردمندانه وظیفة تربیتی خود در خانواده را انجام دهند و سعی نمایند به جای ایستادگی در برابر فناوری جدید آن را به وسیله‌ای مفید در تحکیم روابط خانوادگی مبدل سازند.
6. بررسی اقدامات صورت گرفته
مسئولان هر جامعه در قبال مردم خود مسئولیت دارند. در عصر فناوری اطلاعات جامعه در حال رشد و پیشرفت، برای به کارگیری از ابزارهای فناوری اطلاعات نیاز به ایجاد آمادگی الکترونیکی در جامعه خویش دارد. آمادگی الکترونیکی به عنوان یک مقوله کلی دارای معیارها و شاخص‌های گوناگون برای سنجش و تشخیص است؛ اما یکی از اصلی‌ترین این معیارها ظرفیت انسانی به معنای سطح سواد، سطح توانمندی IT و آموزش‌های کاری می‌باشد.
اگر شما در یک جامعه تمام شاخصه‌های آمادگی الکترونیکی را فراهم کنید، اما مردم جامعه سواد و توانمندی استفاده صحیح از آن‌ها را نداشته باشند، عملاً نمی‌توان گفت این چنین جامعه‌ای از نظر آمادگی الکترونیکی در سطح بالایی است. در واقع آن جامعه نمی‌تواند از مزایای فناوری اطلاعات و ارتباطات بهره‌برداری مناسب نماید.
در دنیا برای ایجاد این آمادگی در بعد ظرفیت انسانی اقدامات بسیاری صورت گرفته است آموزش، اصلی‌ترین راهکار ایجاد توانمندی است و بهترین راه انتقال آموزه‌های لازم در استفاده از ابزار فناوری و فرهنگ‌سازی آن، آموزش است. آموزش فراگیر در قالب استانداردهای مشخص و معین بهترین راهکار می‌باشد. در این باره استانداردهای آموزشی بین‌المللی ایجاد شده که در ادامه به معرفی آن‌ها پرداخته می‌شود:
استاندارد کاربری رایانه (ICDL): استانداردی که بیشتر در جهت آموزش‌های کاری کاربرد پیدا کرده و می‌تواند اطلاعات مبانی رایانه و اینترنت را به فراگیرش بیاموزد و چگونگی کار با چند نرم‌افزار کاربردی برای تسهیل در انجام کارها را آموزش می‌دهد.
استاندارد شهروند الکترونیک: به کسی که در یک جامعه اطلاعاتی و الکترونیکی زندگی می‌کند، شهروند الکترونیکی می‌گویند. اما این شهروند باید آموزه‌هایی را بداند تا بتواند در این جامعه زندگی راحتی داشته باشند. این استاندارد بسیار کاربردی تهیه شده و فراگیری آن برای هر فرد در هر سن و موقعیتی ممکن می‌باشد. این استاندارد از استاندارد ICDL جدیدتر است؛ ولی هنوز نتوانسته به شکلی فراگیر خود را در جوامع معرفی کند.
به غیر از این دو دوره هیچ استانداردی دیگری در آموزش همگانی ابزارهای فناوری اطلاعات وجود ندارد. در ایران هم استاندارد اول کاملاً جنبه‌های کاری به خود گرفته و دوره دوم هنوز فراگیر نشده و آشنایی مردم با آن کم می‌باشد. به نظر می‌رسد با ایجاد فضای بیشتر در ارائه این استاندارد می‌توان بخشی از نیازها را در حوزه الکترونیکی برطرف نمود.
جوامع پیشرفته با استفاده از این دو استاندارد توانسته‌اند تا حد بسیاری زمینه توانمندسازی مردم را برای زندگی الکترونیکی فراهم آورند؛ اما در جوامعی که توسعه آن‌ها همسو و همزمان با پیشرفت فناوری نبوده، شرایط متفاوت‌تر است. در جوامع پیشرفته هر فرد در خانواده چه در نقش والدین و چه در نقش فرزند اطلاعات لازم در مورد فناوری را که باید از آن استفاده کند، می‌داند. همچنین می‌داند که باید چه کاری انجام دهد، چه استفاده‌ای از فناوری ببرد و در چه راستایی استفاده نماید و از وظایف خود نسبت به این فناوری آگاه است. اما در جوامع در حال توسعه به علت عقب‌ماندگی به وجود آمده، غالباً جوانان آن جامعه هستند که پس از ورود فناوری به جامعه به سوی آن‌ها حرکت می‌کنند و از آن‌ها استقبال می‌کنند. در مقابل فرزندان، والدین و نسل گذشته آن جامعه در قبال تغییرات به وجود آمده واکنش‌های مناسب را از خود نشان نمی‌دهند. در چنین وضعیتی بیشتر جوانب منفی این فناوری‌ها برای این دسته از افراد نمایان می‌شود و غالباً در مورد آن‌ها تصمیمات نادرستی اتخاذ می‌گردد.
و این به جهت همان عدم احساس نیاز به استفاده از فناوری است که برای مردم به وجود آمده و جوانان هم بیشتر برای سرگرمی و انجام امور تفریحی از فناوری استفاده می‌کنند. در چنین جوامعی ابتدا جنبه‌های سرگرمی و تفریحی فناوری کاربرد پیدا می‌کند و بعد کاربردهای دیگر آن‌که مهم‌تر نیز می‌باشد، نمایان می‌شود. همین ایجاد فاصله بین نسل جوان و گذشته جامعه در استفاده از فناوری، منجر به ایجاد شکاف فرهنگی و اجتماعی می‌شود. فرهنگ‌سازی و آموزش در چنین جوامعی بیشتر از جوامع دیگر ضرورت دارد. اگرچه این کار در این جوامع صورت گرفته، اما این آموزش‌ها در جهت حذف این شکاف نبوده و اگر نگوییم این فاصله را بیشتر کرده، قطعاً کمتر نکرده است؛ زیرا غالب کسانی که مورد آموزش قرار گرفتهاند، باز هم جوانان بوده‌اند؛ نه تمام اقشار جامعه در هر موقعیت و سنی. این جوامع اگر می‌خواهند هرچه‌زودتر خود را در جمع جوامع پیشرفته ببینند، نمی‌توانند صبر کنند تا نسل‌های گذشته کنار بروند و بعد با نسلی آشنا به فناوری ادامه دهند و خود را جامعه‌ای پیشرفته بدانند؛ زیرا در این زمان این شکاف آن قدر نسل جدید را تهدید می‌کند و آثار مخرب خود را نشان می‌دهد که ممکن است پایه‌های جامعه را سست کرده و بنیادهای آن دستخوش تغییر و تحولی اساسی گردد که خیلی مناسب شرایط آن جامعه نباشد. پس توجه به نسل گذشته بسیار حائز اهمیت می‌باشد؛ نسلی که هم‌اکنون در جایگاه والدین نسل جدید قرار گرفتهاند. اگر برنامه‌ای برای آن‌ها در نظر نگیریم و آن‌ها را راهنمایی نکنیم، هرگز نخواهند توانست به‌تنهایی خود را با شرایط جامعه جدید وفق دهند و مسئولیت‌های خویش را به‌درستی انجام دهند و بتوانند راهنما و تربیت کننده خوبی برای فرزندانشان باشد.
البته جوامع پیشرفته نسبت به والدین و مسئولیت‌های آن‌ها در جامعه به عنوان تربیت کننده فرزندان و نسل آینده بی‌تفاوت نبوده‌اند؛ به دلیل این‌که آن‌ها هم اگر نخواهند آموزه‌های لازم در تربیت فرزندان در مورد فناوری را به والدین نیاموزند، خود والدین با مشکلاتی روبه‌رو خواهند شد و نمی‌توانند فرزندان خود را در برابر خطرات فناوری راهنمایی کنند و مصونیت ببخشند. ایجاد سامانه‌های راهنمایی و اطلاعرسانی در این باره، ارائه آموزش‌های لازم برای هدایت فرزندان و تولید نرم‌افزارهای کنترل والدین (Parental Control) که بر فعالیت‌های فرزند در رایانه و اینترنت نظارت دارد، می‌تواند اطلاعات لازم را در اختیار والدین قرار دهد تا بتوانند در مورد فرزند خود تصمیم‌گیری صحیح نمایند.
اما شاید بتوان گفت که جوامع در حال توسعه تقریباً از مسأله آموزش والدین غافل مانده‌‌اند. بر اساس مطالب گفته شده و آثار و لطماتی که فناوری و ابزار فناوری می‌تواند به فرزندان و نسل‌های آینده وارد کند، لازم است به مسئولیت‌های جدید والدین در جامعه اطلاعاتی توجه اساسی داشت.
اما از دیگر اقداماتی که در خصوص آگاه‌سازی والدین از ابزار فناوری صورت گرفته، اطلاعرسانی عمومی در مورد مضرات و آسیب‌های ابزار فناوری از طریق رسانه‌های جمعی چون تلویزیون می‌باشد. سؤالی که در این باره مطرح می‌شود این است که آیا واقعاً این کار صحیح است؟
می‌توان گفت این کار در واقع یک اقدام و تصمیم عجولانه جامعه در برخورد با آسیب‌های این فناوری است. زمانی که جامعه آسیب‌های فناوری را در خود مشاهده می‌کند، اقدام به اطلاعرسانی عمومی در مورد آثار و پیامدهای منفی فناوری در سطح جامعه می‌کند و همین امر باعث ترساندن والدین می‌شود. والدینی که اطلاعات ناکافی در زمینه فناوری دارند، کافی است تا این آثار را ببینند و کاملاً از فناوری روی‌گردان شوند و مانعی در مقابل استفاده فرزندان شوند که این خود آسیب‌ها و خطرات دیگری را به دنبال خواهد داشت.
کاری که باید صورت گیرد این است که جوامع در حال توسعه نباید در وهله نخست فناوری را به شکل ابزار سرگرمی به خانواده‌ها معرفی کند؛ کاری که متأسفانه اتفاق افتاده است. والدین غالباً رایانه و اینترنت را جهت سرگرمی در اختیار فرزندانشان قرار می‌دهند. اگر دید ابزاری و کاربردی به رایانه و اینترنت و یا هر فناوری دیگری داده شود و بعد این ابزار را به عنوان عنصری تأثیرگذار در مسائل خانواده برای والدین معرفی کرد که با استفاده از آن می‌توانند بسیاری از مشکلات خود اعم از اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زمانی را حل کرده و یا آن‌ها را کاهش دهند، آن‌گاه می‌توان انتظار داشت که در خانواده به این ابزار فناوری به عنوان یک وسیله کاربردی نگاه شود و مورد استفاده قرار گیرد. زمانی که والدین بتوانند هزینه‌های خود را با استفاده از رایانه و اینترنت و دیگر ابزار فناوری کاهش دهند و زمان بیشتری در اختیار داشته باشند، قطعاً وقت بیشتری را صرف امور دیگر خود مثل تربیت و مراقبت و نگه‌داری از فرزندان می‌کنند و این تفکر به فرزندان هم انتقال پیدا کرده و آن‌ها فقط به چشم سرگرمی به این وسایل نگاه نخواهند کرد و عملکرد آن‌ها بر محور رفع نیازهایشان از طریق این وسایل قرار می‌گیرد.
7. آموزش والدین
ارائه متمرکز آموزش‌های مرتبط با موضوع و ابزار فناوری در تمام جنبه‌ها به والدین می‌تواند اقدامی مؤثر در ایجاد آمادگی الکترونیکی والدین در جامعه باشد.
آموزش والدین می‌تواند به سرعت بخشیدن توسعه و پیشرفت در جامعه بسیار کمک کند؛ ضمن این‌که والدین آگاه می‌توانند نسل‌های آینده را به‌خوبی پرورش داده و آن‌ها را آماده قرار گرفتن در جوامع نوین و پیشرفته نمایند.
اطلاعاتی را که والدین لازم دارند تا در خصوص مسئولیت‌هایشان نسبت به فناوری بدانند، می‌توان در دو بخش دسته‌بندی نمود:
7-1. آموزه‌های مورد نیاز خود والدین: در واقع اطلاعاتی است که هر فرد باید به عنوان یک شهروند الکترونیکی در جامعه اطلاعاتی داشته باشد و بتواند از آن‌ها استفاده کند. شناخت ابزار و آموزش کاربردهای این ابزار در زندگی روزمره که می‌تواند همان استاندارد آموزشی شهروند الکترونیک باشد.
7-2. آموزه‌های مورد نیاز والدین در قبال فرزندان: ارائه راهکارها و طرح‌های حفظ و حراست از فرزندان در برابر آسیب‌های فناوری و این‌که چطور بتوانند فرزندانشان را در استفاده صحیح از ابزار فناوری راهنمایی کنند. این بخش می‌تواند از دو منظر ررسی شود:
- بخش روان‌شناسی فرزند؛ یعنی این‌که والدین باید چه برخوردها و رفتارهایی با فرزندانشان در استفاده از فناوری داشته باشند.
- بخش فنی؛ یعنی این‌که والدین چگونه بتوانند فرزندان خود را در استفاده از ابزار فناوری کنترل کنند. در این‌جا آموزش نکات ایمنی و چگونگی استفاده از نرم‌افزارهای کنترل والدین بسیار ضروری است.
انتقال این آموزه‌ها در یک قالب معین به والدین بسیار تأثیرگذار است و از ایجاد پراکندگی مطالب در این باره می‌تواند جلوگیری کند. بنابراین، پیشنهاد ایجاد یک استاندارد آموزشی خاص والدین در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات بسیار مؤثر و مفید می‌باشد.
8. مدرسه، کانون آموزش
بر اساس اطلاعات دریافت شده از پرسش‌نامه‌هایی که در تحقیق صورت گرفته از والدین یک هنرستان انجام گرفت، می‌توان فهمید که اغلب خانواده‌ها از رایانه و اینترنت به عنوان ابزاری در جهت تسهیل امور در خانواده استفاده نمی‌کنند و غالباً این ابزار را برای فرزندانشان تهیه کرده‌اند. والدین آشنایی چندانی با مسئولیت‌هایشان در همراهی و نظارت و کنترل بر فرزندانشان در استفاده از ابزار فناوری ندارند. اما بیشتر آن‌ها به یادگیری و شرکت در دوره‌های آموزشی مرتبط با فناوری تمایل دارند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که معمول والدین معتقد هستند اولین اقدام برای هدایت فرزندان برای ایجاد فرهنگ استفاده از این ابزار در زندگی، باید توسط نهاد خانواده در جامعه صورت گیرد و بعد در کنار آن‌ها مدرسه و رسانه‌ها در درجه اهمیت دوم و سوم می‌باشند.
در پاسخ به این سؤال که مدرسه در راهنمایی فرزندان در استفاده از این ابزار چقدر می‌تواند مفید باشد، تمامی والدین بر این نکته اتفاق نظر داشتند که مدرسه مکان بسیار مناسبی برای انتقال اطلاعات به فرزندانشان می‌باشد و مسئولان در مدرسه می‌توانند فرزندان آن‌ها را به‌خوبی در این زمینه راهنمایی کنند.
اما از چه ارگان و نهادی می‌توان استفاده نمود تا آموزه‌های لازم برای والدین را که بر طبق استاندارد تدوین شده است، به والدین منتقل کرد؟ محیط‌هایی چون فرهنگ‌سراها و مؤسسات آموزشی مکان‌های خوبی هستند؛ اما بهترین مکان مدارس می‌باشند. مدرسه می‌تواند در کنار آموزش فرزندان، والدین آن‌ها را هم آموزش دهد.
اما آموزش والدین در مدارس مقاطع بالا نمی‌تواند تأثیر چندانی داشته باشد. ارائه این استاندارد در مقاطع پایین مثل دبستان که هم سن والدین کمتر است و هم قدرت یادگیری بیشتری دارند، بسیار تأثیرگذارتر می‌باشد و هم این‌که در مقطع بالا تقریباً فرزند تربیت شده و دیگر با فناوری‌ها درگیر شده و شاید آسیب هم دیده باشد. پیشگیری بهتر از درمان است؛ اما از درمان نباید غافل بود. از این‌رو، مشاوران مجرب در زمینه‌های فناوری و آشنا با مسائل مربوط به آن باید در هر مقطعی از مدارس حضور داشته باشند تا بتوانند راهنمایی‌ها و مشاوره‌های لازم را در اختیار والدین قرار دهند.
9. نتیجه
در این مقاله، سعی شد تا با روشن کردن وضعیت کشور در زمان فعلی که در مواجهه با فناوری اطلاعات و ارتباطات است، به این نتیجه برسیم تا زمانی که می‌خواهیم آمادگی الکترونیکی را در جامعه‌ای ایجاد کنیم، توجه داشته باشیم که پرورش ظرفیت‌های انسانی از اهمیت بالایی برخوردار است و یکی از تأثیرگذارترین نهادهای جامعه، خانواده است. «از آن‌جا که انسان موجودی اجتماعی است، در درون خانواده متولد می‌شود و در جامعه رشد می‌کند. مهم‌ترین عامل اجتماعی شدن هر انسان تجارب کودکی وی در محیط خانواده است. انسان در مقطع جوانی دارای خصوصیات و گرایش‌های خاصی است که با دوره‌های دیگر زندگی‌اش فرق می‌کند بلندپروازی، کسب استقلال، هویت‌طلبی، خودنمایی و جلوه‌گری، نمونه‌هایی از اخلاقیات دوره نوجوانی و جوانی هستند که اگر در بستر درست و مناسب قرار گیرند، انسان را در جهت رسیدن به قله کمال و رشد یاری می‌کنند.» (سرور، اسفندیار، خانواده در کوچه پس کوچه‌های اینترنت)
بنابراین، اگر خانواده نتواند فرزند را در ارتباط با فناوری راهنمایی و هدایت کند، آسیب‌های اجتماعی بسیاری منتظر خانواده و جامعه است؛ به بیان دیگر، پایه‌ای‌ترین مرکزی که از طریق آن می‌توان آگاهی و فرهنگ استفاده صحیح از فناوری را وارد کرد تا نسل‌های آینده دچار مشکل نشوند، خانواده است. برای تأثیرگذاری بر این خانواده باید ارکان آن، یعنی پدر و مادر، خود از این فرهنگ و آشنایی برخوردار باشند.
گفتیم که اقدامات بازدارنده هرگز نمی‌تواند مؤثر باشد و فقط باعث ترس والدین از این ابزار می‌شود. «این شناخت و آگاهی در برخورد با هر گونه پدیده و فرایندی، حرف اول را در تشخیص خوبی و بدی می‌زند.» (سرور، اسفندیار، خانواده در کوچه پس کوچه‌های اینترنت)
اگر دیدگاه والدین نسبت به این فناوری‌ها دیدگاهی کاربردی در جهت تسهیل امور خانواده‌شان باشد و در کنار آن آموزه‌های مراقبتی و هدایتی از فرزندان را بدانند، می‌توان امیدوار بود که فرزندان و نسل‌های آینده آگاه و دارای فرهنگ صحیح در استفاده از ابزار فناوری خواهیم داشت. پیشنهاد شد تا آموزه‌های مورد نیاز والدین در ارتباط با فناوری و ابزار آن در قالب یک استاندارد آموزشی و جامع تبیین شود و در قالب دوره‌های آموزشی به والدین انتقال داده شود تا بتوان به نقطه‌ای که می‌خواهیم، دست یابیم.
دیدیم در تحقیق صورت گرفته میزان شناخت والدین کم است، اما شوق آن‌ها برای یادگیری بسیار است. مدرسه در این مسیر بسیار تأثیرگذار در ارائه آموزش‌ها به والدین است؛ زیرا مرکز مناسبی برای تجمع والدین محسوب می‌شود، که هم می‌توان به آن‌ها اطلاعات لازم را انتقال داد و هم تحت پوشش‌های حمایتی و مشاوره‌ای قرار داد.
نقاط توسیع این موضوع، بسیار گسترده است. این‌که در تبیین استاندارد آموزشی والدین چه مطالبی بگنجد، نیاز به کار تحقیقاتی وسیعی در جنبه‌های فنی و روان‌شناسی در کنار یکدیگر دارد.
کارهای تحقیقاتی در جهت ایجاد نرم‌افزارهای کنترل والدین بر فرزندان به صورت فارسی برای والدین کاری مناسب می‌باشد. آسیب‌شناسی سایر ابزارهای فناوری چون تلفن همراه، کار مناسب تحقیقاتی دیگری می‌تواند باشد. از آن‌جا که امروز به کسانی که در دنیای فناوری از اطلاعات لازم در مورد فناوری‌ها برخوردار نیستند، بی‌سواد تلقی می‌شود، تشکیل نهضت سوادآموزی الکترونیکی یا IT برای آموزش بی‌سوادان فناوری کاری تأثیرگذار در جامعه خواهد بود تا مردم به یادگرفتن و به کار بردن فناوری در زندگی روزمره خود ترغیب شوند؛ زیرا در دنیای امروز بی‌سوادی الکترونیکی، یعنی از دست دادن فرصت‌های بسیار و هزینه بسیار کردن.
ضمایم
در تحقیقی که در هنرستان آزادی فلسطین واقع در منطقه 7 آموزش و پرورش شهر تهران صورت گرفت، اقدام به توزیع پرسشنامه برای والدین هنرجویان سال سوم هنرستان گردید. تعداد 80 پرسشنامه دریافت شد. استخراج اطلاعات از این پرسشنامهها صورت گرفت که در زیر برخی از نتایج به‌دست آمده به صورت خلاصه ارائه می‌شود:
- • تمامی خانواده‌ها دارای رایانه در منزل می‌باشند.
- • 92 درصد از والدین وجود رایانه را برای فرزندانشان مثبت ارزیابی می‌کنند.
- • 72 درصد رایانه‌ها به اینترنت متصل می‌باشد.
- • 99 درصد والدین بر فعالیت‌های فرزندشان نظارت دارند.
- • 52 درصد از والدین نسبت به اینترنت و مسائل مربوط به آن اظهار بی‌اطلاعی نموده‌اند.
- • 46 درصد والدین از دسته‌بندی‌های بازی‌های رایانه‌ای بی‌اطلاع هستند.
- • 59 درصد از رایانه‌ها در اتاق فرزندان قرار دارد.
- • تنها 3 درصد از خانواده‌ها اظهار داشته که از اینترنت در جهت استفاده بانک‌داری الکترونیک و خرید الکترونیکی استفاده می‌کنند.
- • بیش از 70 درصد والدین گفته‌اند که از اینترنت بیشتردر جهت جستجو و دریافت اطلاعات استفاده می‌کنند.
- • 59 درصد از طریق رایانه‌ها به تماشای فیلم می‌پردازند.
- • 95 درصد مایل به یادگیری مطالب مورد نیاز در ارتباط با ابزارهای فناوری هستند.
- • 94 درصد به شرکت در دوره‌های آموزشی اطلاعرسانی در این باره تمایل دارند.
منابع: