ره آورد نور

اشاره

دين اسلام دين علم و آگاهي و مبارزه با ناداني است و نخستين فرمان خداوند به پيامبر اسلام(ص) با «اقرأ» آغاز شده است. در مسير دانايي و انديشه، نوشتن از اهميت و ارزش بسیاري برخوردار است. از اين رو، قلم و نگارش، مورد توجه فراوان قرار گرفته تا جايي که خداوند متعال در قرآن کريم به آن سوگند ياد مي­کند. (1) در روايتي رسول گرامي اسلام(ص) نیز شرط حفظ و نگهداري علم را نوشتن عنوان کرده­اند. (2)

همان گونه که نوشتن يک ارزش است، منظم نوشتن نيز از اهميت بسزايي برخوردار است. گرچه هنوز بسياري از اصحاب علم و دانش از نوشتن منظم و هدفمند غافل­اند، اما بسياري نيز مطالعات و تحقيقات خود را با نظم­بخشي و استفاده از شيوه‏هاي يادداشت­برداري، ماندگارتر نموده و بازيابي آن را براي خود و ديگران آسان مي­نمايند. فيش­برداري و ثبت تحقيقات در فيش‏هايي منظم و طبقه­بندي شده، از مهم­ترين راه هاي ماندگار نمودن مطالب و به دنبال آن دستيابي راحت به اين مطالب است.

فيش، واژه­اي فرانسوي و در زبان فارسي به معناي «برگه» است و در اصطلاح به معناي برگه‏هاي يک شکل و يک اندازه­اي است که خلاصه مطالب مهم و اصلي است، تا بتوان به­آساني و در زماني کوتاه و با اسلوبي خاص و منظم از آن بهره جست.

امروزه فيش‏هاي الکترونيکي و ثبت و ذخيره فيش‏ها به کمک نرم‏افزارها و برنامه‏هاي رايانه­اي نيز پديد آمده است. البته هنوز تحقيق و فيش­برداري به صورت غير الکترونيکي هم منسوخ نشده است و بسياري از پژوهشگران، نتايج مطالعات خود را بر همين اساس سر و سامان مي­دهند.

يکي از برنامه‏هايي که در جهت فيش­برداري الکترونيکي و ثبت منظم و طبقه­بندي شده يادداشت‏ها توليد شده است؛ نرم افزارفيش­نگار است که به همت مؤسسه خدمات كامپيوتري نور طراحي و توليد شده است.

اين نرم افزارکه ويژه كاربران محقق طراحي شده است، امکان فيش­برداري الکترونيکي را براي پژوهندگان فراهم نموده است. کاربر با مراجعه به اين نرم‌افزار مي­تواند تحقيقات خود را به صورت موضوعي فيش­برداري و دسته­بندي كند. فيش­هاي اين برنامه، مشابه فيش‌هاي کاغذي موجود در بازار طراحي شده است؛ اما براي تسهيل بيشتر در امر تحقيق، قابليت‌هاي ديگري به آن افزوده شده است كه فيش‌هاي صوتي، کليدواژه‌هاي مرتبط متني و صوتي، فيلدهاي ويژه تبليغ، بانک‌هاي مجزا، قابليت جستجوي قوي و پشتيبان­گيري مطمئن و ساده، از آن جمله­اند.

اين برنامه به نوبه خود يکي از بهترين نرم‏افزارهايي است که در اين خصوص تهيه گرديده است؛ به­ويژه اين­که در زماني توليد شده است که هنوز کار جدي در باره رابطه به زبان فارسي عرضه نشده بود. بنابراين، مي­توان آن را از نرم‏افزارهاي پيشتاز در اين ميدان دانست.

پيش از اين در همين نشريه، مقاله­اي در معرفي و توصيف قابليت‏هاي اين برنامه به چاپ رسيده است؛ (3) اما در اين مجال، قصد داريم به برخي از ويژگي‏ها و امکاناتي که مي­توانست برنامه را کارآمدتر نمايد، اشاره کنيم و پيشنهادهایي براي بهتر شدن محيط و قابليت‏هاي برنامه ارائه کنيم.

يادآوري اين نکته لازم است که به جهت پرهيز از اطاله کلام و توضيح مجدد برخي از امکانات و قابليت‏هاي برنامه، بهتر است که خوانندگان مقاله مذکور را در نظر داشته باشند. بنابراين، در اين نوشتار بدون توضيحات مقدماتي، هر يک از بخش‏ها يا ويژگي‏های برنامه را به نقد و بررسي مي­کشانيم.

نقد و بررسی فيش­ نگار

در يک نگاه کلي مي­توان امکانات اين برنامه را به سه دسته تقسيم کرد. ما نيز نظرات و پيشنهادات خود را ذيل همين سه دسته ارائه خواهيم کرد:

• الف- ايجاد فيش جديد و ويرايش آن؛
• ب- جستجو در فيش‏ها؛
• ج- امکانات جانبي.

الف- ايجاد فيش جديد و ويرايش آن

1. امکانات نوار ابزاري که در بالاي هر فيش ديده مي­شود، بسيار محدود است؛ در حالي که قابليت‏هايي مانند: کپي، انتقال، برش، رنگي کردن متن،  درج تصوير، چپ­چين و راست­چين کردن متون و بازگشت به حالت قبلي يا فعلي، از اولين ويژگي‏هايي است که در هر نوار ابزار ديده مي­شود و مورد نياز هر کاربر و محقق است.
2. در اين برنامه فهرست‏ها غالباً به صورت الفبايي مرتب مي­شوند؛ اما در مواردي فهرست‏هاي اسامي را دقيقاً به شکل الفبايي ارائه نمي­کند. فهرست‏هاي آبشاري که در منوهايي مثل نام منبع و نام نويسنده است، از اين قبيل است. همين موارد در منوهاي صفحه جسستجو نيز ديده مي­شود.
3. در سربرگ هر فيش کادري که کاربر عناوين کلي و جزئي را در آن ثبت مي­کند، کوچک است و در مواردي که عنوان مورد نظر چند کلمه­اي باشد، ادامه جمله ديده نمي­شود. ديده نشدن عنوان کامل، کاربر را در تعيين عناوين فيش‏هاي بعدي به زحمت مي­اندازد؛ حتي اگر با قرار گرفتن اشاره­گر ماوس بر روي آن نيز ادامه جمله ديده مي­شد، بهتر از وضعيت فعلي بود. با اعمال تغييرات گرافيکي در برنامه مي­توان فضاي بيشتري را به اين مسأله اختصاص داد.
4. در صفحه نمايش مشخصات و محتواي يک فيش و حتي در صفحه جستجو در قسمت‏هايی که امکان ديدن فهرست آبشاري مشخصات فيش‏ها وجود دارد، بهتر است که امکان Auto complete وجود داشته باشد که با نوشتن اولين حرف، سيستم خود به سر آن حرف در فهرست منتقل شود. البته فهرست فعلی همه کلمات را نمايش مي دهد؛ اما در مواقعي که تعداد موارد فهرست شده - مثلاً فهرست نويسندگان يا فهرست موضوعات اخص - بيشتر می‏شود، پيدا کردن کلمه مورد نظر در فهرست‏ها سخت مي­گردد. البته عدم دقت اين برنامه در تنظيم فهرست‏هاي الفبايي مزيد بر علت است؛ به عنوان مثال، حرف کاف را به دليل تفاوت عربي و فارسي آن تشخيص نداده و آن را در آخر فهرست الفبا قرار مي­دهد و همين طور «ال» در اوّل کلمات عربی را الف حساب کرده است؛ در حالي در فهرست‏های استاندارد از اين دست، «ال» در ابتدای کلمات عربی ناديده گرفته می‏شود.
5. در مشخصات هر فيش امکان درج شماره صفحه منبع وجود ندارد؛ در حالي که ذکر جلد و صفحه منابع از مهم‏ترين مشخصات منبع­شناسي در فيش برداری است.
6. اگر فيشي، مثلاً با موضوع اخصّ الف، موجود باشد و بعد فيش دومي با همين عنوان تنظيم شود و براي جلوگيري از اشتباه، دومي را با موضوع اخصّ الف 2 ذخيره کنيم و بعد برگرديم و فيش الف را هم ويرايش نموده و موضوع آن را به الف 1 تغيير دهيم، برنامه محتواي هر دو فيش را به الف 1 تبديل مي­کند و محتوای فيش الف 2 را ديگر نمايش نمی‏دهد؛ البته فيش‏هاي مذکور از طريق جستجو قابل مشاهده ­اند.
7. با ايجاد فيش‏هاي متعدد در يک بانک و زياد شدن آن­ها احساس مي­شود که برنامه برخي فيش‏ها را از حيث مشخصات با يکديگر خلط نموده و محتوايي را با مشخصات غير مرتبط نمايش مي­دهد. نگارنده چندين بار با اين مشکل مواجه شده است که البته در اين نوشتار، امکان ارائه نمونه براي اين ادعا وجود ندارد.
8. در اين برنامه جايي براي ثبت نام نويسنده فيش در نظر گرفته نشده است؛ در حالي که در غالب فيش‏هاي تحقيقاتي، اين فيلد در مشخصات فيش ديده مي­شود. حتي بهتر است امکان اين­که نام نويسنده به صورت خودکار در سربرگ فيش‏ها ديده شود، وجود داشته باشد.
9. تاريخ تهيه فيش نيز از مشخصات نسبتاً مهمي است که مي­تواند در زمان‏هاي بعدي مورد استفاده قرار گيرد. در اين برنامه تاريخ هر فيش بايد به صورت دستي تنظيم شود، و حال آن­که بهتر است تاريخ به صورت خودکار و مطابق با تاريخ سيستم هر کاربر تنظيم و ثبت شود. ثبت تاريخ به صورت دستي، پیامدهایی مانند فراموشي يا ثبت تاريخ غلط را به دنبال دارد.

ب- جستجو در فيش‏ها

1. با اين­که در هنگام ثبت فيش، شماره­اي به آن اختصاص پيدا مي­کند، اما در جستجو امکان بازيابي فيش بر اساس شماره آن وجود ندارد.
2. پس از جستجو، با انتخاب يکي از نتايج، کاربر به قسمت نمايش فيش‏ها منتقل مي­شود تا متن فيش را ملاحظه کند. در اين صفحه دو فلش قرمز براي هدايت کاربر به يافته قبلي و بعدي در نظر گرفته شده است. اين دو علامت و کليد اوّلاً کار نمي­کنند، ثانياً در صفحه نمايش هميشه ديده مي­شوند؛ در حالي که بايد تنها پس از جستجو و نمايش نتايج ظاهر شوند.
3. جستجوي عبارت با استفاده از عملگرها به صورت ساده و همین طور به صورت مهم­تر وجود ندارد.

ج- امکانات جانبي

1. درخت موضوعات، از ويژگي‏ها و امکانات جالبي است که در اين برنامه گنجانده شده است. اين­که محقق بتواند موضوعات فيش‏هاي خود را به صورت درختواره ببيند و پس از دسته­ بندي و عنوان گذاري فيش‏ها، جايگاه آن­ها را به صورت کلي ملاحظه کند، تأثير بسزايي در آگاهي از همه موضوعات و ريزموضوعات، و مهم­تر از آن، در سير دادن به فيش‏ها دارد. يکي از مراحل مهم روش تحقيق، سير دادن به فيش‏ها است. براي اين کار، بهتر است که امکان تغيير چيدمان موضوعات کلي و جزئي و ترتيب آن­ها وجود داشته باشد. ضرورت اين موضوع، یعنی سير موضوعات و زيرموضوعات، بعد از جمع­ آوري فيش‏ها است. پس بهتر است بتواند عمليات سيردهي را در همين­جا انجام دهد.
2. در حال حاضر، برنامه هم در صفحه مشخصات فيش که عناوين موضوعات قبلي را ذخيره مي­کند و هم در درختواره، موضوعات کلي درخت را بر اساس الفبا فهرست مي­کند؛ در حالي که محقق گاهي لازم مي­داند موضوعاتش را کنار هم ببيند. بهتر است که اين امکان در حالت درختي ديده شود و امکان تغيير آن باشد تا هر شاخه يا زير شاخه­اي را که خواست، جابه ­جا کند.
3. امکان چاپ درخت موضوعات يا کپي برداري از آن در نظر گرفته نشده است.
4. امکان انتقال از درخت موضوعات به متن فيش وجود ندارد؛ در حالي که اين قابليت نيز مي­تواند در سهولت کار با برنامه بسيار مؤثر باشد.

آنچه گذشت، برخی از مهم­ترين ويژگی‏هايي بود که مناسب بود اين برنامه آن­ها را دارا باشد و يا کاستی­هایی بود که احساس می‏شد وجود آن­ها در اين نرم‏افزار، کاربری آن را قدری سخت­تر می‏نمايد. پس توجه به اين نکته لازم است که ما در صدد فهرست کردن همه آنچه که يک برنامه فيش­نگار مي­تواند داشته باشد يا بايد داشته باشد، نبوده­ايم و البته اين نکته نيز مد نظر بوده است که بسياری از امکانات و قابليت‏ها در گذر زمان ضرورت آن­ها احساس می‏شود و شرايط و فضای حاکم بر نرم‏افزارها و ابزارهای الکترونيکی در زمان‏های بعدی، توقعات بيشتری در زمينه قابليت‏ها و ويژگی‏ها به وجود می‏آورد که نرم افزارفيش‏نگار با توجه به گذشت چند سال از زمان توليد آن، از اين دسته از ایرادها مبرا است.

 پی نوشت ها:

1. قلم / 1: «ن وَ الْقَلَمِ وَ ما يسْطُرُون‏»
2. «رُوِي عَنِ النَّبِي صلي الله عليه و آله أَنَّهُ قَالَ: قَيدُوا الْعِلْمَ قِيلَ وَ مَا تَقْييدُهُ قَالَ كِتَابَتُهُ.» بحارالأنوار، ج 2، ص 151، ب 19.
3. باقريان، حميد؛ «فيش­نگار؛ نرم‌افزار جامع ثبت رايانه­اي فيش‌هاي تحقيقي و تبليغي»، ره­آورد نور، ش 22.