حج و حرمین شریفین در پایگاه های اسلامی
آنچه را درباره حج، مکه، مدینه و مسائل مربوط به آنها در اینترنت آمده است، می توان به چند بخش کلی تقسیم کرد:
1. احکام و مناسک حج
بخش قابل توجهی از پایگاه های مراجع معظّم تقلید و همچنین پایگاه بعثه مقام معظّم رهبری، به طرح احکام و مناسک حج اختصاص دارد. آموزش مناسک حج در این پایگاه ها بدون استثناء به صورت متن و قالب کتاب می باشد و از سایر ابزار عرضه اطلاعات و داده ها استفاده نشده است.
2. تاریخ اسلام و آثار اسلامی مکه و مدینه
بیان تاریخ زندگانی پیامبر مکرّم اسلام و معرفی آثار اسلامی مکه و مدینه، بخش دیگری از پایگاه های حج و زیارت را تشکیل می دهد. متون ارائه شده در این بخش ها غالباً متون عمومی مانند کتاب آثار اسلامی مکه و مدینه اثر استاد رسول جعفریان و چند متن مشابه است که معمولاً برای زائران و کارگزاران حج تدوین شده است.
3. اسرار و معارف حج
مباحث اسرار و معارف اعمال حج و همچنین مباحث اخلاقی و آداب اجتماعی حج نیز بخش مهمی از کتاب ها و مقالات عرضه شده در پایگاه ها را به خود اختصاص داده است. کتاب هایی مانند: عرفان حج تألیف آیة الله جوادی آملی، حج عارفان اثر آقای رحیم کارگر، روح حج از استاد جواد محدثی، آداب سفر حج اثر آقای سید علی قاضی عسکر، در حریم کعبه نوشته آقای محمدباقر حجتی و حج مقبول تألیف آقای سید ابوالحسن حسینی.
4. اطلاع رسانی و خدمات حج و زیارت
مهم ترین اهداف راه اندازی پایگاه سازمان حج و زیارت و پایگاه های وابسته به دفاتر زیارتی یا کاروان ها، مسئله اطلاع رسانی زیارتی به زائران بیت الله یا عتبات عالیات است. اخبار، گزارش ها، اطلاعیه ها، اطلاعات سفرها، مقررات سفر به سایر کشورهای زیارتی و راهنمایی های مربوط به ثبت نام و رعایت مسائل بهداشتی در سفرهای زیارتی، و مسائلی از این قبیل بخش دیگری از مطالب مربوط به حج و حرمین است و همان طور که اشاره شد، در برخی از پایگاه ها به صورت مفصّل به آن پرداخته شده است.
5. تصاویر اماکن مقدّس
تصاویر اماکن مقدّس و زیارتی مکه و مدینه و به ویژه مسجد الحرام و مسجد النبی، در گوشه و کنار پایگاه های اسلامی فراوان به چشم می خورد. مهم ترین و شاید جامع ترین پایگاه در این باره، جستجوگر پایگاه های شیعی(1) است که در بخش تصاویر در قسمت اماکن مذهبی به تفکیک، تصاویر مرتبط با هر یک از اماکن اسلامی و مذهبی را که در سایر پایگاه ها بوده است، جمع آوری و نشانی دهی کرده است.
پایگاه های حج و زیارت
1. پایگاه حج و زیارت
پایگاه رسمی سازمان حج و زیارت www.iran-hadj.org از مهم ترین پایگاه های اطلاع رسانی در این زمینه به شمار می رود. معرفی سازمان، حج تمتع، عمره، عتبات عالیات، سوریه، دفاتر خدمات زیارتی و اطلاعات استان ها، مهم ترین گزینه های این پایگاه اند.
اخیراً در این پایگاه، تغییراتی از نظر شکل و طرح و طبقه بندی ایجاد شده است؛ اما هنوز نمی تواند به عنوان یک پایگاه شایسته و درخور سازمان حج و زیارت به حساب آید.
البته گزینه ها و عناوین دیگری نیز می تواند در این پایگاه ارائه شود که مواردی مانند: نشریه میقات حج، اطلاعات آموزشی برای زائران، اطلاع رسانی به خانواده های آنان در طول سفر حج و اطلاع رسانی درباره مکه و مدینه و حرمین از این قبیل است.
2. پایگاه بعثه مقام معظّم رهبری
این پایگاه www.hadj.ir به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت وابسته است که گرچه اشکالات ساختاری و کاربری فراوانی در آن دیده می شود، اما تنها پایگاهی است که تعدادی از متون، منابع، کتاب ها و مقالات را به صورت طبقه بندی شده در خود جای داده است.
مهم ترین بخش این پایگاه، کتابخانه حج است که در موضوعات اسرار و معارف حج، فقه و مناسک، اماکن و آثار اسلامی، عقاید، تاریخ و رجال، خاطرات، گفتگوها، عتبات عالیات و سوریه، و مسائل اجتماعی حج، نزدیک به دو هزار عنوان کتاب و مقاله را در خود جای داده است. چنانچه امکانات پژوهشی مانند جستجو و فهرست های مناسب به این قسمت کتابخانه اضافه می شد، جنبه های کاربردی این صفحه را دو چندان می کرد.
در این پایگاه، همچنین بخش اخبار و گزارشات هم وجود دارد که این روزها به خوبی فعّال است. آموزش مناسک حج به صورت انیمیشن در پنج درس ده دقیقه ای، فصلنامه میقات حج و معرفی معاونت های نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت، از قسمت های دیگر این پایگاه به شمار می آیند.
3. معاونت امور روحانیون
این پایگاه (www.beseh.rohani.ir) ویژه معاونت روحانیون بعثه مقام معظّم رهبری است که به تازگی از پایگاه بعثه جدا شده و به دلیل اهمیت ویژه و ارتباطاتی که با مخاطبان خود دارد، به صورت مستقل پا به عرصه اینترنت گذاشته است.
در حال حاضر، فعال ترین بخش این پایگاه بخش اخبار و گزارش هاست. گرچه گزینه هایی مثل ره توشه، دانستنی ها، مقررات حج، مؤلفان روحانی و معرفی کتاب حج هم وجود دارد، اما هنوز فعالیت چشمگیری در آنها صورت نگرفته است.
از بخش های جدید و مهم این پایگاه، صفحه ویژه اطلاع رسانی روحانیون شبکه حج است که این کار با هدف بهره گیری از فناوری اطلاعات، بهینه سازی فرآیندهای مدیریتی، اطلاع رسانی به روحانیون و ایجاد بستری مناسب برای تعامل و ارتباط با روحانیون حج طراحی شده است که افراد با کلمه عبور و نام کاربری خاص از اطلاعات ویژه خود مطلع می شوند و برای آنها امکان بیان و ثبت ره آورد تشرفات خود در قالب توصیه، خاطره و تجربه نیز فراهم آمده است.
4. پایگاه لبیک
لبیک (www.labbaik.ir) پایگاه امور حج و زیارت سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران و پل ارتباطی میان عشاق بیت الله الحرام است. همچنین برای آنان که از درک حضور خاک پاک و مطهر مکه مکرمه و مدینه منوره و بقیع مطهر محروم هستند، امواج رادیویی و تلویزیونی و اینترنتی به مدد می آیند تا این داغ فراق عاشقان الهی را مرهم باشند و طراوت فضای روحانی حج و اماکن مقدّس را در نظر آنان ترسیم نمایند.
این پایگاه به مراجعان خود امکان کسب اطلاعات بیشتر درباره مسائل و مناسک حج و زیارت و همچنین تماشای مستقیم بسیاری از برنامه های حج را می دهد.
علاقه مندان می توانند در این پایگاه از بخش های متنوع و متعددی مثل: حج در کلام قرآن، حج در کلام معصومین، حج در کلام علما، و بزرگان، سفرنامه های حج، مناسک عمره و حج تمتع، آلبوم تصاویر و بخش مسابقات استفاده کنند.
پایگاه لبیک علاوه بر اخبار و گزارشات، ساعت پخش برنامه های شبکه تلویزیونی و اینترنتی لبیک را هم ارائه کرده است که به تازگی هم زمان با شروع هفته حج افتتاح شده است و هر روز در دو بخش صبح و عصر برنامه دارد.
گفتنی است که با آغاز هفته حج، این پایگاه از نظر برنامه نویسی و طراحی های گرافیکی و ساختاری هم تغییر یافته است.
5. صفحات احکام و مناسک حج
همان طور که قبلاً هم اشاره شد، یکی از بخش های مطرح در پایگاه های اسلامی اینترنت مبحث احکام و مناسک حج است که فتاوی و استفتائات هر یک از مراجع معظّم تقلید نه تنها در پایگاه های ایشان، بلکه در برخی از پایگاه های اسلامی دیگر نیز ارائه شده است. در این باره برای رؤیت مناسک حج از دیدگاه مقام معظّم رهبری به نشانی: www.wilayah.ir مراجعه نمایید که در بخش فارسی این پایگاه علاوه بر متن کامل مناسک حج ایشان و حضرت امام خمینی)ره(، استفتائات مربوط به حج نیز عرضه شده، و در آینده نزدیک نیز آموزش مناسک حج به صورت صوت و تصویر ارائه خواهد گردید.
6. پایگاه کاروان های حج
یکی از ابتکارات جالب در این باره، پایگاه های ویژه برخی از کاروان های حج است که به واسطه مدیران کاروان ها و دفاتر زیارتی راه اندازی شده است. دو پایگاه کاروان حج بلال(2) و کاروان حج کساء(3) از این جمله اند که هر دو علاوه بر اطلاعات و اخبار کاروان های خود و توصیه ها و خدمات به زائران خویش، اطلاعات نسبتاً وسیعی نیز درباره موضوعات مختلفی چون: حج تمتع و اعمال آن، مکه و مدینه و اماکن مقدّس آنها، مناسبت های حج، تصاویر حج، اسرار حج؛ آداب حج و بهداشت حج ارائه نموده اند که قابل تقدیر و توجه است.
آموزش اجمالی احکام و مناسک حج و همچنین قرائت نماز و ذکر تلبیه نیز از قسمت های مهم این قبیل پایگاه ها به شمار می آیند.
نقد و بررسی
1. موضوع حج و زیارت با همه اهمیت و جایگاهی که در میان موضوعات اسلامی و دینی دارد، نسبت به سایر موضوعات مشابه کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با یک بررسی ساده در اینترنت و دایرکتوری های مذهبی به خوبی روشن می گردد که اولاً: پایگاه های مستقل ویژه حج و حرمین شریفین به زبان فارسی کم است، و ثانیاً: در پایگاه های اسلامی هم سهم موضوع حج و زیارت از بقیه موضوعات کمتر می باشد.
با اینکه ایران اسلامی تنها کشوری است که به امور حج و زیارت و سفرهای زیارتی زائران و حجاج بیت اللّه اهتمام خاص دارد و برنامه ریزی های منحصر به فردی را به اجرا می گذارد و از این جهت، اقدامات او در ایام سال به ویژه ایام حج در میان کشورهای اسلامی نظیر ندارد، و در سال گذشته برنامه و مدیریت حج جمهوری اسلامی ایران در بین کشورهای اسلامی به عنوان برنامه نمونه شناخته شده است. اما در میان پایگاه های فارسی اینترنت به مسائل حج و حرمین کمتر پرداخته شده است. این در حالی است که پایگاه های عربی و وابسته به اهل سنت موضوع حج و حرمین شریفین را بیشتر متذکر شده اند. این امر با مراجعه به برخی دایرکتوری های عربی و جستجو از طریق موتورهای جستجو نیز واضح می گردد.
2. مهم ترین پایگاهی که از لحاظ محتوایی و تنوع منابع درباره حج و حرمین شریفین اطلاع رسانی می کند، پایگاه بعثه مقام معظّم رهبری است که علاوه بر ارائه متون و طبقه بندی موضوعی منابعی، امکان دریافت کتاب ها را فراهم آورده است؛ اما در عین حال، این پایگاه از لحاظ ویژگی های ساختاری و ایجاد یک محیط کاربری راحت و آسوده راه درازی را پیش رو دارد. اشکالات لینکی و نشانی دهی در برخی کتاب ها، فعال نبودن کلید دریافت بیشتر کتاب ها، عدم امکان ارتباط آسان با صاحبان پایگاه، از جمله مشکلات اساسی این پایگاه است.
3. مهم ترین مبحث قابل طرح در پایگاه های حج و زیارت، مناسک و احکام حج است که می تواند قشر وسیعی را مخاطب خود سازد. مناسک حج به لحاظ گستردگی و ظرافت، از جایگاه خاصی برخوردار است و پایگاه های متکفل در این جهت بایسته است که با قالب ها و ابزارهای مناسب و نوین به مسئله آموزش بپردازند.
در اهمیت این امر همین بس که کشور عربستان از ابتدای ماه ذیقعده سال جاری رادیوی آموزش حجاج را با پخش برنامه به 14 زبان زنده دنیا راه اندازی کرده است.(4)
4. وبلاگ های فارسی با همه تعدد و تنوعی که دارند، در موضوع حج و مکه و مدینه کمتر نوشته اند. با بررسی انجام شده در این باره، تنها بخش هایی از برخی وبلاگ ها با موضوع مورد بحث ارتباط دارند و تنها وبلاگ »رواق«(5) است که فقط به موضوع حج و حرمین پرداخته است هر چند از هنگام تولد آن زمان زیادی نمی گذرد.
5. درباره حج و زیارت مطالبی که جنبه منبع و مأخذ دارند، در اینترنت وجود ندارند و مواردی هم که وجود دارند، یکجا جمع آوری و سامان دهی نشده اند، حتی نشریه های میقات حج فارسی و عربی هم که نشریه های اختصاصی و غنی در این موضوع به شمار می آیند، تا چندی پیش در اینترنت یافت نمی شد و اخیراً متن کامل شماره های آن قرار داده شده است که البته صرفاً به ارائه متن آن اکتفا شده و هیچ قابلیت و امکان تحقیقی و پژوهشی برای آن فراهم نشده است.
6. در مجموع، آنچه قابل تقدیر و تحسین برانگیز است، عملکرد بعثه مقام معظّم رهبری و امور حج سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران است که تقریباً جامع ترین پایگاه های اینترنتی درباره حج و زیارت و مکه و مدینه اند.
امید است با توجه بیشتر دست اندرکاران این پایگاه ها، نقاط قوت هر یک از آنها بیشتر گردیده، به تدریج سایر نیازمندی ها، امکانات و فعالیت های علمی و پژوهشی هم به آنها افزوده شود.
پی نوشت ها: