کلیدواژگان: پایگاه جامع الأحادیث، پایگاه نورحدیث، حدیث شیعه، مصادر حدیثی.
تاریخچه
روزهای آغازین کار مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در سال 1368، در حالی رقم خورد که عرضه متون مقدس قرآن و حدیث و آسان‌سازی دسترسی به این کلمات نورانی برای کاربران، از مهم‌ترین آرزوها و اهداف دست‌اندرکاران این مرکز به شمار می‌آمد.
از این رو، در گام‌های نخست، محتوای «کتب اربعه» و «بحار الأنوار» که روی 15 دیسکت 3.5 اینچی قرار داشت، با نام «معجم الفاظ نور» به جامعه علمی و تازه‌آشنا با ابزارهای الکترونیکی، ارائه گردید. این پدیده، به دلیل ویژگی‌هایی که داشت، در فضای علمی آن روز، همگان را شگفت‌زده نمود و با استقبال و علاقه بسیاری از سوی فرهیختگان مواجه گردید.
در گام‌های بعدی، به دنبال پیشرفت‌های سریع عرصه اطلاع‌رسانی و الکترونیک و نیز استقبال کاربران، برنامه‌های نور و از جمله نرم‌افزارهای حدیثی، یکی پس از دیگری در گذر زمان و متناسب با رشد اطلاعات و امکاناتی که در دنیای نرم‌افزار و رایانه در جریان بود، ارائه شد.
نرم‌افزار «جامع الأحادیث» که شامل 442 جلد کتاب حدیثی بود، با امکانات متعدد نمایشی و پژوهشی، از مهم‌ترین آن‌ها بود که چندین مرحله روزآمد شد و در چند نسخه متفاوت و تکمیل یافته، عرضه گردید. پس از آن، برنامه «گنجینه روایات نور»، برای ارائه کتاب‌های حدیثی دارای ترجمه، برنامه «معجم موضوعی بحار الأنوار» برای ارائه کتاب شریف بحار الأنوار به صورت موضوعی، برنامه «دانشنامه علوی» برای ارائه نهج البلاغه و همه منابع و امکانات پیرامونی آن و برنامه «درایة النور» برای شناسایی و ارزیابی راویان احادیث، ارائه شدند.
پایگاه جامع الأحادیث
اکنون پایگاه جامع الأحادیث، در حقیقت نسخه تحت وب برنامه‌های حدیثی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است که حاصل 25 سال تلاش و فعالیت این مرکز در خصوص متون و منابع حدیثی است. این پایگاه که با نشانیwww.noorhadith.ir در فضای مجازی عرضه شده، گرچه با اطلاعات نرم‌افزار جامع الأحادیث تغذیه می‌شود، اما اقتضائات فضای وب و تغییرات نسبتاً زیادی که به تناسب پیشرفت‌های فضای مجازی، در این پایگاه ارائه شده، آن را به یک محیط جدید، با امکاناتی متفاوت تبدیل کرده است.
جامع الأحادیث را می‌توان بزرگترین پایگاه حدیثی شیعه نامید که بر پایه حدیث‌محوری بنا گردیده است. در این مجموعه، روایات موجود در بیش از 180 عنوان از مصادر حدیثی شیعه عرضه شده است. این عناوین، فهرستی نسبتاً کامل از کتاب‌های حدیثی شیعه است که از ادوار مختلف نگارش حدیث، به دست حدیث‌پژوهان معاصر رسیده است.
بنای اصلی این پایگاه، آن است که مصادر معتبر و متقن حدیثی شیعه را گرد هم آورده و با امکانات پژوهشی مناسبی در اختیار علاقه‌مندان به حدیث بگذارد. در حال حاضر، منابع و متون حدیثی عرضه‌شده در این وبگاه، شامل موارد زیر است:
- ـ مصادر حدیثی شیعه تا قرن پنجم که غالباً از اولین و مهم‌ترین منابع حدیثی و تراث شیعه به شمار می‌آیند؛
- ـ برخی منابع غیر حدیثی که تا قرن پنجم نگاشته شده‌اند و احیاناً احادیثی را هم در خود جای داده‌اند. این دسته از کتاب‌ها، گرچه مستقلاً یک اثر حدیثی محسوب نمی‌شوند، اما از آن جهت که شامل احادیث بوده و در دوره اولیه تبویب احادیث، به رشته تحریر درآمده‌اند، اهمیت یافته‌ا‌ند.
- ـ مصادر حدیثی نگاشته‌شده در قرن‌های بعدی، به‌ویژه در دوره تدوین جوامع حدیثی ثانویه، تا زمان نگارش کتاب «مستدرک الوسائل».
بنابراین، منابع حدیثی متأخر که غالباً برگرفته از منابع متقدم هستند، در شمار کتاب‌های ارائه‌شده در این پایگاه قرار نگرفته‌اند؛ جز آن‌که مواردی به دلیل برخورداری از اهمیت یا ویژگی خاص ارائه شده باشند.
در حال حاضر، پایگاه نزدیک به 415 هزار حدیث را از میان بیش از 278 جلد کتاب حدیثی در خود جای داده است.
مخاطبان
پایگاه جامع الأحادیث، یک پایگاه تخصصی است که مخاطبان هدف خود را پژوهشگران و محققان علوم حدیث و رشته‌های مرتبط با این موضوع می‌داند؛ البته تمام افراد می‌توانند در این پایگاه عضو شوند و از مطالب آن استفاده کنند.
ویژگی‌ها
برای معرفی پایگاه و امکانات خاص آن، بهتر است بر خلاف شیوه مرسوم، به جای توضیح هر یک از منوها یا گزینه‌های پایگاه، مهم‌ترین قابلیت‌های آن را معرفی کنیم؛ این بدان معنا است که پایگاه صرفاً یک کتابخانه تمام‌متن مصادر حدیثی شیعه نیست؛ بلکه به دلیل غنی‌سازی‌های مختلفی که؛ روی متون این منابع صورت گرفته، قابلیت‌ها و امکانات مفیدی را در خود جای داده است که امید می‌رود پژوهشگران حوزه حدیث را یاری رساند. مهم‌ترین ویژگی‌های این پایگاه را می‌توان در امور ذیل خلاصه نمود:
1. حدیث‌محوری
در این پایگاه، به جای عرضه کتاب‌ها، فهرستی از احادیث اهل بیت (علیهم السلام) از کتاب‌های حدیثی استخراج و ارائه شده است. این ویژگی، پایگاه را از نسخه‌های مختلف نرم‌افزار جامع الأحادیث متمایز می‌سازد.
بنابراین، مراد از حدیث‌محوری، تمایز در شیوه عرضه کتاب‌ها است. فضای عرضه حدیث‌محور، امکان ارائه امکانات بیشتری درباره هر حدیث را فراهم نموده است. احادیث همه کتاب‌ها در کنار یکدیگر فهرست شده‌اند و کاربران می‌توانند فهرست کامل روایات را به صورت دلخواه محدود نمایند؛ مثلاً کاربر می‌تواند پژوهش خود را به احادیث یک منبع خاص محدود کند، یا صرفاً احادیث دارای ترجمه را برای خود فهرست نماید، یا دامنه نمایش روایات را به یک معصوم خاص محدود نماید و احادیث را از نظر اندازه تفکیک کند و حتی در هر یک از این محدوده‌ها، جداگانه جستجو کند.
2. ارتباط با کتابخانه دیجیتال نور
مشاهده نسخه تصویری، به ویژه در منابع کهن و اصیل، برای اطلاع از عبارت دقیق متن در نسخه چاپی، می‌تواند بسیار مهم و نقش‌آفرین باشد. در پایگاه جامع الأحادیث، کاربر می‌تواند هنگام مشاهده هر حدیث، تصویر همان صفحه از کتاب را در پایگاه دیگر این مرکز (کتابخانه دیجیتال نور) مشاهده نماید. در این صورت، با اطمینان خاطر، روایتی را نقل یا مورد بحث و نظر قرار می‌دهد و به مشخصات شناسنامه‌ای آن ارجاع می‌دهد.
3. تفکیک احادیث معصومان(ع)
امکان گزینش روایات بر اساس فیلترهای مختلف، این ویژگی را فراهم ساخته است که بتوان روایات نقل‌شده از هر یک از معصومان(ع) یا درباره معصوم مشخصی را جداگانه فهرست کرد. این ویژگی، برای اولین بار در مورد حدیث شیعه صورت گرفته است.
این محدودسازی چنانچه با برخی دیگر از امکانات تلفیق شود، نتایج جالبی را به دست خواهد داد؛ مثلاً زمانی که کاربر بخواهد روایات یک معصوم معین را در یک کتاب مشخص ملاحظه کند، یا چنانچه لازم باشد فرمایش یکی از معصومین(ع) را در مورد موضوع خاص، در کتاب یا کتاب‌های مشخص جستجو نماید.
4. احادیث مشابه
از جمله قابلیت‌های مهم این پایگاه، امکان مشاهده احادیث مشابه با یک حدیث است. این قابلیت که پیش‌تر در نرم‌افزار جامع الأحادیث 3.5 نیز عرضه شده بود، مبتنی بر فناوری دادهکاوی متون است. با استفاده از این قابلیت کاربر می‌تواند پس از انتخاب یک حدیث، روایاتی را که با آن تشابه لفظی دارند، ببیند. همچنین، در نمایش نتایج، درصد تشابه نیز به کاربر اعلام می‌شود. البته او هم می‌تواند درصد تشابه مورد نظر را خود تعیین کند و احادیث آن را مشاهده نماید.
5. دسته‌بندی احادیث بر اساس تشابه لفظی
یکی دیگر از ویژگی این پایگاه، امکان دسته‌بندی روایات مشابه است. محقق در این قسمت می‌تواند حدیث جاری را با توجه به وجود آن در منابع دیگر، دسته‌بندی کند؛ به بیان دیگر، اگر متن حدیث جاری در منابع دیگر هم تکرار شده باشد، در این قسمت برای کاربر به صورت دسته‌بندی‌شده، نمایش داده می‌شود. از این طریق، در آینده می‌توان فهرستی از احادیث غیر تکراری شیعه را هم به دست آورد.
نکته قابل توجه آن است که در مشابه‌یابی، مقایسه روایات یک‌طرفه است و یک روایت مبنا قرار می‌گیرد و مشابهات لفظی آن در سایر کتاب‌ها، عرضه می‌شود؛ اما در قسمت دسته‌بندی، مقایسه دوطرفه صورت می‌گیرد و تشابه در صورتی مورد توجه قرار می‌گیرد و نمایش داده می‌شود که تشابه دوطرفه باشد.
در قسمت دسته‌بندی، امکان دیدن روایات مشابه حدیث جاری در محدوده‌های مختلفی فراهم است؛ مثلاً کاربر می‌تواند محدوده مشابه‌یابی و دسته‌بندی را در همه منابع، یا در منبع جاری یا در منابعی که در قفسه شخصی خود مشخص نموده است، قرار دهد.
این قابلیت در نتایج جستجو هم می‌تواند حدیث‌پژوهان را یاری رساند و نتایج کارآمدی را در اختیار آنان بگذارد.
6. مقایسه روایات
مقایسه روایات، از دیگر امکاناتی است که در این پایگاه گنجانده شده است. کاربر می‌تواند تا پنج حدیث را گزینش کند و آن‌ها را با یکدیگر مقایسه نماید. این قابلیت، به ویژه پس از جستجو و نمایش نتایج مشابه، می‌تواند کاربرد داشته باشد.
7. ترجمه احادیث
در این پایگاه، متن ترجمه برخی کتاب‌های حدیثی نیز عرضه شده است. این ترجمه‌ها که در این مرحله از فعالیت پایگاه ارائه شده‌اند، به زبان فارسی هستند. کاربر با انتخاب هر حدیث، چنانچه ترجمه آن نیز در پایگاه وجود داشته باشد، می توان آن را مشاهده کند. برای برخی کتاب‌ها، ترجمه‌های متعددی نیز وجود دارد که به‌تفکیک قابل مشاهده است.
همچنین امکان مشارکت کاربران در ترجمه روایات یا نقد و بررسی ترجمه‌های دیگران نیز در همین قسمت فراهم است. با این قابلیت، زمینه مشارکت کاربران در ترجمه احادیث به وجود آمده است. ترجمه کاربران، پس از تأیید پایگاه، در دسترس دیگران نیز قرار می‌گیرد.
8. فعالیت‌های حدیثی کاربران
فعالیت‌های حدیثی کاربران، بر روی پایگاه ذخیره می‌شود تا امکان پژوهش‌های بهتری را برای ایشان فراهم نماید؛ مثلاً کاربر می‌تواند از منابع مورد نظر قفسه شخصی بسازد، بر احادیث نمایه بزند، نمایه‌های خود را مدیریت کند، آخرین جستجوهای خویش را مشاهده کند و احادیث را در پوشه‌های دلخواه ذخیره کرده و در آینده بازیابی نماید. امکانات نمایشی و تغییرات مورد نظر در اندازه و رنگ متون احادیث و شیوه نمایش هر یک از اجزای متون حدیثی، از دیگر امکاناتی است که برای کاربر قابل دسترسی است. در آینده نزدیک، امکان بحث و نظر درباره احادیث نیز، برای کاربران فراهم خواهد شد.
چشم‌انداز پایگاه
حدیث، مادر علوم اسلامی است و دومین منبع مهم دینی ما به شمار می‌آید. بنابراین، شایسته است بهترین امکانات و قابلیت‌ها برای بهره‌وری هر چه بیشتر از این دریای معارف دینی فراهم گردد. پایگاه جامع الأحادیث در گام‌های بعدی حیات خود، برنامه‌های ذیل را پیش روی خود قرار داده است:
- شرح روایات و ارائه کتاب‌های شرح که تاکنون نگاشته شده است؛
- اطلاعات رجالی و سندی و فراهم‌آوری زمینه دست‌یابی به نظرات رجالی و امکان ارزیابی روایات و راویان؛
- عرضه مباحث موضوعی انجام‌شده درباره روایات یا مصادر خاص؛
- فراهم نمودن زمینه بحث و نظر در خصوص احادیث برای کاربران عضو؛
- آسان‌سازی دسترسی به منابع لغت در کنار مشاهده روایات؛
- عرضه تمام فعالیت‌هایی که در جهت غنی‌سازی و فرآوری متون حدیثی پیش از این در مرکز صورت گرفته و زمینه تحقیقات حدیث‌پژوهان را هموار می‌کند.