جامعه اطلاعاتی جامعه‌ای وابسته به خدمات اطلاعاتی رسانه‌های همگانی است و با آهنگی سریع‌تر از دیگر جوامع و با سلطه بیشتر بر اندوخته‌های علمی و تجربی پیش می‌رود. در چنین جامعه‌ای، ارتباطات عامل واقعی انتقال برای ایجاد تحول در افراد به منظور دستیابی به اطلاعات است و ارزش‌های اطلاعاتی عامل تعیین‌کننده در توسعه جامعه محسوب می‌شود.
تاریخچه
از دهه ۱۹۷۰ م در غرب، به‌ویژه در کشورهای پیشرفته، تحول عظیمی در حوزه اطلاع‌رسانی صورت گرفته است. در دهه ۱۹۸۰ م رایانه وارد کارخانه‌ها و ادارات شد، تشکیلات اقتصادی دارای بخش اطلاع‌رسانی گردید و دادوستدهای جهانی به‌صورت شبانه روزی از طریق شبکه‌های ارتباطی سرعت بیشتری یافت. در دهه ۱۹۹۰، افراد با ساعات کار کمتر، بازدهی بیشتری را ارائه دادند و کارهای اداری به سمت بی‌نیازی از کاغذ پیش رفت.
آلوین تافلر (Alvin Toffler) در کتاب «موج سوم»، تمدن بشر را متأثر از سه موج عمده دانسته است که با هر موج تاریخ تمدن وارد فصل نوینی می‌شود. اکنون، با شکوفایی صنعت الکترونیک و رایانه، بشر وارد عصر اطلاعات شده است.
در دوران حاضر، عامل رشد اقتصادی، سرمایه، نیروی انسانی و یا مواد خام نیست؛ بلکه دانش و اندیشه‌های جدید است. به همین سبب، بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که جامعه جدید با جامعه صنعتی تفاوت‌های آشکار دارد و برخی آن را جامعه فراصنعتی نام نهاده‌اند.
ویژگی‌های جامعه اطلاعاتی
صاحب‌نظران علم اطلاع‌رسانی ویژگی‌های متعددی از جامعه اطلاعاتی و ظواهر آن ارائه داده‌اند که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از ويژگي‌هاي: فني، اقتصادي، حرفه‌اي، مكاني و فرهنگي.
1. ویژگی فنی
نخستین خصیصه در این گروه، تشکیل رسانه‌ها است که نظامی فراگیر، جامع و گسترده را به همراه آورده و کاملاً مسلط بر حیات انسان است و این خود، ترکیبی از فناوری‌های اطلاعاتی و ارتباطی، رایانه، دورنگار، چاپگر، ویدئو، ماهواره، تلویزیون و جز آن است. ویژگی دیگر این نظام، دو سویه بودن آن است که مخاطب را از وضعیتی منفعل خارج می‌کند و به طور مؤثر در فرایند ارتباط شرکت می‌دهد. رشد اندیشه، پیدایش حق اظهار نظر، و حق رأی در نتیجه تمرین برخورد فعّال و مسئولانه در زمینه‌های اجتماعی، از آثار ارتباط دوسویه است که نتایج سیاسی و فرهنگی به‌دنبال دارد.
خصیصه دیگر این فناوری، پویایی است؛ یعنی ارتباط از هرجا، هرکس و در هرحال امکان‌پذیر است که نمونه آن، تلفن همراه است. تبدیل‌پذیری، خاصیت دیگر این نوع رسانه‌های ارتباطی است. امروزه، به‌راحتی می‌توان پیام‌ها را از صورتی به صورتی دیگر تبدیل کرد. اتصال‌پذیری نیز خاصیت دیگری است؛ یعنی هر وسیله ارتباطی را می‌توان به وسیله ارتباطی دیگر متصل کرد و ارتباط میان مسافت‌های دور را برقرار ساخت. سرانجام، جهان‌شمول بودن از مهم‌ترین خصوصیات وسایل ارتباطی نوین است؛ به این معنا که شبکه‌ها به‌تدریج سراسر سیاره زمین را پوشش می‌دهند و مرزهای سیاسی را در می‌نوردند. فناوری‌های اطلاعاتی امکان می‌دهند که طراحی و ساخت کالا با بهترین کیفیت و کمترین زمان به طور خودکار انجام پذیرد و خط تولید چنان انعطاف‌پذیر گردد که به‌راحتی بتوان، با خط تولید واحدی، چند نوع کالا تولید کرد.
2. ویژگی اقتصادی
رویکرد اقتصادی به نقش روزافزون اطلاعات در فرایند تولید، توزیع و مصرف، به‌ویژه در زمینه نوآوری و رقابت اشاره دارد. جامعه اطلاعاتی نوع جدیدی از تقسیم کار را مطرح می‌کند و در نتیجه، مشاغلی از میان می‌رود و مشاغل جدیدی پدید می‌آید و البته ساختار اقتصادی، ناگزیر، خود را با حوزه‌های تازه هماهنگ می‌کند. در این جوامع، اطلاعات منبعی اقتصادی تلقی می‌گردد. سازمآن‌ها برای افزایش کارآیی خود بر استفاده بیشتر از اطلاعات تأکید می‌ورزند تا نوآوری‌ها تقویت گردد، موقعیت اقتصادی و رقابت‌طلبانه آن‌ها بهبود یابد و سبب ارتقای کیفیت ابزارها و خدمات شود.
در دهه ۱۹۶۰، انتقال تدریجی اقتصاد کالایی به اقتصاد اطلاعات آغاز گردید و اطلاعات و تشکیلات آن، تبدیل به مهم‌ترین منبع تولید ثروت جوامع شد؛ به‌گونه‌ای که برخی اقتصاددانان، اقتصاد را به بخش‌های اطلاعات اولیه، اطلاعات ثانویه و غیر اطلاعاتی تقسیم کردند. در بخش اطلاعات اولیه، همه کالاها و خدماتی که اطلاعات را فراهم کرده یا مربوط به جمع‌آوری، پردازش و توزیع اطلاعات و بازارهای مربوط است، جای می‌گیرد. این بخش، نه تنها صنایع میکروالکترونیک، ارتباط و فرهنگ را در بر می‌گیرد، بلکه انواع گسترده‌ای از کالاها و خدمات را نیز شامل می‌شود. بخش اطلاعات ثانویه شامل فعالیت‌های اطلاعاتی محدودتر، مانند فعالیت‌های تحقیق و توسعه، برنامه‌ریزی، کنترل، بازاریابی و بایگانی اطلاعات تولیدشده توسط بخش دولتی برای مصارف داخلی و خارجی و کلیه فعالیت‌های اطلاعاتی صنایع خصوصی و مؤسسات آموزشی است که با بازار دادوستد ندارند.
اقتصاد اطلاعات نشان می‌دهد که تولید اطلاعات و فناوری‌های اطلاعاتی سهم مهمی از تولید ناخالص ملی کشورهای پیشرفته را به خود اختصاص می‌دهد. به این اعتبار، اگر سهمی از تولید ناخالص ملی یک جامعه که صرف فعالیت‌های اطلاعاتی می‌شود، نسبت به سایر فعالیت‌های اقتصادی بیشتر باشد، آن جامعه را می‌توان «جامعه اطلاعاتی» نامید.
3. ویژگی حرفه‌ای
یکی از خصیصه‌های مهم جوامع اطلاعاتی تغییر حرفه‌ها و مشاغل است. هرگاه حرفه‌ها در فعالیت‌های اطلاعاتی تمرکز یابند به جامعه اطلاعاتی واردشده‌ایم. به بیان دیگر، در جامعه اطلاعاتی از کارهایی که قدرت جسمی و مهارت‌های یدی را می‌طلبد، مانند تراشیدن سنگ و یا زراعت بر روی زمین کاسته شده و به کارهای با مهارت بالا مانند تعلیم و تربیت، امور اداری و کلیه کارهایی که اطلاعات را جهت انجام بهتر فعالیت‌ها درخواست می‌کنند، افزوده می‌شود. امروزه، تنها اقلیتی رو به کاهش از نیروی کار، در کارخانه کار می‌کنند و بازار کار به وسیله شاغلان بخش اطلاعات تسخیر شده است. تغییر مشاغل و توزیع آن‌ها مرکز ثقل بیشتر نظریه‌های معتبر در مورد جامعه اطلاعاتی است. دانیل بل در دهه ۱۹۶۰ ظهور جامعه «یقه سفیدها» (مدیران و طالبان اطلاعات) و کاهش نیروی کار صنعتی و کارگران «یقه آبی» را عنوان کرد و پایان تضاد سیاسی ـ طبقاتی، آگاهی گروهی بیشتر و توسعه برابری جنسی را مطرح ساخت.
چهارصد نوع حرفه را به عنوان نیروی کار اطلاعاتی بر شمرده‌اند که نخستین نوع شامل کارکنانی است که فعالیت اصلی آنان تولید و عرضه دانش و اطلاعات است، مانند دانشمندان، مخترعان، کتابداران، روزنامه نگاران و نویسندگان. نوع دوم کارکنانی را در بر می‌گیرد که اطلاعات را گردآوری، هماهنگ و پردازش کرده و سپس به توزیع آن در میان شرکت‌ها و متقاضیان اطلاعات می‌پردازند، مانند: مدیران، منشیان، کارمندان و کلیه کارگران. نوع دیگر شامل کارکنانی است که با استفاده از دستگاه‌ها و فناوری‌های اطلاعاتی، فعالیت انواع دیگر را حمایت می‌کنند، مانند کسانی که اطلاعات را وارد رایانه می‌کنند و یا به نصب و تعمیر تلفن، رادیو و تلویزیون می‌پردازند. بدین ترتیب، تقسیم‌بندی نیروی کار اطلاعاتی و غیراطلاعاتی، براساس تخمین درجه‌ای از درگیری مشاغل با اطلاعات، تمیز داده می‌شود. گرچه تعیین این‌که دقیقاً چه کسی کارگر اطلاعاتی است و چه کسی نیست، خود، موضوع بحث انگیزی است؛ زیرا هر شغلی تا حد زیادی با شناخت و پردازش اطلاعات سر و کار دارد. اما پیدایش جامعه اطلاعاتی متّکی بر جنبه محوری دانش نظری، در مقابل دانش عملی است و باید آن‌هایی را که دارای دانش نظری هستند، از کارگران اطلاعاتی، یعنی کسانی که تنها مجری اندیشه‌های نظریه‌پردازان محسوب می‌شوند، متمایز ساخت.
دنیای امروز، هماهنگی ساخت و تولید در سطح جهان، برنامه‌ریزی درون دولت‌ها و میان دولت‌های مستقل و بازاریابی در همه قاره‌ها را می‌طلبد. اطلاعات برای این‌گونه فعالیت‌ها جنبه محوری دارد و در نتیجه، مدیریت اطلاعات نیز تبدیل به ضرورتی اجتناب‌ناپذیر می‌گردد.
از دیگر مشخصه‌های جوامع اطلاعاتی، تأکید بر آموزش است. گزارش یونسکو از کمیسیون بین المللی آموزش برای قرن بیست‌ویکم با نام« یادگیری؛ گنج درون» تأثیر جامعه اطلاعاتی بر آموزش و پژوهش و برخی نتایج آن را مورد تأکید قرار می‌دهد. فناوری‌ها، بی‌تردید، این امکان را فراهم آورده است که آموزش از طریقی که قبلاً امکان‌پذیر نبود، ارائه گردد.
طیف وسیعی از رشته‌های تحصیلی به صورت صفحات فشرده و چندرسآن‌های‌ها در دسترس قرار دارند و مدارس و دانشگاه‌ها، با استفاده از امکانات الکترونیکی، آموزش از راه دور را تجربه می‌کنند.
4. ویژگی مکانی
در جامعه اطلاعاتی، شبکه‌های اطلاعاتی نقاط دور دست را با یکدیگر مرتبط می‌کنند. این شبکه‌ها گروه‌های مختلف سراسر جهان را در کمترین زمان ممکن و به بهترین شکل به یکدیگر پیوند می‌دهند و افراد می‌توانند دانش و تخصص خود را با یکدیگر مبادله کنند، به مشاوره بپردازند و خلاقیت‌های خود را شکوفا سازند. رشد سریع رسانه‌های جدید این امکان را فراهم آورده است که اطلاعات مربوط به مبادلات بازرگانی، قیمت کالاها، فهرست پروانه‌های ثبت اختراع، نوسانات ارز و حتی چکیده مقالات مجلات علمی و فنی تهیه شده و به صورت پیوسته به سراسر جهان ارسال گردد. شبکه‌ها حتی سبب تجدید سازمان نظام مالی در دنیا شده و فروپاشی محدودیت‌های سنتی در زمینه بانکداری، خدمات مالی و واسطه‌گری را به دنبال داشته است. مبادلات اقتصادی به شکل الکترونیکی و در حجم بسیار بالا، حاصل رشد این بخش بوده است.
اهمیت راهبردی اطلاعات، تأمین زیرساخت‌های اطلاعاتی، رشد اطلاعات قابل مبادله و یکی شدن سراسری اقتصاد، همگی بر مرکزیت شبکه‌های اطلاعاتی - ارتباطی و اتصال شهرها، مناطق، ملت‌ها، قاره‌ها و سراسر جهان تأکید دارد و این تأکید بیشتر بر گردش اطلاعات در مسیر بزرگراه‌های اطلاعاتی و الکترونیکی است. در حالی که نخستین حرکت‌های اقتصادی بازارها بر مبنای دوری و نزدیکی در ساختار شهرها به‌وجود آمد، امروزه اقتصاد بازار بر منطق ارتباطات الکترونیکی استوار شده و جغرافیای جدیدی از مراکز پردازش و کنترل به وجود آمده است. اگر چه محدودیت فاصله‌ها کاملاً حذف نشده، اما کوتاه شدن زمان در ارتباطات، در واقع، برای شرکت‌ها، دولت‌ها و افراد حق انتخاب بیشتری فراهم ساخته است.
5. ویژگی فرهنگی
از لحاظ فرهنگی ، دانش مبتنی بر سرمایه به‌تدریج جای خود را به سرمایه مبتنی بر دانش داده است و آگاهی نوعی سرمایه فرهنگی تلقی می‌شود و بدین ترتیب، اهمیتی که دنیای گذشته برای سرمایه مالی قائل بود، تقلیل یافته و سرمایه‌های مبتنی بر آگاهی از اهمیت بیشتری برخوردار گردیده است.
از نخستین ویژگی‌های جوامع اطلاعاتی ایجاد تحول در ارزش‌های فرهنگی، اخلاقیات و آداب و رسوم است. آنچه همزمان با پیدایش و توسعه جوامع اطلاعاتی در دنیا مطرح شده، تحمل و مُدارای فرهنگی است که ناشی از شناخت بیشتر است. با فزونی شناخت در حوزه آگاهی‌های فرهنگی، ساختار ارزشی و در نتیجه اخلاقیات و آداب و رسوم به گونه بارزی متحول می‌شود. اینترنت نمونه روشنی از فناوری نوین اطلاعاتی است که می‌تواند حجم انبوهي از اطلاعات گوناگون را به صورت متن، تصویر، صوت و عدد و رقم با هر درجه از کمیت و کیفیت و محتوای فرهنگی، بدون محدودیت و فارغ از مرزهای سیاسی، در زمانی بسیار کوتاه انتقال دهد و این انتقال را در عرصه‌ای بدون عنایت به فضا و محتوای فرهنگی و در ساختارهای متفاوت سیاسی و اقتصادی و پیشینه‌های تاریخی صورت دهد و از جهات گوناگون و در رابطه با ملت‌ها، دولت‌ها، گروه‌ها، خانواده‌ها و افراد، فرصت‌ها و تنگناهایی را ایجاد کند.
جهانی شدن الزاماً نه به معنای سقوط همه دیوارهای سیاسی، فرهنگی و اقتصادی و نه مترادف با حذف هویت‌های فرهنگی است؛ بلکه پدیده نوین ارتباطی است که الگوهای قبلی ارتباطی را به هم می‌ریزد. در الگوهای سنتی ارتباطات که عمدتاً ناظر بر جوامع محلی است، مخاطب یا گیرنده دارای نقش یا اهمیت ویژه‌ای است و نظریه‌ها پیوسته به موضع مخاطب می‌اندیشد؛ به طور مثال، هنگام تأسیس مجله یا تألیف کتاب یا نشر مطبوعات غالباً این پرسش اساسی مطرح می‌گردد که این اثر برای چه کسانی تهیه می‌شود؛ و حال آنکه در ارتباطات نوین پیام در اختیار کسانی قرار می گیرد که هدف تولید کننده پیام نبوده‌اند، چون اشخاص گوناگونی می‌توانند در معرض این ارتباطات قرار گیرند.
در حقیقت، آنچه در حال وقوع است، توسعه و تعامل گسترده فرهنگ‌ها است و نادیده انگاشتن آثار بالقوه يكسويي جریان جهانی اطلاعات ممکن است پیامدهای ناگواری به دنبال داشته باشد.
منابع و مآخذ:
منبع: