اگر کتابی مجدداً حروف چینی و چاپ شود، دیگر با چاپ قبلی متفاوت است و محققانی که به کتاب ارجاع می دهند، باید به چاپ آن نیز اشاره نمایند. به همین دلیل است که در روش استاندارد ارجاع به کتاب، چاپ و شماره صفحه اهمیت دارد و نه عنوان باب و فصل و یا پاراگراف.
این اهمیت در مطالعات اسلامی نیز همانند دیگر رشته های علمی وجود دارد. ضمن آنکه موضوع دقت در استناد در برخی رشته ها حساس تر از سایر رشته ها می باشد؛ به عنوان مثال، محققان رشته حدیث که از اهمیت ویژه ای در میان سایر علوم اسلامی برخوردار است، نسبت به صحت نقل های حدیثی نگرانی بیشتری دارند. گاه تبدیل یک واو به فاء و یا من به عن، باعث اختلاف برداشت از حدیث و یا ایجاد اغلاق در سند یا متن می گردد. بارها اتفاق افتاده که یک عبارت در چاپ های مختلف به شکل های متفاوت نقل شده است. از این رو، پژوهشگرانی که با حدیث سر و کار دارند، در صددند تا مطالب خود را به دقیق ترین کتب و صحیح ترین چاپها مستند سازند و در مواردی، جهت کسب اطمینان بیشتر، به چاپ های متفاوت و نسخه های گوناگون خطی یک کتاب مراجعه نمایند.
جایگاه منابع دیجیتالی در استناد به منابع
در گذشته، محققان برای دستیابی به منابع تحقیق باید به کتابخانه ها مراجعه کرده، با کاوش در میان کتاب ها به موضوع مورد علاقه خود دست می یافتند و در تحقیق خود نیز نام کتاب یا مجله منبع را ذکر نموده، مطلب مورد نظر را از آن نقل قول می کردند. اما امروزه با پیشرفت فناوری، منابع دیجیتال نیز به کمک محققان آمده و کار را برای آنها ساده تر نموده است؛ چنان که به عنوان منبع جدید و مهمی در پژوهش های پژوهشگران شناخته می شوند. هم اینک منابع دیجیتالی، مزایایی دارند که قبلاً هرگز در اختیار کسانی که به کتاب ها و مجلات کاغذی مراجعه می کردند، نبود.
به عنوان مثال، ویژگی امکان جستجو در منابع دیجیتال هرگز با جستجو در منابع کاغذی قابل مقایسه نیست. در منبع دیجیتال، محقق می تواند در عرض چند ثانیه کلمه یا عبارت مورد نظر خود را در میان هزاران جلد کتاب و مجله جستجو کند و نتایج این جستجو را به صورت مرتب شده بر اساس میزان ارتباط و یا تاریخ تدوین به دست آورد؛ در حالی که در نسخه کاغذی محقق باید کتاب ها و مجلات را یک به یک ورق زده و حداکثر با کمک فهرست هر منبع به مطلب مورد نظر خود دست یابد.
ویژگی دیگر منابع دیجیتالی، سهولت تهیه آن است. مشکلاتی که محققان برای تهیه و تکثیر کتاب و مجله کاغذی دارند، از قبیل هزینه و زمان، در نسخه دیجیتالی بسیار کمتر است. حتی پژوهشگر می تواند حاصل تحقیق خود را با کمترین هزینه و در کوتاه ترین زمان بر روی شبکه اینترنت عرضه کرده، در دسترس عموم قرار دهد. همین عامل، باعث شده که امروزه نسخه دیجیتال بسیاری از منابع قدیمی، بیشتر از نسخه های کاغذی آن در دسترس باشد.
سهولت حمل و نقل و دسترسی به آثار مورد نیاز نیز از دیگر مزایای منابع دیجیتالی است. امروز اگر محقق علوم اسلامی یک نسخه از نرم افزارهای کتابخانه ای همچون معجم فقهی را در اختیار داشته باشد، از مراجعه به کتابخانه بی نیاز است و هر کجا که باشد می تواند به انجام پژوهش بپردازد. اگر این منابع بر روی شبکه قرار داشته باشند، کار دسترسی محقق بسیار ساده تر خواهد بود و او می تواند با کمترین هزینه از هر کجای دنیا به پایگاه اطلاعاتی وصل شود و از محتوای منابع آن استفاده کند؛ به عنوان مثال، مشترکان کتابخانه دیجیتال کوستیا (www.questia.com) در هر کجا با دسترسی به اینترنت به بیش از 500 هزار منبع علمی، اعم از کتاب و مقاله، دسترسی دارند.
با همه مزایایی که برای نسخه های دیجیتال ارائه شد، این منابع برای مستند قرار گرفتن مشکلاتی دارند که در نسخه های سنتی چاپی وجود نداشته است.
وقتی کتابی چاپ می شود، نسخه های متعدد و همسانی در یک نوبت از چاپ منتشر می شود که هیچ تفاوتی با یکدیگر ندارد و هر محققی که یک نسخه از چاپ خاصی از یک کتاب را مشاهده نماید، مطمئن خواهد بود که نسخه های دیگر این کتاب نیز دقیقاً همسان و همانند همین نسخه است؛ ولی در نرم افزار نسخه ها با سرعت بیشتری تجدید می شوند و ایجاد تغییر و تصحیح در نسخه های متعدد بسیار آسان تر و کم هزینه تر از تجدید چاپ کتاب است. بارها مشاهده شده است که نرم افزاری در عرض مدت کوتاهی دارای نسخه های متعدد بوده است که در هر کدام تغییرات کوچک و بزرگی از نظر ساختار فنی و محتوایی به وجود آمده است. این نگرانی، در نرم افزارهای تحت شبکه اینترنت دو چندان است؛ چرا که متصدیان پایگاه ممکن است در هر لحظه بخشی از محتوا را به قصد اصلاح و یا تکمیل تغییر دهند.
مشکل دوم، تغییرات سریع در نوع برنامه نویسی و حتی سیستم عامل های رایج در بازار رایانه است؛ زیرا پس از مدتی برنامه های قدیمی منسوخ شده، با سیستم عامل های جدید سازگاری ندارد. برخی از نرم افزارهای حدیثی که در بدو ورود رایانه به قم تهیه شده اند، دیگر در سیستم عامل هایی چون Windows XP که طبق آمار موجود مورد استفاده بیشتر کاربران رایانه است، قابل اجرا نیستند. به همین دلیل، اگر کسی مطلبی را در تحقیق خود از این نرم افزارها نقل کرده باشد، حتی در صورت در دسترس بودن این نسخه ها دیگر به سادگی امکان مشاهده و استفاده از آنها وجود ندارد.
انواع منابع دیجیتالی از نظر چگونگی استناد
منابع دیجیتال از نظر شیوه مستند قرار گرفتن، به دو دسته تقسیم می شوند:
دسته اول، منابعی است که ابتدا به صورت نسخه های دیجیتال عرضه شده است و نسخه کاغذی ندارد. امروزه، کتاب ها و مجلات دیجیتال زیادی از این دست یافت می شود که بر روی لوح فشرده و یا شبکه اینترنت عرضه شده اند؛ مثلاً نرم افزار موضوعی نورالحکمه شامل مطالبی در زمینه موضوع برداری فلسفه اسلامی است که مورد استفاده و استناد محققان این رشته است؛ ولی شیوه نمایه زنی و موضوع بندی مطالب فلسفی موجود در این نرم افزار در هیچ کتابی به چاپ نرسیده است. در این گونه موارد -با همه مشکلاتی که در استناد به منابع دیجیتال ذکر شد- محقق باید مستقیماً نرم افزار را مستند تحقیق خود اعلام کرده، نشانی مطلب را طبق استانداردهای معرفی شده در این زمینه(1) ذکر کند. اگر پژوهشگر مطلبی را در یک پایگاه اینترنتی مشاهده و نقل کند نیز وضع به همین منوال است. البته مشکل حجم بالای تغییرات در پایگاه های اطلاع رسانی به صورت فزاینده ای مطرح است. پایگاه های معتبر و فعال، در آستانه تغییرات روزانه و حتی ساعتی هستند. از این رو، بر اساس استانداردهای اعلام شده محقق باید در نشانی دهی خود، به تاریخ مشاهده مطلب در پایگاه نیز اشاره نماید.
دسته دوم، منابعی است که قبلاً به صورت کاغذی به چاپ رسیده و اکنون نسخه الکترونیکی آن به بازار آمده است. در این نوع منابع، مرجع اصلی نسخه چاپی است و نسخه الکترونیکی تنها برای اشاره به آن است. به همین دلیل، در این دست نرم افزارها صفحه بندی جدیدی از کتاب یا مقاله عرضه نشده و مطالب بر اساس ساختار چاپی آن عرضه می شود.
محقق در مواجهه با این دسته از منابع باید مرجع اصلی خود را نسخه چاپی قرار دهد و بر این اساس نشانی دهی کند و تنها برای حفظ حقوق صاحبان نرم افزار اعلام کند که این مطلب را از طریق نرم افزار به دست آورده است.
استناد به منابع دیجیتال در پژوهش های اسلامی
در مورد پژوهش های اسلامی باید بیشتر به دسته دوم از منابع دیجیتال پرداخته شود؛ چرا که این دسته از نرم افزارها امروزه بیشترین حجم منابع دیجیتالی اسلامی را -اعم از نرم افزارهای ارائه شده بر روی لوح فشرده و منابع عرضه شده در شبکه اینترنت- به خود اختصاص داده اند. البته در حال حاضر، نرم افزارها از تعداد بیشتری نسبت به پایگاه های اطلاع رسانی برخوردارند.
در این بخش، اولاً: باید توجیهات لازم برای تولید کنندگان این منابع صورت پذیرد تا با اطلاع کامل از اینکه مطالب ایشان باید کاملاً مطابق نسخه چاپی باشد، هزینه لازم را جهت رفع خطاهای موجود در نسخه های الکترونیک بپردازند و از ایجاد تغییرات سلیقه ای یا محتوایی متفاوت با آنچه در نسخه چاپی است، خودداری کنند.
ثانیاً: محققان نیز باید به وظیفه خود در مورد حقوق مربوط به نرم افزارها عمل نمایند و ضمن اینکه مطالب را از طریق نسخه چاپی نشانی دهی می کنند، اشاره نمایند که این نشانی ها را با استفاده از نسخه های دیجیتال به دست آورده اند.
مشکل استناد در نرم افزارهای حدیثی
همان گونه که گذشت، در میان رشته های مختلف پژوهش در علوم اسلامی رشته حدیث از ویژگی خاصی برخوردار است. گاه یک اشتباه کوچک در نقل می تواند معنای حدیث را عوض کند و پژوهشگر را به اشتباه بیندازد. در جایی که تا این میزان حساسیت وجود دارد، محقق نمی تواند به نقل یک نرم افزار اکتفا نماید و بدون مراجعه به اصل کتاب، حدیثی را به آن نسبت دهد. به همین جهت، پژوهندگان حوزه حدیث ناچارند که پس از یافتن حدیث مورد نظر خود در نرم افزارهای حدیثی، در بسیاری از موارد جهت اطمینان از جزئیات نقل شده، مراجعه مجددی هم به کتاب چاپی آن داشته باشند.
متأسفانه کثرت خطاهای موجود در برخی نرم افزارها و یا حتی اصلاحات انجام شده در برخی دیگر، به این نگرانی ها دامن زده و موجب کاهش اطمینان محققان به این گونه برنامه ها گشته است؛ به عنوان نمونه، در نرم افزار بزرگ المعجم غلطهای تایپی فراوانی مشاهده می شود و این مسئله باعث گردیده که این نرم افزار در نقل جزئیات قابل اعتماد نباشد و یا مرکز تحقیقات کامپیوتری که دقت فراوانی در تایپ و تصحیح متون داشته و دارد و توانسته است میزان چنین اشتباهاتی را تاحد قابل قبولی کاهش دهد، مدعی اصلاح برخی از غلطهای موجود در منابع چاپی است، بدون اینکه به این اصلاحات اشاره ای نموده باشد، و یا برخی از مطالب موجود در نسخه چاپی را از قبیل مقدمه کتاب و یا پاورقی های آن، حذف کرده است؛ در حالی که باید توجه داشت از آنجا که مستند اصلی برای محقق کتاب است، )ناقل )نرم افزار( حق هیچ گونه دخل و تصرفی را در آن ندارد، مگر با بیان تغییرات انجام شده نسبت به منبع به صورت پاورقی و مانند آن. از این رو، ضروری به نظر می رسد که راه حلی برای این دسته از منابع اندیشیده شود تا محققان را از مراجعه مجدد به نسخه چاپی بی نیاز کرده، اعتماد کامل ایشان را جلب نماید.
راه حل
هر حروف چینی جدیدی از یک کتاب را می توان نسخه جدیدی از آن کتاب دانست؛ چون احتمال تغییرات، هر چند به صورت ناخواسته، در متن وجود دارد. یکی از روش هایی که برای رفع این مشکل به ذهن می رسد، نگهداری و استفاده از آخرین نسخه فایل کتاب هایی است که منتشر می شوند. به این ترتیب، می توان مطمئن بود که این فایل با متن کتاب هیچ تفاوتی ندارد. به ویژه، با تبدیل فایل کتاب به آن دسته از نسخه های الکترونیکی که فرمت های نمایشی صفحه را نیز همانند کتاب حفظ می نماید. در این خصوص، می توان به نرم افزار ReaderAcrobat و یا برخی کتاب خوان های (Book Reader) دیگر اشاره نمود. در این حالت محقق کاملاً احساس می کند که با کتاب یا مجله چاپی روبه روست.
بدیهی است این راه حل برای کتبی مفید است که حروف چینی رایانه ای شده اند و نسخه قبل از چاپ آنها در دسترس است؛ ولی در مورد کتاب هایی که قبلاً به چاپ رسیده اند، نگرانی ایجاد تغییرات در حروف چینی مجدد همچنان برای محققان وجود دارد.
به نظر می رسد یکی از راه حل های مشکل آن است که تصویر صفحات کتاب به متن حروف چینی شده آن ضمیمه شود تا کاربر بتواند در صورت نیاز به این تصویر که دقیقاً با نسخه چاپی کتاب تطابق دارد، مراجعه نماید.
در این روش، کاربر از مزایای فایل متنی برخوردار است. سرعت کار به علت حجم کم فایل های متنی بالاست و او می تواند در میان فایل جستجو کند و مطلب خود را بیابد. همچنین می تواند بر اساس علاقه خود نوع نمایش متن را از قبیل: قلم، اندازه و رنگ متن تغییر دهد و یا آن را ذخیره کند و تغییرات دلخواه خود را در آن ایجاد نماید. در کنار این قابلیت ها، هرگاه در مورد مهمی نسبت به مطابقت این فایل با کتابی که مستند آن است، تردیدی نماید، می تواند با مراجعه به تصویر کتاب به اطمینان لازم دست یابد.
از مشکلاتی که پیش تر بر سر راه این موضوع قرار داشت، حجم بالای تصاویر است و شاید همین موضوع یکی از عواملی باشد که تحقق عملی چنین راه حلی را غیر ممکن ساخته است؛ به عنوان مثال، نرم افزار جامع الاحادیث نور2/5 مشتمل بر متن 440 جلد از کتب حدیثی و موارد مربوط به آن است که در قالب یک لوح فشرده عرضه شده است. اگر تهیه کنندگان این برنامه بخواهند تصویر تمام صفحات این کتب را با کیفیت نسبتاً مناسب به همراه آن عرضه کنند، شاید مجبور باشند که به تعداد مجلدات کتب موجود در برنامه، لوح فشرده تهیه نمایند.
اما امروزه پشتیبانی های شبکه ای به کمک نرم افزارها آمده و دیگر نیازی نیست تا تمام اطلاعات عرضه شده توسط تولیدکننده از طریق لوح فشرده عرضه گردد. در این حالت، حجم بالای تصاویر فقط بر روی Server تولید کننده موجود است و کاربران می توانند به فراخور نیاز خود تنها تصاویر صفحه، فصل و یا حتی کتاب مورد نظر خود را انتخاب و با فشار دادن گزینه موجود در نرم افزار به Server وصل شده، آن را دریافت کنند.
معرفی یک نمونه
پایگاه اینترنتی (www.Jstor.com) از مهم ترین منابع دیجیتالی در محافل علمی دنیای امروز به شمار می رود. این پایگاه، بایگانی کامل بیش از 450 عنوان مجله را که آغاز انتشار برخی از آنها به قرن های هفدهم و هجدهم باز می گردد، به صورت تصویر بر روی شبکه قرار داده است. با مشاهده این تصاویر، شما می توانید مجله را به همان صورت که به چاپ رسیده است، مشاهده کنید و مطمئن باشید که آنچه شما مشاهده می کنید، همان است که روزی به عنوان نسخه چاپی عرضه شده بوده است. این پایگاه، افزون بر آنکه برای مشاهده مجله، تصویر آن را در اختیار کاربران و محققان قرار می دهد، فایل متنی این صفحات را نیز در اختیار دارد و به محققان اجازه میدهد که در متن تمام این مجلات موجود در پایگاه جستجو کنند و مطلب مورد نظر خود را بیابند.
سخن آخر
آنچه گذشت، طرح یک پیشنهاد بود که تنها به برخی از زوایای آن توجه و اشاره شد و هنوز بسیاری از مسائلی که در صورت عملی شدن این راه حل برای تولیدکنندگان نرم افزارها و یا کاربران ایشان پیش خواهد آمد، شناسایی نشده است. این طرح می تواند ابتدا توسط کارشناسان مربوطه مورد بررسی قرار گیرد و در صورت موافقت با کلیات آن، نمونه کوچکی از آن به اجرا در آید تا نقاط مثبت و منفی آن بیش از پیش نمایان گردد.
پی نوشت: