اول اینکه کدام پایگاه اطلاعاتی در این گزارش، پایگاه‌های مرتبط با مرکز تحقیقات كامپيوتري علوم اسلامي (نور) و پایگاه‌های دیگری که توسط نرم‌افزار پژوهیار به عنوان نرم افزار سازماندهی و استناددهی منابع پشتیبانی می‌شود، معرفی می‌گردد تا با آشنایی آن‌ها بستر اطلاعاتی به دست آمده منظم و در نهایت، رشد دانش را نتیجه داشته باشد. این گزارش همچنين با پایگاه‌هایی که توسط نرم افزار پژوهیار پشتیبانی می‌شوند، آشنا خواهيد شد.
اینترنت و نرم‌افزارهای پشتیبانی‌کننده
در دنیای اینترنت، پایگاه‌های اطلاعاتی، صفحات وب، روزنامه‌های آنلاین و کتابخانه‌های دیجیتال و... وجود دارد. كه حاوی منابع و اطلاعات گسترده به زبان‌های فارسی، عربی، انگلیسی و... هستند. از اين رو، مخاطب با منابع و اطلاعات مختلف روبه‌رو می‌شود. و گاهی با فراواني اطلاعات، چگونگي طبقه‌بندی، مدیریت منابع و در نهایت استفاده به موقع از منابع، دچار چالش می‌گردد. این چالش در ابتدا شاید مخاطب و پژوهشگر را سر درگم کند، ولی در آخر منجر به ایجاد نرم‌افزارهایی گردیده است که استفاده از این منابع را تسهيل و تسریع نموده است.
حال این سؤال پیش می‌آید که چرا استناد به منابع الکترونیکی و تحت وب وجود دارد؟ اين موضوع، دلایل متعددی دارد که از آن جمله می‌توان به: حفظ رعایت حقوق مالکیت معنوی سایر نویسندگان، اعتبار بخشیدن و تضمین صحت اطلاعات ارائه‌شده و راهنمایی خوانندگان برای دسترسی به محل اصلی اطلاعات استنادشده و تکمیلی (کوشا، بهار 79) اشاره نمود. در این میان، پاسخ‌گویی به این پرسش که چگونه به صفحات پايگاه و مطالب به صورت خودکار و برخط استناد دهیم، بايد گفت لازمه این کار استفاده از پایگاه‌هاي مورد حمایت و پشتیبانی نرم‌افزارهای سازماندهی منابع و استناددهی است.با کمک گرفتن از فراداده‌ها و نوشتن نرم‌افزارهای مترجم برای متادیتاهای پایگاه‌ها، این امکان به وجود آمده است که به‌راحتي به سازماندهی و استناددهی منابع منجر گردد.
منابع اطلاعاتی
برای انجام تحقیق، منابع مختلفی وجود دارد. از اين رو، نرم‌افزار پژوهیار منابع گوناگوني را در مجموعه جاي داده است؛ به طور مثال، برای کتاب، مقاله، ویدئو، پایان‌نامه، صفحه وب، اثر هنری، فیلم، صدا، نقشه، سند، پادکست، برنامه تلویزیونی، برنامه رادیویی، نامه، ایمیل و... آیتم‌هايي خاص در نظر گرفته شده است. با ورود به بانک‌های اطلاعاتی می‌توان تمام این منابع را در مجموعه خود ذخیره نمایید.
تعریف پایگاه اطلاعاتی و متادیتا (1):
پایگاه اطلاعاتی، ذخيره‌اي از پرونده‌هاي حاوي اطلاعات گوناگون و مرتبط به صورت يكپارچه و مبتني بر ساختار واحدي است كه امكان جستجو و بازيابي سريع اطلاعات را توسط رايانه پديد مي‌آورد. غالب مدارك موجود در پايگاه اطلاعاتي، ارائه‌دهنده اطلاعات همه پديده‌هاي فيزيكي مانند كتاب يا ساير متون منتشرشده از قبيل: آثار هنري، اشياي قديمي يا حتي اطلاعات مربوط به يك فرد (مانند مدارك استخدامي يا اسناد پزشكي افراد)، مقاله، پایان‌نامه و... را در بر مي‌گيرد. (اسحاق زاده و قانع، ۱۳۸۵) که متناسب با نوع پایگاه، منابع مختلف را در بردارد. همان طور که اشاره شد، با استفاده از متادیتاها، منابع بانک‌های اطلاعاتی توسط نرم‌افزار پژوهیار پشتیبانی می‌گردد. گرینبرگ متادیتا را این گونه تعریف می‌کند: «داده ساخت يافته (structured data) درباره داده؛ به گونه‌ای كه از عملكرد آن شیء (object)، در ارتباط با ساير اشیاء پشتيباني كند.» (Greenberg، 2002)
مزایای استفاده از پایگاه‌های پشتیبانی‌شده
- ورود منابع و مآخذ از طریق جستجو در پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی؛
- ورود منابع و مآخذ و استناد خودکار و ماشینی؛
- سازماندهی و طبقه‌بندی منابع؛
- افزودن آیتم‌ها با شناسه شابک یا DOI (شناسه منابع دیجیتال) به طور خودکار؛
بانک‌های اطلاعاتی پشتیبانی‌شده توسط پژوهیار
بانک‌های اطلاعاتی به منظور سامان دادن به اطلاعات پراکنده‌ای ایجاد می‌شوند که در حالت پراکندگی ماده خامی بیش نیستند و با پردازش مناسب اطلاعات می‌توان بر اساس نیازها و مراجعات مختلف مجراهای بازیابی اطلاعات را برای استفاده‌کنندگان فراهم کرد. (فرحزاد، 1373). بیشتر ملت‌ها از امکانات و منابع بسیار محدود انسانی و مالی برای تولید و تحصیل اطلاعات علمی و فنی برخوردارند. توسعه هر کشور، بیشتر بستگی به کاربرد دانش و اطلاعات دارد. تقویت زیر بنای اطلاعاتی هر کشور باید بر هر گونه تلاش عمده در زمینه تحقیق مقدم باشد. هر کشور با سازگار کردن فناوري و اطلاعات موجود می‌تواند بسیاری از مسائل را با سرعت بیشتر و هزینه کمتری حل کند (مسعودی، ۱۳۷۹) و در نهایت، این بانک‌ها دسترسی به علم و اطلاعات را برای همه قرار داده‌اند. در ادامه، چند نمونه از پایگاه‌ها و بانک‌های اطلاعاتی را که در این مسیر یاری‌دهنده هستند، معرفي مي‌كنيم.
برخی بانک‌های اطلاعاتی
1. کتابخانه نور
این کتابخانه، دارای بیش از 430000 جلد کتاب در زمینه علم و دین است. با نصب نرم‌افزار پژوهیار امکان استفاده از این مجموعه بانک کتاب‌شناختی به‌وجود می‌آید. (پژوهیار|راهنمای پژوهیار، بدون تاریخ) از طریق کتابخانه نور، به اطلاعات صفحه عنوان منابع قابلیت دسترسی خواهيد داشت. این اطلاعات، شامل: سال نشر، ناشر، عنوان و... است. (شكل 1)
شكل 1: کتابخانه نور
2. نورمگز (2)
پایگاه مجلات تخصصی علوم اسلامی و انسانی نور با هدف دسترسی آزاد به منابع علمی و دینی توسط مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی راه‌اندازي شده است.
این پایگاه علاوه بر عرضه و امکان ذخیره‌سازی مجلات به صورت تمام‌متن و تمام‌تصویر قابلیت‌هایی چون: جستجوی مقالات نشریات پدیدآوران، نقد، برگزیدن و مدیریت مقالات و نیز اطلاعات مربوط به صاحبان آثار را در اختیار کاربر قرار می‌دهد راهنما| پایگاه مجلات تخصصی نور، 91/6/26). که نتایج به دست آمده از اين پايگاه، توسط نرم‌افزار مدیریت منابع پژوهیار پشتیبانی می‌شود.
پس از ثبت نام می‌توان نسخه pdf یا html آن را دریافت نمود. از طریق فهرست موضوعی، فهرست الفبایی و پدیدآورندگان، مي‌توان در مقالات نشریات و مؤلف به جستجو پرداخت. نورمگز شامل مجلات علمی پژوهشی مصوب وزارت علوم تحقیقات و فناوری نيز هست.
3. نورلایب (3)
هدف این پایگاه، عرضه کتاب‌های تخصصي حوزه علوم اسلامي و انساني بر روي شبکه جهاني اینترنت و راه‌اندازي پايگاه کتابخانه ديجيتال با امكانات پژوهشي و قابلیت‌های متنوع تحقیقاتی است. این پایگاه تا كنون قريب به 5000 جلد، در ١٩٠٠ عنوان کتاب تخصصي علوم اسلامي، در موضوعاتي همچون: « علوم قرآن و تفسير، علوم حديث، ادعيه و زيارات، نهج‌البلاغه، كلام و فلسفه، جغرافيا، تاريخ و سیره، فقه، اصول، اخلاق و عرفان، ادبيات و منطق، فرق و مذاهب اسلامي و... را ارائه نموده است. از جمله امکانات این پایگاه می‌توان به پروژه‌های پژوهشی محققان، قفسه‌های کتابخانه شخصي کاربر، نمایه‌های موضوعات و... اشاره كرد.
تمامي کتاب‌های موجود به صورت متن تایپ شده و با درج فرمت‌های تخصصی در پایگاه قابل مشاهده است. و در کنار متن تایپی این کتاب‌ها نیز تمامی صفحات کتاب اسکن شده و محققان می‌توانند تصویر نسخه اصلی صفحه مورد نظر خود را مشاهده نمایند.
وب سرويس بودن پايگاه كتابخانه دیجیتال، این قابلیت را فراهم نموده است تا این پایگاه خدمات متقابلی را به سایر کتابخانه‌ها و یا نرم‌افزارهای دیگر ارائه دهد (کتابخانه دیجیتال نور: صفحه در باره ما، شهریور91).
4. سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران (4)
تاريخ و سرآغاز مجموعه كتابخانه ملي به سال 1280ق. برمي‌گردد. این کتابخانه موظف به گردآوري، حفاظت و سازماندهي، و اشاعه اطلاعات مربوط به آثار مكتوب (چاپي و خطي) و غیر مکتوب در ايران و يا متعلق به ايرانيان خارج از كشور و... است. (مرادی، 1381). در این پایگاه، اطلاعات منابع پایان‌نامه، مقاله، منابع دیداری شنیداری و... تولید شده در ایران را می‌توان مشاهده کرد. این پایگاه، فایل‌های صوتی برای نابینایان و کتاب‌های ویژه کودک را نیز در بردارد.
5. پژوهشگاه علوم و فناوری مدارک ایران (5)
پايگاه ايرانداك، با هدف ایجاد ارتباط دوسويه بين كاربران داخل و خارج از کشور، توسعه و گسترش پژوهش در زمینه علوم و فناوری اطلاعات، مدیریت دانش و جامعه اطلاعاتی، دستيابی به علوم و فناوری‌های نوین در زمینه یادشده، تجاری‌سازی دستاوردهای پژوهشی، گسترش و ارائه خدمات مدیریت دانش، مدیریت اطلاعات و اطلاعرسانی اطلاعات علم و فناوری و عمومی‌سازی كاربرد فناوری اطلاعات و اطلاعات علمی و فناورانه ایجاد شده و وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری است. (دربارهءپژوهشگاه، شهریور 91). در اين پايگاه همچنين امکان ثبت و دسترسی به پایان‌نامه، جستجو در پایگاه‌های اطلاعاتی دیگر، اشتراک نشریات، سفارش مدرک، دسترسی به منابع داخلی و خارجی وجود دارد. این پایگاه اطلاعاتی به عنوان یک بانک برای مقاطع تحصیلات تکمیلی، سودمند و مؤثر است و می‌توان آن را یک پایگاه جامع دانست.
6. بانک اطلاعات سیمرغ (نوسا) (6)
سيمرغ، نرم‌افزار مديريت بانک‌های اطلاعاتي است. در مراكز اطلاع‌رساني مجهز به اين نرم‌افزار ، جويندگان اطلاعات می‌توانند از طريق اینترنت مطالب مورد نياز خود را به دو شيوه فارسي و لاتين جستجو نمايند. سیستم جستجوی سیمرغ، تمام دانشگاه‌های سراسر کشور را تحت پوشش خود دارد و اطلاعات کتاب‌شناختی و محل ذخیره منبع مورد نظر از قبیل کتاب، پایان‌نامه و... را در اختیار قرار می‌دهد. این سیستم بر روی فضای اینترنت در اختیار مخاطبان قرار دارد.
برخي از ویژگی‌های اين بانك اطلاعاتي عبارت است از: جستجو در تمامي فيلدهاي يك پايگاه، گزارشات اختصاصي و طبقه‌بندي‌شده، استفاده از واژه‌نامه‌های متعدد هر پايگاه و دستیابی به ركوردها از طریق آن‌ها، استفاده از فرم‌های مختلف براي جستجو و نمايش اطلاعات بسته به خواست كاربران، تعويض زبان مورد استفاده در واسط کاربر به سه زبان: فارسي، عربي و انگليسي.
7. سیستم یکپارچه کتابخانه دانشگاه‌های آزاد اسلامی (سیکا) (7)
بيشتر کتابخانه‌های دانشگاه‌های آزاد اسلامی در سراسر کشور از بانك اطلاعاتي سیمرغ بهره‌مند هستند. از اين رو، واحدهای دانشگاهی، به شبکه متمرکز اطلاعات متصل و به سیستم امانات بین کتابخانه‌ای مجهزند. در این پایگاه امكاناتي چون: بايگاني کتب نوسا، نسخه نرم‌افزار کاربر سیمرغ، منابع فارسی و لاتین و مشخص نمودن خدمات امانت در شهرهای مختلف وجود دارد. سیستم جستجو را می‌توان بر اساس دانشگاه‌های مختلف، مؤلف، عنوان، حاوی کلمات در متن اصلی که متن اصلی را مشخص می‌کند، تغییر داد و در نهایت، علاوه بر اطلاعات کتاب‌شناختی و محل ذخیره، می‌توان منبع مورد نظر را سفارش داد.
8. پایگاه نشریات الکترونیکی دانشگاه تهران (8)
این پایگاه که وابسته به دانشگاه تهران است، بانک اطلاعاتی مقالات نشریات دانشگاه تهران است که به صورت تمام متن در دسترس قرار دارد. در این پایگاه، به روش‌های مختلف می‌توان به جستجو پرداخت، مانند: فهرست موضوعات و عنوان نشريات. افزون بر جدا اطلاعات کامل مقالات، می‌توان چکیده و متن کامل هر یک را نیز دریافت نمود. اين پايگاه همچنين تمام دورههای قبلی مجلات را نیز دارا است. و نسخه‌ها به صورت کامل در اختیار كاربر قرار دارد. از آن‌جا که اين پايگاه متن کامل را به صورت رایگان ارائه مي‌كند، منبع مناسبی برای محققان است.
9. پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی (سید) (9)
هدف این پایگاه، ترويج و اشاعه اطلاعات علمي، گسترش و ارتقاي خدمات اطلاع‌رساني به محققان، سرعت بخشيدن به کاوش¬هاي علمي و افزایش اثربخشي تحقيقات در کشور است. در اين بانک اطلاعات علمي می‌توان به جستجو و ارائه چکيده مقالات نشريات علمي - پژوهشي کشور، متن کامل مقالات، معرفي و ارائه مقالات نشريات ايراني نمايه‌شده در IS ، مجموعه مقالات محققان ايراني چاپ‌شده در نشريات بین‌المللی، سرويس گزارش¬هاي استنادي نشريات علمي ـ پژوهشي کشور (10) از طريق شاخص تأثیر (11) و شاخص آني (12)، و نيز به معرفي نشريات و نويسندگان مقالات پر استناد دسترسی پیدا کرد (مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی، 1391).
این پایگاه به چهار بخش تقسیم گردیده است: نشریات فارسی، نشریات انگلیسی، مجامع علمی و طرح‌های پژوهشی.
در بخش نشریات، به نشریات علمی پژوهشی و سایر نشریات علمی مصوب وزارت علوم دسترسی وجود دارد و بر اساس نویسندگان، مقالات را یافت و تعداد مقالات چاپ‌شده آن‌ها را مشاهده نمود طرح‌های پژوهشی تصویب شده در این پایگاه ثبت گردیده است. علاوه بر اینکه مانع از موازي‌کاری می‌شود. این پایگاه رویدادهای مهم علمی، سمینارهای گذشته و آینده را نیز مشخص می‌نماید. و نشاني اینترنتی و توضیحات کامل مربوط به آن‌ها را در بردارد.
10. تنزیل (13)
تنزیل، یک پروژه بین‌المللی قرآنی است که با هدف فراهم‌سازی نسخه‌ای دقیق از قرآن کریم ایجاد گردیده است. متن کامل قرآن به همراه ترجمه را جستجو می‌نماید و بر اساس سوره، آیه، صفحه و ریشه کلمات قابل جستجو است. برای پژوهشگرانی که از آیات قرآن در متن خود استفاده می‌نمایند، استناد به آیات آسان خواهد بود.
نمودار پايگاه‌های پشتیبانی‌شده توسط پژوهیار
11. پايگاه‌هاي لاتين
- - کتابخانه کنگره آمریکا www.loc.gov
- - پايگاه آمازون www.amazon.com
- - پايگاه خبری نیویورک تایمز http://www.nytimes.com
نرم‌افزار استناددهی پژوهیار
نرم‌افزار پژوهیار، پايگاه‌هایی با موضوعات مختلف را از قبیل: علمی، مذهبی، خبری، اجتماعی و... تحت پوشش خود دارد تا مخاطب بر حسب نیاز اطلاعاتی خويش به جستجو پرداخته و دانش اطلاعاتی در موضوع مورد نظر را افزایش دهد. بدین سبب، پايگاه‌های مختلف توسط چنین برنا‌مه‌هایی برای مجموعه‌سازی راحت‌تر در اختیار قرار می‌گیرد و دیگر مخاطب برای رفع ابهامات ذهنی و ندانستنی‌هایش سردرگم نمی‌گردد.
نتیجه‌گیری
یک محقق، ابتدای کار پژوهش خود را با جستجو و مجموعه‌سازی آغاز می‌نماید. پایگاه‌های اطلاعاتی معرفی‌شده، برای شروع پژوهش مکان جامعی است. این پایگاه‌ها با در اختیار قرار دادن منابع علمی و اسلامی به محقق کمک خواهند کرد؛ پایگاه تنزیل در پژوهش‌های قرآنی، پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی در منابع و مجامع علمی، پایگاه نشریات الکترونیکی دانشگاه تهران در مقالات علمی این دانشگاه، سیستم یکپارچه کتابخانه دانشگاه‌های آزاد اسلامی (سیکا) اطلاعات کتاب‌شناسی و محل ذخیره منبع، پژوهشگاه علوم و فناوری مدارک ایران برای مقاطع تحصیلات تکمیلی و پایان‌نامه‌ها، سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران با در اختیار قرار دادن اطلاعات کتاب‌شناختی، كتابخانه نور به همراه نرم‌افزار پژوهیار که حاوی اطلاعات کتاب‌شناختی است، نورمگز حاوی متن کامل مقالات، نورلایب حاوی متن کامل کتب به همراه اطلاعات کتاب‌شناختی. اين پايگاه‌ها، منابع مناسب برای دسترسی سریع، دقیق و در بيشتر موارد رایگان هستند.
با مراجعه به این پایگاه‌های پشتیبانی‌شده که توسط نرم‌افزار استناددهی و سازماندهی پژوهیار پشتیبانی می‌شود، هنگام دریافت منابع و ثبت اطلاعات آن‌ها ،عملیات به صورت خودکار صورت گرفته و خطای احتمالی کاهش می‌یابد.
پیشنهاد می‌شود مدیران پایگاه‌ها با نرم‌افزارهایی از قبیل پژوهیار برای پشتیبانی توسط آن‌ها تعامل برقرار کرده و با ایجاد رابطه‌ای دوسویه، به گسترش دانش و افزایش دانش اطلاعاتی یاری رسانند.
پی نوشت ها:
منابع: