ره آورد نور

اشاره

کتاب‌سنجی یا مطالعات معیارهای سنجش کتاب با استفاده از فنّاوری، ابزاری برای تجزیه و تحلیل اطّلاعات کتاب در کتابخانه‌های دیجیتال است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، سامانه‌ای با عنوان سیستم ارجاعات تولید کرده که در حال حاضر، در پایگاه کتابخانه دیجیتال نور (NOORLIB.IR) مورد استفاده قرار گرفته است. در این سامانه، ارجاعات پاورقی کتاب‌ها به صورت ماشینی تجزیه و تحلیل گردیده، کلیه ارجاعات به منابع اصلی استنادات پیوند داده شده است. بر اساس این سیستم، می‌توان تجزیه و تحلیل اطّلاعاتی و ارتباطات بسیار کاربردی و مفیدی در راستای کتاب‌سنجی و تحلیل استنادی، تهیه و تولید کرد.

درآمد

در این مقاله، برخی مسائل پیرامون علم اطّلاعات (IS) یا کتابداری و علم اطّلاع رسانی (LIS)، به عنوان یک رشته دانشگاهی مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد. هدف اصلی این است که تعدادی از أبعاد یا سطوح به هم وابسته را بررسی کنیم. شاید این مباحث، بدیهی به نظر برسند؛ ولی ما درصدد هستیم این مباحث را مطرح کنیم تا ضرورتشان را برای ملاحظات سیستماتیک مورد بحث قرار بدهیم. هر سطحی از بحث، در یک بخش جداگانه بررسی می شود:

1.  آیا LIS یک رشته دانشگاهی است؟
2. نام های مختلفی که به این رشته اطلاق شده، چه چیزهایی هستند و چگونه آنها مفاهیم اساسی رشته را منعکس می کنند؟
3. هدف LIS چیست؟ ما در تلاش هستیم به چه چیزی برسیم؟
4. مفاهیم هسته و کلیدی IS چه هستند؟
5. مهم ترین فرانظریه ها و سنّت های پژوهشی در LIS چه چیزهایی هستند؟

اشاره

میراث گرانبهای نسخه های خطی اسلامی به عنوان یکی از نمونه های اثبات کننده مرجعیت علمی اهل بیت (علیهم السلام) در جهان اسلام و دلیلی بر تبیین نقش اساسی اهل بیت و پیروان آنها، به خصوص دانشمندان و علماء شیعه در پیدایش و گسترش علوم و شکوفایی تمدن اسلامی است و با توجه به ضرورت اطلاع رسانی در عرصه جهانی به عنوان یکی از منابع مهم دانش برای استفاده پژوهشگران علوم اسلامی است که بنا به تشخیص مرجعیّت شیعه و هم زمان با برگزاری همایش بین المللی نقش شیعه در پیدایش و گسترش علوم اسلامی و با همکاری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، اقدام به راه اندازی پایگاه نسخ خطی آن نمود. در ادامه، به گزارشی توصیفی از این پایگاه خواهیم پرداخت.

اشاره

در طول تاریخ با توجه به نیازهای پژوهشگران در مراجعه به متون و منابع علمی مختلف، فهرست نسخه های خطی که سیاهه ای ساده از کتاب ها بوده، تهیه و تدوین شده است. این فهرست ها در سیر تطوّر تکاملی خود تا عصر اینترنت که عرضه منابع دیجیتالی است، تغییرات متنوعی داشته است؛ در حالی که شاکله اصلی فهرست نویسی، کتاب شناسی و نسخه شناسی بوده و متادیتا که به عنوان اطلاعات مدیریتی همراه مدرک و سند الکترونیک است، به نوعی همان اطلاعات فهرست های کتاب های خطی را به شکلی گسترده تر برای ذخیره سازی و بازیابی اطلاعات در فضای دیجیتال به کار می گیرد. با توجه به اهمیت و ضرورتی که نیازهای کاربران در انتقال و نگهداری منابع و مدارک علمی در ارتباط با فضای اینترنت داشت، لزوم استفاده از استانداردهای روز دنیا و متادیتا که به عنوان کلید سریع و دقیق دستیابی به اطلاعات می باشد، آشکار می شود. در این نوشتار، به بررسی پیشینه فهرست نویسی در جهان و تمدن اسلامی پرداخته ایم و با بیان انواع روش‏‌ها و شیوه های آن، به اصول و قواعد و استانداردهای فهرست نویسی نیز اشاره می کنیم.

اشاره

ویکی ها، نوعی از وب سایت ها هستند که کاربران در تولید و ویرایش مطالب آنها نقش اساسی دارند. در ویکی ها، کاربران فراتر از مصرف کنندگان محتوا، به تولیدکنندگان آن نیز تبدیل شده اند. در این میان، ویکی نور، دانشنامه ای تخصصی است که در فاز اوّل، به موضوع کتاب شناسی و زندگی نامه پدیدآورندگان کتاب ها پرداخته است. این پایگاه، توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و با هدف برقراری ارتباط دوسویه با کاربران راه اندازی شده است. این مقاله، به معرفی اجمالی این پایگاه و خدمات آن می پردازد.

برای آن که بدانیم چرا «کتابخانه نور» (Noor Library)، به این نام خوانده شد، باید به سال 1375 باز گردیم. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی که از سال 1368 آغاز به کار کرده بود، مجموعه ای عظیم از اطلاعات کتاب های ارزشمند را در طیف های مختلف علوم اسلامی اعم از حدیث، تفسیر، کتاب شناسی، رجال، تاریخ، فلسفه و غیره گردآوری نمود.

مقصود از گردآوری، ورود اطلاعات این کتاب ها در رایانه و تهیه فایل های متنِ رایانه ای از این کتاب ها بود. مقدار زیادی از این کتب در مجموعه معجم های الفاظ نور، یا معجم های موضوعی و رجالی در قالب لوح های فشرده متعدد عرضه شده بود. امّا برخی از عناوین و کتاب ها مانند «الذریعة» اثر شیخ آقا بزرگ تهرانی، مجموعه ای از کتب اصول، و یا «اعیان الشیعة» سید محسن امین عاملی، و یا «فتوحات مکیة» تألیف ابن عربی، تا آن زمان در شمار نرم افزارهای مرکز گنجانده نشده بود. از طرف دیگر، برای آن که کار موضوعی عمیق در مورد آنها انجام شود و پروژه ها به ثمر بنشیند، به مدت زمان طولانی و صرف هزینه سنگین و نیروی انسانی متخصص نیاز داشتیم. با این همه، حتی یک معجم لفظی ساده رایانه ای از این کتاب های مرجع برای بسیاری از اهل فن بسیار مفید بود.

شکل گیری پایگاه بیاض

امروزه استفاده از ابزارهای جدید برای اشاعه و ارائه آراء، نظریات، افکار و اطلاعاتی که در دست می باشد، از اهمیت ویژه ای برخوردار است و در جهانی که لحظه به لحظه اطلاعاتی جدید تولید می شود و تولیدکنندگان در صدد ارائه آن به شکل های گوناگون می باشند، وبلاگ توانسته است به عنوان یک رسانه شخصی جایگاه خوبی را در سراسر دنیا برای خود باز نماید؛ که رشد روزافزون این پدیده، خود گواه این مهم است.

حدود سه سال پیش به جهت علاقه وافر به دانش مخطوطات سعی نمودم تا از اینترنت در این وادی استفاده کنم. در اولین پژوهش های خود متوجه این موضوع گردیدم که در ایران و کشورهای غربی و اروپایی نسبت به جنبه الکترونیکی نسخ خطی اسلامی خاصه نسخ خطی شیعی توجهی نشده است.

 اشاره

گمان اولیه غالب افراد، آن است که کتاب‌شناسی‌ها آن‌چنان‌که ‌در کتابخانه‌های سنتی مرسوم است، باید همچون سایر منابع مرجع نظیر دائرة المعارف‌ها، فرهنگ‌ها و اطلس‌ها، جزئی از محتوای کتابخانه دیجیتال قرار‌ گیرد. این تصور، ناشی از عدم توجه به نقش‌های ویژه کتابخانه دیجیتال و تفاوت‌های اساسی آن با کتابخانه‌های سنتی در نوع و کیفیت ارائه خدمات است؛ تفاوت‌هايی که ما را ناگزیر می‌کند در خدمات کتابخانه دیجیتال نقش ویژه‌ای برای کتاب‌شناسی در نظر بگیریم و با بهره‌گیری از ابزارهايی که این نوع کتابخانه در اختیار ما قرار می‌دهد، کتاب‌شناسی را از بخش محتوا به زنجیره خدمات کتابخانه دیجیتال بیاوریم.

چکیده

پایگاه‌های تخصصی «فهرست کتاب» به عنوان منابعی ارزشمند در اینترنت با هدف فراهم آوردن دسترسی به اطلاعات کتاب‌شناختی کتب موجود در کتابخانه‌ها پا به عرصه فناوری اطلاعات گذاشته‌اند. در زبان فارسی این پایگاه‏ ها گاهی به صورت فهرست منابع یک کتابخانه و گاهی به صورت شبکه‏ ای از منابع چندین کتابخانه به وجود آمده­ اند.

در این مقاله سعی شده است که پایگاه‌ها و نرم‏ افزارهای تحت وب فعال در زبان فارسی به اختصار معرفی شده و توصیف کوتاهی از چگونگی فعالیت‌های آن‏ها ارائه شود. این پایگاه‌ها به دو دسته پایگاه‌های عمومی و پایگاه‎های تخصصی تقسیم شده‌اند.

چکیده

از گونه‌ها و شیوه‌های سامان ‌بخشیدن به اطلاعات، فهرست‌نویسی است که در آن کتب توصیف می‌شود تا یابش آن برای کاربر سهل شود. فهرست‌نویسی، سیر تاریخی گوناگونی داشته است و چند سالی است نگاه مفهومی به آن مطرح شده است.