توجه به نقش کتاب‌شناسی در کتابخانه‌های دیجیتال، موضوعی است که تاکنون به آن توجه شایسته و بایسته نشده است. غالب کتابخانه‌های دیجیتال موجود در کشور ما یا اصلاً جایگاه خاصی برای کتاب‌شناسی در نظر نگرفته‌اند، یا اگر بدان توجه نموده‌اند، توجه آنها بیشتر به همان ذکر مشخصات مرسوم در کتابخانه‌های سنتی معطوف بوده است؛ حال این‌که به دلایلی که در ادامه خواهد آمد، کتابخانه‌های دیجیتال به‌مراتب بیش از کتابخانه‌های سنتی نیازمند کتاب‌شناسی هستند.
کتاب‌شناسی چیست؟
كتاب‌شناسي يا كتاب‌نامه، معادل واژه انگليسی «Bibliographi» و به معناي تشريح، تفسير، توصيف و بررسي كتاب است و در اصطلاح مشهور، به مجموعه اطلاعات كتاب‌شناختي (نام نويسنده، عنوان، مترجم، محل انتشار، ناشر، تاريخ انتشار، تعداد صفحات يا قيمت كتاب) آثار چاپي، غير چاپي و نسخه‌های خطي و گاه تحليلي اطلاق مي‌شود و با نظم خاصي به قصد استناد و ارائه اطلاعات تهيه مي‌گردد (صمیعی، 1385). البته قلمرو کتاب‌شناسی، پژوهش در همه جنبه‌های مادی و معنوی کتاب‌ها را دربرمی‌گیرد و افزون بر توصیف ظاهری کتاب، وظیفه معرفی و گزارشگری از محتوای کتاب را نیز بر عهده دارد (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، 1390).
انواع كتاب‌شناسي
کتاب‌شناسی‌ها از جهت هدف، به چهار نوع تقسیم می‌شوند:
- کتاب‌شناسی انتقادي: ذکر مشخصات کتاب و ارزیابی و نقد محتوا.
- کتاب‌شناسی توصيفي: شامل ذکر مشخصات و توصیف ويژگي‌هاي ظاهری، موضوع و محتوای کتاب.
- کتاب‌شناسی تحليلي: بررسي دقيق مسائل مربوط به تأليف، نشر، تعدد و تنوع نسخ (ويژگي‌هاي فيزيكي كتاب‌‌ها) و همچنين تعيين و تشخيص هويت كتاب‌هايي كه بدون ذكر نام مؤلف يا نام‌هاي مستعار تأليف شده‌اند؛ از طريق مطالعه متون و جمع‌آوری شواهد.
- کتاب‌شناسی پديدآور: سياهه‌اي از آثار نويسنده و نيز كتاب‌‌ها و مقاله‌هايي كه درباره وي نوشته مي‌شود.
از لحاظ دامنه موضوعي نیز کتاب‌شناسی‌ها به دو نوع کتاب‌شناسی عمومی و کتاب‌شناسی موضوعی یا تخصصی تقسیم می‌گردد. در كتاب‌شناسي عمومي، کتاب‌ها بدون در نظر گرفتن نويسنده، موضوع، كشور يا زماني خاص، فهرست شده و مورد بررسی قرار‌می‌گیرند؛ اما كتاب‌شناسي موضوعي يا تخصصي، سياهه يا صورتي از موادي است كه در يك زمينه موضوعي خاص تأليف و منتشر شده‌اند. (صمیعی، 1385).
اهمیت کتاب‌شناسی
کتاب‌شناسی با شكل‌هاي مختلف آن، به عنوان يكى از مناسبترين مراجع در گردآورى، تنظيم و اشاعه منابع مكتوب، جايگاه و ارزش ويژهاى در عرضه خدمات علمى دارد. در اهميت كتاب‌شناسى، همين بس كه بدون وجود آن، هيچ پژوهشى به طور كامل به سامان نمىرسد؛ چرا كه كتاب‌شناسى، اطلاعات لازم جهت پيشبرد يك پژوهش را در اختيار محقق قرار مى‌دهد و وجود كتاب‌شناسى در هر موضوعى، از هدر رفتن وقت پژوهشگران آن رشته در جستجوى منابع جلوگيرى مىكند. همچنين، کتاب‌شناسی، نمايى از وضعيت علمى آن موضوع را نشان مى‌دهد.
ضرورت توجه به کتاب‌شناسی در کتابخانه‌های دیجیتال
بديهي است که ارائه خدمات کتاب‌شناسی در کنار ارائه اصل منابع، کمک بسیاري در دسترسی و بازیابی منبع مورد نظر کاربر خواهد بود. توجه به کتاب‌شناسی در فهرست‌نویسی که مهم‌ترین وظیفه کتابدار در کتابخانه‌های سنتی است و نیز در دسترس قرار دادن منابع کتاب‌شناسی در کنار دیگر منابع مرجع، نشان از اهمیت این موضوع دارد.
اما در کتابخانه‌های دیجیتال که چگونگي ارائه محتوا به مراجعه‌کننده متفاوت بوده، ابزارها نیز متنوع است. اهمیت دادن به بحث کتاب‌شناسی، به عنوان یکی از خدمات مرجع، ضرورتی دو چندان دارد. عامل دیگر که توجه به اهمیت کتاب‌شناسی را موجب میشود، شيوه تعامل با مراجعه‌کننده در کتابخانه‌های دیجیتال است که به خودی خود اهمیت کتاب‌شناسی را افزون می‌سازد.
اما در کتابخانه‌های دیجیتال، اهمیت دادن به بحث کتاب‌شناسی به عنوان یکی از خدمات مرجع، ضرورتی دو چندان دارد؛ چرا که در این نوع از کتابخانه، شيوه ارائه محتوا و تعامل با مراجعه‌کنندگان متفاوت بوده و ابزارها نیز متنوع است.
در ادامه، با توجه به تفاوت‌ها و تمایزهای کتابخانه‌های دیجیتال، به ضرورت‌های اهمیت به کتاب‌شناسی در کتابخانه دیجیتال مورد بررسی قرار می‌گیرد.
اهمیت به کتاب‌شناسی، لازمه ایفای نقش‌های کتابدار دیجیتال است. نقش‌های کتابداران را با توجه به اصول و ویژگی‌های مطرح این حرفه، چنین تعریف می‌کنند:
- كتابداران، مهم‌ترين متولي تعيين محتواي نظام‌هاي اطلاعاتي هستند؛
- كتابداران، مهم‌ترين متوليان سازمان‌دهي منابع دانش‌اند؛
- كتابداران، مهم‌ترين و معتبرترين متوليان سازمان‌دهي پيش همارا به شمار مي‌روند؛
- كتابداران، مهم‌ترين و معتبرترين متوليان اشاعه اطلاعات و دانش مي‌باشند؛
- كتابداران، مهم‌ترين و معتبرترين مشاوران اطلاعاتي هستند؛
- كتابداران، مهم‌ترين و معتبرترين متوليان آموزش مهارت‌هاي اطلاع‌يابی (آموزش سواد اطلاعاتي) هستند. (فتاحی، 1382)
در تعریف کتابدار دیجیتال گفته شده است، کتابدار دیجیتال، یک متخصص اطلاع‌رسانی حرفه‌ای است که کتابخانه دیجیتالی را اداره و سازمان‌دهی می‌کند و هدف غایی او، آسان‌سازي دستیابی سریع به اطلاعات برای درخواست‌های هوشمندانه کاربران نهایی و همچنین نشر الکترونیکی است (سرینی وسولو، 2000).
کتابدار دیجیتال علاوه بر نقش‌های حرفه‌ای خویش به عنوان یک کتابدار، متولی مدیریت نظام‌های دیجیتالی اشاعه اطلاعات و دانش است و در صورت عدم توجه به این مسئولیت‌های خطیر، بی‌تردید استفاده از محصولات دیجیتالی بی‌سامان خواهد بود و سردرگمی کاربر را دربرخواهد داشت.
بی‌شک، ایفای درست و کامل همه نقش‌های کلیدی در نظر گرفته‌شده برای کتابداران به کمک امکانات متنوع کتابخانه‌های دیجیتال، نیازمند توانمندی ویژه کتابدار در کتاب‌شناسی، به مثابه یک دانش است و کتابدار باید علاوه بر این‌که خود با محتوايی که ارائه می‌دهد تا حد مورد نیاز آشنايی داشته باشد، بتواند از منابع کتاب‌شناسی نگاشته‌شده در حوزه کتابخانه خود استفاده نماید تا بتواند به‌درستی از عهده کارکردهای مورد انتظار از خود بر‌آید. نمی‌توان باور کرد که یک کتابدار در ایفای نقش‌هايی همچون سازمان‌دهی منابع دانش و مشاوره اطلاعاتی، بدون شناخت منابع، موفق باشد یا میانجی خوبی در منابع دانشی بدون اطلاع از آنها باشد.
نباید فراموش نمود که عرصه دیجیتال، عرصه رقابت است. پیتر گوتشالک در این مورد می‌گوید: افزایش توان رقابتی، با تغییر در رفتار کارکنان میسر میشود. این مهم، دلالت بر روش‌های جدید در عملیات، توسعه مهارت‌های جدید و پاسخگویی‌های جدید دارد. یکی از پرسش‌هایی که پاسخ به آن می‌تواند نشان دهد استراتژی سازمان برای مشتریان با ارزش بوده است یا خیر، این است که: آیا می‌توانیم افراد شرکت را با تنوع مهارت‌های فنی و مشاوره‌ای، بهتر آموزش دهیم تا در بازار نسبت به همتای خود در دیگر سازمان‌ها بیشتر باشند؟ (مولاناپور، کرمی، مرادی، 1389).
کتابخانه‌های دیجیتال معتبر، باید از کتاب‌شناسی برای بالا بردن توان رقابتی با دیگر پایگاه‌های هم‌عرض استفاده مؤثر بنمایند و آن را به صورت خدماتی در آورند که با کیفیت مناسب در کنار محتوا، صرفا توسط آنها ارائه میشود.
پیش از استفاده از اینترنت، کتابداران با ارتباطات رو در رو، استفاده از تلفن و نمابر، خدمات مرجع را انجام می‌دادند؛ اما در کتابخانه دیجیتال که به تعبیر برخی ارتباط، از انسان با انسان صرف، به انسان با ماشین و برعکس تغییر می‌کند (حسن‌زاده، 1381)، تعامل با سیستم کتابخانه دیجیتال تا اندازه بسیاری جای این گونه تعامل‌ها را گرفته، کاربر اغلب ترجیح می‌دهد حتی با وجود امکان پرسش از کتابدار توسط ایمیل یا ابزارهای دیگر، خود به کمک ابزار مهیاشده در کتابخانه، محتوای مورد نظرش را جستجو نماید. با در نظر‌گرفتن این واقعیت، کتابداران دیجیتال باید سعی کنند که نقش هدایت‌گری خود را پیش از مراجعه کاربر به کتابخانه، به انجام برسانند. اقداماتی که کتابداران در این زمینه باید انجام دهند عبارت‌اند از:
آموزش دیدن و کسب اطلاعات کتاب‌شناسی در حوزه کتابخانه خود؛
مشورت دادن به مهندسان نرم‌افزار در طراحی نرم‌افزاری که جایگاه شایسته کتاب‌شناسی در آن لحاظ شده باشد؛
کشاندن کتاب‌شناسی‌های تهیه‌شده از حالت صرف محتوا به بستر کتابخانه و اجرا نمودن آنها در بخش‌های مختلف کتابخانه، همچون: مجموعه‌سازی ، رده‌بندی و استفاده از امکان پیوند فرامتن.
در سال‌های گذشته برخی کتابداران در کتابخانه‌های دیجیتال در نقاط مختلف جهان برای صرفه‌جویی در وقت کاربران، اطلاعات مرتبط با نیاز‌های ایشان را درون پایگاه‌های مختلف جستجو، بازیابی و در یک محل جمع‌آوری کرده‌اند تا کاربران برای دستیابی به اطلاعات مورد نیاز مجبور نباشند پایگاه‌های مختلف را جستجو نمایند (حاجی شمسایی، 1386). روشن است که انجام چنین خدماتی، نیازمند مهارت کتابدار درحوزه مربوطه یا استفاده از متخصصان در موضوع است.
پيامدهاي اهمیت ندادن به کتاب‌شناسی در کتابخانه‌های دیجیتال
اولين قدم در عرصه پژوهش، شناخت کافی از منابع تحقیق است. نزد پژوهشگران با تجربه، این یک امر بدیهی است که بدون شناخت کافی نسبت به یک منبع، محقق نمی‌تواند از آن در پژوهش خود استفاده درست و به‌جا نماید؛ اما از آن‌جا که شيوه دستیابی به منابع و محتوا در کتابخانه‌های دیجیتال، بسیار متفاوت از کتابخانه‌های سنتی است، در تحقیقات متکی بر منابع موجود در کتابخانه‌های دیجیتال که توسط تازه‌واردان به عرصه پژوهش صورت می‌گیرد، پدیده جدیدی در حال رخ دادن است که عین شگفت‌آور و غیر قابل باور است.
استفاده‌کننده از کتابخانه دیجیتال به کمک ابزار جستجو که این نوع کتابخانه‌ها برای جستجو در محتوای منابع خود در اختیار او قرار می‌دهند، با صرف زمانی اندک، بدون آشنايی کافی با منابع تحقیق، ناگهان خود را در بین انبوهی از منایع می‌بیند که از بسیاری از آنها شناخت کافی ندارد و ناخود آگاه به استفاده آسان و بدون در نظر گرفتن خصوصیات مختلف منبع مورد استفاده روی می‌آورد. مواجه سریع کاربر با محتوای منابع و تعجیل در استفاده از آنها که برخاسته از القای ناخود آگاه ابزار سرعتی جدید بر رفتار کاربر است، خود می‌تواند منجر به بروز مسائل ذیل در پژوهش او شود:
استفاده از مطالب، بدون در نظر گرفتن سیر بحث کتاب؛
استفاده از منابع نامعتبر به جهت حذف نقش معرف کتاب (استاد، پژوهشگر یا خواننده با سابقه‌تر در موضوع، کتاب‌شناسی معتبر، خواننده پیشین اثر، بخش خدمات مرجع کتابخانه)؛
استفاده از منابع، بدون در نظر گرفتن جایگاه کتاب در دانش یا موضوع مورد مطالعه؛
در نظر نگرفتن جایگاه تاریخی کتاب در سیر نگارش در آن موضوع؛
استفاده از کتاب بدون پیشینه پیمایش اجمالی که معمولاً در مطالعه نسخه فیزیکی کتاب توسط خوانندگان پیش از مطالعه کتاب صورت می‌گیرد.
نظر به توسعه روز افزون استفاده از کتابخانه‌های دیجیتال، بی‌توجهی به این پدیده و عدم چاره‌اندیشی برای آن، در آینده نه‌چندان دور می‌تواند منجر به پايین آمدن سطح پژوهش‌ها و استفاده غیر عالمانه کاربران از کتابخانه‌های دیجیتال گردد.
قابلیت فرامتنی اینترنت ابزاری برای هدایت کتاب‌شناسانه کاربران
فرامتن بودن، به معنای این است که هر صفحه از اینترنت در خود صدها لینک به دیگر صفحات اینترنتی دارد؛ به این معنا که کاربر، قدرت گزینش و انتخاب بسیاری دارد و با وارد شدن به این فضا و قرار گرفتن در یک موقعیت خاص، به‌راحتی می‌تواند از آن صفحه خارج شده و وارد فضای جدیدی شود که این توانایی توسط لینک‌های موجود در صفحه به او داده میشود. (نورمحمدی، 1388)
کتابخانه‌های دیجیتال می‌توانند با استفاده از این امکان، تحول شگرفی در عرصه مطالعه و کتابداری ایجاد کنند؛ ولي واقعیت این است که استفاده از این قابليت، در کتابخانه‌های کشور ما چندان که باید، مورد توجه قرار نگرفته است. در پژوهشی که برای برآورد میزان توجه کتابخانه‌های دانشگاه‌های ایران به پیوند فرامتن صورت گرفت، نتیجه حاصله چنین شد که: اين وب‌سايت‌ها از الگوي مشخصي براي ايجاد پيوند استفاده نمي‌كنند و در زمينه ايجاد پيوند ضعيف عمل كرده و به اين عنصر اطلاعاتي مهم در وب‌سايت‌ها، توجه كافي نداشته‌اند. (پریرخ، آزاد، دلقندی، 1386)
به عنوان نمونه، می‌توان به موارد زیر به عنوان نمونه‌های مفید استفاده از قابلیت فرامتن در هدایت کتاب‌شناسانه کاربران اشاره نمود:
- طبقه‌بندی‌های جدید به کمک قابلیت فرامتن:
یک کتابدار در کتابخانه سنتی به کمک فهرست‌نویسی‌های قبلی که با محور قراردادن یک نوع رده‌بندی مشهور تهیه گردیده، فهرست و رده کتاب را تعیین می‌کند و در نهایت، در هر کتابخانه‌ای بیش از یک نظام طبقه‌بندی که بر اساس آن کتاب‌ها در محلی مشخص در کتابخانه قرار می‌گیرند، وجود ندارد؛ اما در کتابخانه دیجیتال، با وجود قابلیت فرامتن، امکان جایگزینی یک کتاب در طبقه‌های متعدد که با انگیزه‌های مختلفی قابل تعریف هستند، وجود دارد. آشنايی هر چه بیشتر کتابدار با کتاب‌های حوزه کتابخانه خود و نظام‌های طبقه‌بندی حاکم بر تألیفات در آن حوزه، به او کمک می‌کند که به‌خوبی بتواند از این امکان استفاده نموده، در کنار هر کتاب پیوندهای هدایت‌گر مفید و کاربردی ایجاد نماید. کتاب‌شناسی‌های موضوعی یا تخصصی نوشته‌شده در دانش‌های مختلف می‌توانند ابزار کار کتابدار در این عرصه باشند.
- کتاب‌شناسی‌های توصیفی، پیوندی در کنار محتوا:
تهیه کتاب‌شناسی‌های توصیفی (معرفی کتاب به شكل مختصر و کاربردی)، امکانی است که در محیط کتابخانه دیجیتال به دلیل عدم محدودیت فضا و قابلیت فرامتن، وجود دارد و چنانچه توضیح دادیم، یکی از خدمات ضروری با توجه به ماهیت کتابخانه‌های دیجیتال است. ارائه چنین خدماتی (کتاب‌شناسی‌ها) در کنار ارائه محتوای اصلی منابع، کمک بسیاري در دسترسی و بازیابی منبع مورد نظر کاربر خواهد بود و علاوه بر آن، به کاربری که با جستجو در محتوا به متن رسیده است، کمک می‌کند که اطلاع یابد به کجا آمده و در حال مطالعه چه متنی است.
برای تهیه کتاب‌شناسی‌های توصیفی باید زمانی را صرف کرد که منبع مورد نظر، بررسی و از لحاظ کلی معرفی گردد. صرف چنین زمانی در نگاه اول برای کتابخانه‌های دیجیتالی که با حجم انبوهي از محتوا روبه‌رو هستند، یک معظل است؛ اما امروزه با رشد پایگاه‌ها و مجموعه‌های معرفی کتاب که این کار را پیش از کتابخانه‌های دیجیتال انجام داده‌اند، چندان هم که تصور میشود، مشکل و غیر‌قابل انجام نیست و به فرض هزینه‌بر بودن آن، بنا به انگیزه قوی و ضرورتی که برای این کار وجود دارد، قابل توجیه است؛ به عنوان یک نمونه موفق از این کار، می‌توان کتابخانه دیجیتال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به نشانيwww.noorlib.ir را نام برد. این کتابخانه در کنار محتوای هر کتاب، معرفی توصیفی و معرفی پدیدآور آن را قرار داده است و خواننده می‌تواند در کنار مطالعه کتاب، از این طریق با متن مورد مطالعه‌اش آشنايی بیشتری پیدا کند.
- اجرای اصطلاح‌نامه‌ها در کتابخانه‌های دیجیتال به کمک کتاب‌شناسی:
اصطلاحنامه، مجموعه‌اى شامل: واژه‌ها، اصطلاحات و اطلاعات مربوط به يك حوزه خاص از معرفت بشرى است؛ به عبارت ديگر، مجموعه اصطلاحات گزيده‌شده و نظام‌يافته‌اى است كه بين آنها روابط معنايى و رده‌اى، يا سلسله‌مراتبى برقرار است و توانايى آن را دارد كه موضوع آن رشته را با تمام جنبه‌هاى اصلى، فرعى و وابسته، به شكلى نظام‌يافته و به قصد ذخيره و بازيابى اطلاعات و مدارك و مقاصد جنبى ديگر عرضه كند. (یعقوب نژاد، 1375)
اصطلاحنامه، راه میانبر و به‌روزشده‌ای است برای ارائه خدمات کتاب‌شناسی در کتابخانه‌های دیجیتال. در محیط دیجیتال، برای انتخاب واژگان و اختصاص آن به منابع، محدودیتی نداریم و به هر منبع در این محیط می‌تواند هر تعداد که ظرفیت آن منبع اجازه می‌دهد، کلید‌واژه استاندارد تعلق بگیرد و از طریق این کلیدواژه‌هایی که از محتوای آن استخراج شده و توسط واژه‌های استاندارد جایگزین شده‌اند، کاربر به محتوای مورد نظر دسترسی پیدا کند. هر کاربر با انتخاب هر یک از کلیدواژه‌های اختصاصی به منبع، می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد. با ارائه چنین خدماتی در کنار کتاب‌شناسی‌ها در کتابخانه دیجیتال، دیگر نگران عدم دسترسی صحیح کاربر به منابع نخواهیم بود.
بدیهی است، انتخاب کلید‌واژگان مناسب برای یک کتاب، نیازمند بررسی محتوای کتاب یا بهره‌گیری از کتاب‌شناسی‌های نوشته‌شده آماده است که این اقدام باید توسط کتابداران تحت نظر یک متخصص کتاب‌شناس در حوزه فعالیت کتابخانه انجام گیرد، یا این‌که کتابخانه‌ها این مورد را پس از آموزش‌های لازم به متخصصان در آن حوزه، به آنها بسپارند.
یک نمونه موفق اجرای اصطلاحنامه در ایران، کتابخانه دیجیتال مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی به نشانيwww.islamicdoc.org است.
کتاب‌های این کتابخانه، در ذیل اصطلاحات اصطلاحنامه قرار می‌گیرند و کاربران با مراجعه به هر اصطلاح عام یا خاص، می‌توانند منابع موجود در کتابخانه را که مربوط به آن اصطلاح هستند، مشاهده و مطالعه کنند.
آنچه به عنوان راهکارهای عملی در این مقاله پیشنهاد گردید، مواردی بود که به ذهن نگارندگان رسیده است. امید است با طرح این موضوع، راهکارهای دیگری نیز توسط متخصصان و اهل فن اندیشیده گردد تا بتوان با پیاده‌سازی آنها تحولی جدید و کاربردی در خدمات کتابخانه‌های دیجیتال به وجود آورد.
پی نوشت ها:
منابع: