•با تشکر از این‌که وقت خود را در اختیار فصلنامه ره‌آورد نور قرار دادید، لطفاً خودتان را برای خوانندگان معرفی نمایید.
◊ اینجانب علیرضا مسعودی، متولد سال 1343ش هستم. در سال 1359ش به اتفاق شهید احمدعلی نیری کتابخانه مسجد امین‌الدوله تهران را اداره می‌کردیم. در بین کتاب‌های کتابخانه، با کتب روایی مانند بحار الأنوار مواجه می‌شدیم که در آن زمان استفاده‌کننده‌ای نداشت. روزی خدمت آیت الله میرزا عبدالکریم حق‌شناس رسیدیم و مشکلات کارمان مثل قابل استفاده نبودن یا دشواری استفاده از منابع روایی عربی نظیر بحار الأنوار را مطرح کردیم. ایشان با همان لهجه خاص خودشان فرمودند: «داداش جون! عربی بخوانید.» از این رو، به آقاصادق فایق سفارش نمودند که به ما عربی درس بدهند. این قضیه، شروع آشنایی بنده با زبان عربی بود. در سال بعد، به مدرسه آیت الله مجتهدی رفتم و درس جامع المقدمات را در آن‌جا شروع کردم. در آن مدرسه از اساتید خوبی بهره بردم؛ از جمله در درس تفسیر حاج آقا مجتبی تهرانی نیز شرکت می‌کردم. با توجه به رویه موجود در مدرسه آیت اله مجتهدی، هرکسی بعد از یکسال کسب علم، بایستی در امر تدریس نیز شرکت می‌کرد. از این رو، بنده هم شروع به تدریس نمودم. در ضمن، در درس اخلاق حضرت آیت الله حق‌شناس نیز شرکت می‌کردم. البته راهنما و استاد بنده که بسیار مرا تشویق هم می‌نمودند، آقا سید مصطفی آینه‌ساز بود. در مردادماه 1365ش توفیق پیدا کردم که به شهر مقدس قم بیایم و دروس حوزوی‌ام را ادامه دهم و بدین ترتیب، در دروس سطح و خارج حوزه علمیه از اساتید بنام استفاده بردم. در سال 1370ش به عنوان مصحّح کتب روایی و فرمت‌گذار، در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی مشغول به کار شدم. در ابتدا، یکی از مجلدات کتاب شریف «بحار الانوار» را برای فرمت‌گذاری شروع کردیم؛ یعنی تحقق همان علاقه‌ای که در ابتدا سرمنشأ یادگیری زبان عربی برای بنده بود. بعد از آن، اعراب‌گذاری جلد دهم کتاب «وسایل الشیعه» را به بنده سپردند. به این صورت، چندین کتاب دیگر را اعراب‌گذاری کردیم تا این‌که اعراب‌گذاری کتاب عظیم «بحار الانوار» را آغاز کردیم. در سال‌های اخیر نیز بیشتر مصادر بحار الانوار را به کمک دوستانم در مرکز اعراب‌گذاری کردیم. در نتیجه، حاصل زحمات دوستان ما در واحد اعراب مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در برنامه جامع الاحادیث 2.5 مورد استفاده قرار گرفت.
•نرم‌افزار قاموس‌النور از چه پیشینه‌ای برخوردار است؟
◊ سال 1374ش، سه کتاب: «لسان العرب»، «العین» و «مجمع البحرین» توسط آقای سقایی به گروهی از محققان واگذار شد. حاصل زحمات این گروه، در قالب نرم‌افزار قاموس النور عرضه شد که در عین حال، در سایر برنامه‌های نور مثل جامع الاحادیث و جامع فقه اهل البیت(ع) نیز به صورت جانبی استفاده شد. حدود سال 1385ش، معاونت پژوهشی ارتقای برنامه قاموس النور و تهیه نسخه جدید آن را پیشنهاد کردند و کارهای مطالعاتی و اجرایی آن را بر عهدۀ بنده گذاشتند. در ابتدا، شناسایی منابع لغت را انجام دادیم. از این رو، موسوعۀ «لسان العرب» ابن منظور را که در ابتدای قرن هشتم تألیف شده بود، پایه کارمان قرار دادیم و منابع مورد استفاده ابن منظور را در این کتاب شناسایی کردیم. این منابع عبارت بودند از: تهذیب اللغه ازهری، جمهرۀ ابن درید، المحیط الاعظم ابن سیده، صحاح جوهری، نهایه ابن اثیر و العین خلیل بن احمد فراهیدی.
افزون بر این‌ها، کتاب‌های دیگری را نیز که در لسان العرب ابن منظور مورد توجه قرار نگرفته بود، شناسایی کردیم، مثل کتاب‌های: الجیم ابو عمرو شیبانی، الغریب المصنف قاسم بن سلام، المحیط فی اللغه صاحب بن عباد، معجم مقایس اللغه ابن فارس، کتاب الفروق اللغویه عسکری، مفردات راغب، فقه اللغه ثعالبی، کتاب‌های زمخشری، اساس البلاغه، الفایق، مقدمة الادب، کتاب شمس العلوم حمیری، المغرب فی ترتیب المعرب مطرزی.
سپس یکی از منابع اصلی لغت، یعنی «قاموس المحیط» فیروزآبادی را که مربوط به قرن نهم هجری است، پایه کار قرار دادیم و چند کتاب دیگر نیز که در شرح و نقد این کتاب بود، از جمله موسوعه معظم تاج العروس زبیدی، مورد بهره‌برداری قرار گرفت. همچنین در این کتابخانه الکترونیکی از متن کامل هشت جلدی کتاب لغت الطراز الاول سید علی خان کبیر نیز استفاده کرده‌ایم. در ادامه، از کتب متأخرین و نیزکتاب‌هایی که به ما مجوز نشر الکترونیکی آن را می‌دادند، بهره بردیم. البته جهت اطلاع خوانندگان عزیز باید عرض کنم که به دلیل بحث حق مالکیت معنوی، اجازه نشر خیلی از کتاب‌های معاصرین مانند کتاب المنجد را نداشته‌ایم. به همین جهت، در این نرم‌افزار کتاب‌هایی را بیشتر آوردیم که متعلق به قدما است و یا منابعی است که توانسته بودیم، اجازه آنها را از صاحبان آنها بگیریم.
•به نظر می‌رسد رویکرد کلی این برنامه، عرضه لغت‌نامه‌های عربی است.
◊ بله، همین طور است. به دلیل رعایت بحث حق مالکیت معنوی، نتوانستیم کتاب‌های فارسی چندانی را در برنامه قرار دهیم، مانند منجد الطلاب و یا لغت‌نامه الراید و فرهنگ معاصر. به هر حال، از جمله کتاب‌های لغت فارسی فقط 4 عنوان در برنامه ارائه شده که فرهنگ ابجدی یکی از آن‌هااست. مترجم این کتاب، استاد مهیار بودند که بحمدالله اجازه استفاده آن را به ما دادند.
•مخاطبان این برنامه چه کسانی هستند؟
◊ مخاطبان این برنامه کسانی هستند که به نوعی با علوم مختلف اسلامی و انسانی سروکار دارند. توضیح این‌که لغت، اگرچه نوعی ابزار کار دانشمندان و محققان است، ولی در عین حال، اطلاق علم به آن درست است؛ مثل منطق که ابن سینا به آن علم آلی یا خادم العلوم می‌گوید. لغت هم ابزار و خادم علوم دیگر است و در واقع، پیش‌نیاز تمام افرادی است که می‌خواهند در علوم مختلف کار کنند؛ به بیان دیگر، سایر علوم، به نوعی وابسته به علم لغت هستند؛ مثلا در قاموس النور 2 برای محققان علوم قرآنی و تفسیر علاوه بر کتاب‌های عمومی، کتب تخصصی را نیز ارائه نموده‌ایم، مانند: مفردات راغب، التحقیق فی کلمات القرآن و قاموس قرآن قرشی. برای کسانیکه در فقه کار می‌کنند نیز علاوه بر لغت‌های عمومی، لغت تخصصی مثل القاموس الفقهی ابوجیب را انتخاب کردیم. در حکمت هم کتاب‌هایی مانند کشاف اصطلاحات الفنون را آوردیم. در علم حدیث نیز کتابی مثل مجمع البحرین، النهایه ابن اثیر و... را اضافه کردیم. و یا برای علاقه‌مندان به علم معانی و بیان، لغت‌نامه تخصصی اساس البلاغه را آوردیم. در تاریخ و جغرافیا، معجم البلدان هفت جلدی را قرار دادیم و برای افرادی که در حوزه طب سنتی و اسلامی کار می‌کنند، بحر الجواهر و کتاب الماء ازدی را در دسترس کاربران قرار داده‌ایم.
•در خصوص نسخه‌های کتبی که در این نرم‌افزار از آنها استفاده شده، چه نظری دارید؟
◊ به دلیل محدودیت در انتخاب و مقایسه نسخه‌ها، سعی کردیم از نسخه‌هایی که رایج و متداول بوده، استفاده کنیم؛ به عنوان مثال، از تاج العروس نسخه 20 جلدی چاپ دار الفکر بیروت استفاده کردیم. برخی از کتاب‌هایی را که در بازار پیدا نمی‌کردیم، با استفاده از زیراکس نسخه‌های موجود در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی(ره) مورد استفاده قرار می‌دادیم. از این رو، عمدۀ نسخه‌هایی که در این نرم‌افزار به‌کار بردیم، نسخه‌های تصحیح‌شده‌ای است که افست بیروت می‌باشند.
•یکی از قابلیت‌های برنامه، ارائه بخشی به نام «آیات در کتب» است. این قسمت چه کمکی به محققان می‌کند؟
◊ یکی از بخش‌های جالبی که تقریباً در تمام نرم‌افزارهای مرکز وجود دارد، قسمت «آیات در کتب» می‌باشد. این بخش از نرم‌افزار، به ارائه مطالبی که در میان متون کتب لغت دربارۀ یک آیه و یا کلمه‌ای از یک آیه پرداخته شده، می‌پردازد تا کاربران و پژوهشگران عزیز از طریق جستجوی آیات یا جستجو در خود کلمه، به مطالب ارزنده‌ای از این منظر دسترسی داشته باشند. بخش «آیات در کتب» نرم‌افزار قاموس النور 2 را می‌توان به عنوان بخشی که نقش تفسیر لغوی و ادبی قرآن را ایفا می‌کند، در نظر گرفت؛ مثلاً کاربر با درج کلمۀ «وَلِیُّکُم» که در آیۀ 55 سوره مایده آمده، می‌تواند نظرات لغویون را ذیل این آیه از نظر مباحث لغوی مشاهده نماید؛ به بیان دیگر، این بخش دربارۀ آیات قرآن، نوعی تفسیر لغوی ارائه می‌کند.
•شیوه‌های پژوهش در لغت‌نامه‌های برنامه قاموس النور 2 چگونه است؟
◊ در قاموس النور 2 علاوه بر قسمت‌هایی چون: نمایش، جستجوی ساده و پیشرفته و نیز جستجو در فهرست گزینشی که در همه برنامه‌های مرکز آمده، بخشی وجود دارد به نام «پژوهش در لغت». عمدۀ تحقیقات لغوی در گروه اعراب و ریشه مرکز، در این قسمت ارائه شده است. در«پژوهش در لغت»، فهرستی از واژه‌ها پیش روی کاربر قرار دارد که پیش‌فرض برنامه، گزینه «همه» است؛ یعنی همه واژگان متون برنامه فعال هستند.
در این قسمت، مدخل‌هایی که مورد استفاده قرار گرفته، در قالب دو بخش«ریشه» و «مشتق» است. 13604ریشه و 300253 مشتق که همه از متن کتاب‌های لغت استخراج شده است و این ریشه‌ها، مربوط به همین مشتقات است. در این بخش می‌توان گزینه «فقط ریشه» را فعال نمود. در این قسمت، ریشه و مشتق‌ها در حقیقت به دو گونه استخراج شده است؛ یکی ریشه و مشتقات اصلی کتاب است که مؤلفان در کتاب خودشان ابتدای هر لغت مطرح کرده‌اند و ما آن را فرمت زده‌ایم. این قسمت، در نسخه قبلی قاموس النور هم وجود داشت؛ ولی کاری که در نسخه جدید برنامه انجام شده، ارائه «ریشه و مشتقات استطرادی» می‌باشد. در این بخش، به کلماتی که توسط مؤلف ضمن لغتی دیگر بحث شده، فرمت زده‌ایم و آنها را به فهرست مشتقات اضافه نموده‌ایم. بنابراین، در این فهرست، مدخل‌های ما خیلی زیادتر از تمام کتاب‌های لغت شده است. در واقع، به واسطه این کار، تعداد ریشه و مشتقات به صورت مدخل، بسیار فراتر از اصل کتاب‌های لغت گردیده است.
•لطفاً در مورد ریشه و مشتقات استطرادی برنامه بیشتر توضیح دهید.
◊ در خصوص ریشه و مشتقات استطرادی، باید بگوییم که مثلاً واژۀ «قهوه» در«کتاب الماء» را می‌توانیم در دو جا مطالعه کنیم؛ یکی در ریشه خودش که «قهو» باشد و دیگری در ریشه «بنن». در عربی، «بُنّ» به معنای «قهوه» است. از این رو، صاحب کتاب الماء، کلمۀ «قهوه» را معنا کرده و توضیحاتی در باره قهوه داده است. کاری که ما در مرکز نور کردیم، این بود که به این واژه، ریشه استطرادی زدیم؛ یعنی«قهوه» را به «قهو» وصل کردیم؛ با این‌که در ریشه «بنن» بوده است. از این رو، در جستجویی که شخص دربارۀ «قهو» انجام می‌دهد و به «کتاب الماء» می‌رسد، می‌بیند که دو مدخل وجود دارد؛ یکی در «قهو» و دیگری در «بنن». با این کار، ما بین ریشه‌ها و مشتقات تجمیع کردیم؛ یعنی همه را در یک فهرست جمع‌آوری نمودیم تا معانی مختلف یک واژه که ذیل مدخل‌های دیگر آمده، از دست محقق نرود. فایده این کار این است که ممکن است که یک شخص لغوی، همه مطالبش را در باره قهوه ذیل ریشه «قهو» نیاورده باشد و به دلایلی، معانی تکمیلی آن را ذیل کلمه «بنن» توضیح داده است. اگر کسی مستقیماً برای فهم معنای قهوه، سراغ لغت «قهو» بیاید، اگر این کار صورت نمی‌گرفت، دیگر از دسترسی به واژه مرتبط با آن، یعنی «بنن» محروم می‌شد و تحقیقش ابتر می‌ماند؛ ولی به سبب ارجاعی که ما در برنامه داده‌ایم، کاربر می‌فهمد که مطالب دیگری هم در مورد قهوه در مدخلی دیگر وجود دارد. بنابراین، بر تعداد ریشه‌ها و مشتقات ما در برنامه به طور چشمگیری اضافه شده است.
•بخش «پژوهش در لغت» از چه قابلیت‌های دیگری برخوردار است؟
◊ افزون بر مواردی که پیش‌تر عرض نمودم، «پژوهش در لغت» از قابلیت‌های ارزنده و کارامد دیگری نیز بهره‌مند است؛ از جمله گزینه «آیات». در این گزینه، فهرست ما به ریشه و مشتقات آیاتی که در کتاب‌های لغت آمده، محدود می‌شود؛ یعنی 1918 ریشه و 11420 مشتق. این ریشه‌ها و مشتقات، ریشه کلمات قرآنی است که در کتاب‌های لغت آمده است. با این کار، محقق قرآنی، وقت خود را صرف لغاتی که در سایر متون لغت آمده و ارتباطی به حوزه تحقیق او ندارد، نمی‌کند. در واقع، در این قسمت، جستجو از طریق واژه، به گونه‌ای محتوامحور شده است.
قابلیت دیگر در این بخش، گزینه «حدیث» است. مشتقات و ریشه‌هایی که در کتب لغت به عنوان حدیث ارائه شده‌اند، با استفاده از این گزینه قابل دسترسی است؛ یعنی دسترسی به 4792 ریشه و 27391 مشتق. گزینه بعدی، «اشعار» است که برای شعرها، ریشه و مشتق زده‌ایم؛ مشتملبر 6891 ریشه و 43926 مشتق. از دیگر امکانات موجود در بخش «پژوهش در لغت»، گزینه «مترادفات» است که بسیار دارای اهمیت است. پایه و زیربنای تهیه این فهرست، کتاب «المکنز العربی معاصر» بوده است. در این کتاب، هر واژه‌ای که ارائه شده، مترادفات آن نیز آمده است. ما به کمک همکارانمان آنرا فرمت‌گذاری کردیم و ارجاعاتی را نیز در آن انجام دادیم. طبق این بیان، 1477 ریشه و 2635 مشتق داریم. این مشتقات، همان مترادفات هستند که از طریق ریشه می‌توان آنها را به دست آورد. این بخش برای کسانی که اهل خطابه و تألیف هستند و می‌خواهند از واژه‌های مختلف و جایگزین استفاده کنند، بسیار ارزشمند و کاربردی است.
گزینه بعدی، «امثال» می‌باشد که دارای 1527 ریشه و 3043 مشتق است. همچنین در این بخش، گزینه دیگری به نام «مَجازات» وجود دارد که برای افرادی که علاقه‌مند تحقیق در زمینه فصاحت و بلاغت هستند، بسیار مناسب است. منبع قابل استفاده برای این قسمت، کتاب «اساس البلاغه» بوده است. این گزینه، 2104 ریشه و 12684 مشتق دارد و با تمایزی که روی جملات مجاز انجام داده‌ایم، جمله مجازی کاملاً مشخص است و کاربر می‌تواند ببیند که مثلاً کلمۀ «ابر» آیا استعمال مجازی دارد یا نه. در کتاب اساس البلاغه آمده است که مفهوم حقیقی «ابر»، سوزن است و مجازاً به معنای غیبت و زخم زبان به‌کار برده شده است. اما گزینه آخری که در قسمت پژوهش آمده، «معربات» استکه 1346 ریشه و 2032 مشتق را از کتاب «شفاء القلیل» در خود جای داده است؛ به طور مثال، اگر محقق لغتی را در این قسمت وارد کند، برنامه نشان می‌دهد که کلمه انتخابی کاربر، عربی است یا عجمی، هندی، ترکی و یا ... .
•ضمن تشکر از جنابعالی، اگر نکته خاصی باقی مانده است، بیان بفرمایید.
◊ بنده هم از شما و دست‌اندرکاران فصلنامه ره‌آورد نور تشکر می‌کنم و از این فرصتی که در اختیار بنده قرار دادید، سپاس‌گزارم. امیدوارم برنامه‌های مرکز به‌خوبی و به‌درستی از طریق این فصلنامه به پژوهشگران و علاقه‌مندان اطلاع‌رسانی شود. در این‌جا لازم است از همه همکارانم و دست‌اندرکاران تولید نرم‌افزار علمی و پژوهشی قاموس النور2 تشکر نمایم.
نکته‌ای که در پایان عرایضم به آن اشاره می‌کنم، این است که تولید و تبلیغ، دو رکن اساسی برای موفقیت یک محصول است. به عقیده بنده، جنبه تبلیغی محصولات فرهنگی، کمتر از جنبه کیفی آن نیست؛ چه بسیار محصولات نرم‌افزاری ارزشمند و با کیفیت، که به دلیل عدم تبلیغ مناسب و اطلاع‌رسانی لازم، گرد غربت روی آنها می‌نشیند. البته تبلیغ نیز باید سنجیده، دقیق و صادقانه باشد. اگر محصولی تبلیغ شایسته نشود، نمی‌تواند به‌خوبی عرضه شود و به اطلاع مخاطبش برسد. به نظرم، باید هر آنچه هست، تبلیغ شود؛ بلکه در محصولات فرهنگی، تبلیغ و اطلاع‌رسانی باید به گونه‌ای باشد که اگر مخاطب پس از دیدن یا خواندن تبلیغات یک محصول، با خود برنامه و امکانات آن روبه‌رو شد، حتی برنامه را فراتر از آن چیزی ببیند که گفته‌اند و تبلیغ کرده‌اند.