کلیدواژگان: اینترنت اسلامی، آینده اینترنت، اسلام و اینترنت.
مقدمه
آینده اینترنت در جهان اسلام، مقوله ای است که تاکنون کمتر به آن اندیشیده شده و در برنامه ریزی های کشورهای اسلامی به آن پرداخته شده است؛ اما با نگاهی گذرا می توان عوامل متعددی را در اهمیت این مسئله ذکر نمود؛ عواملی نظیر: تعداد بسیار زیاد مسلمانان و تنوع قومیت ها و زبان و پراکندگی بلاد اسلامی در چهار قاره جهان و نیاز روزافزون این جامعه بزرگ جهانی به برقراری ارتباطات پایدار و بسترهای مناسب استفاده اقتصادی، اجتماعی، علمی و انتقال تجربیات، دلایل محکمی در اهمیت پرداختن به موضوع استفاده از بستر اینترنت جهت پیشبرد اهداف امت اسلامی و رسیدن به وحدت اسلامی است.
از سوی دیگر، مطالعه آینده، امری بسیار دشوار و دارای روش های علمی و دقیق است و این نکته را که اینترنت در جهان اسلام در 10 سال آینده چگونه خواهد بود، مطالعه ای زمان گیر و سخت می باشد. ازاین رو، موضوع مورد بحث ما این نیست که اینترنت در جهان اسلام در سال های پیش رو چگونه خواهد بود، بلکه به این پرداخته خواهد شد که اینترنت در جهان اسلام در سال های آینده چه مسیرهایی را می تواند طی نماید؛ فرصت هایی که نشناختن و نپرداختن به آن، شاید در آینده تبدیل به تهدیدهای بزرگی برای جهان اسلام گردد.
تذکر این نکته بجاست که مسلماً همگرایی در شکل دادن جامعه اسلامی به اینترنت اسلامی، تنها وابسته به برنامه ریزی مسئولان کشورهای اسلامی نیست و نخبگان مسلمان می توانند نقش بسیار مؤثر و پیش برنده ای را در این زمینه ایفا نمایند.
برای آینده اینترنت اسلامی چه باید بکنیم؟
1. سازمان همکاری های اسلامی
با توجه به اهداف ذکرشده در تأسیس سازمان همکاری های اسلامی (OIC: Organization of the Islamic Cooperation) یعنی ارتقای همبستگی اسلامی میان کشورهای اسلامی و ایجاد جوی به منظور رشد همکاری و تفاهم میان کشورهای اسلامی، سازمان همکاری های اسلامی مهم ترین سازمان اسلامی است که با دارا بودن 57 کشور عضو، از 4 قاره جهان عضو دارد (همشهری آنلاین، 1386).
اما متأسفانه، عدم درک صحیح سازمان همکاری های اسلامی (کنفرانس سران کشورهای اسلامی)، به عنوان بزرگ ترین اجتماع بین المللی اسلامی از برنامه ریزی در ارتقای همکاری های اینترنتی را می توان جزء نواقص اجلاس برگزارشده توسط این سازمان دانست. گرچه این سازمان تاکنون مصوباتی در خصوص همکاری هایی نظیر تشکیل خبرگزاری مشترک کشورهای اسلامی یا پایه گذاری اتحادیه رادیو و تلویزیون های اسلامی داشته است، اما در خصوص ایجاد سنگ بنای همکاری های مبتنی بر وب، هیچ اقدام ویژه ای صورت نپذیرفته است.
2. اتحادیه اروپایی و اینترنت
در مقابل سازمان همکاری های اسلامی، می توان تلاش های اتحادیه اروپا در به خدمت گیری اینترنت برای پیشبرد اهداف کشورهای عضو این اتحادیه یاد نمود؛ اتحادیه ای که گرچه به ظاهر رویکردی سکولار داشته و همگرایی کشورهای این حوزه برمبنای دین نیست، اما به واقع، عملکرد این سازمان در اعطای عضویت به ترکیه، تشبیه آن را به کلوپ کشورهای مسیحی سبب شده است. (عباسی اشلقی و نقدی نژاد، 1385).
فعالیت اتحادیه اروپا در زمینه اینترنت، دارای شش محور اصلی می باشد که عبارت اند از: تجارت الکترونیک و ایجاد مشاغل اینترنتی، سلامت الکترونیک و سالمندی، زندگی هوشمند، خدمات عمومی، امنیت و حفظ حریم خصوصی، و محتوا و رسانه (European commission, 2015).
برخی از اقدامات این اتحادیه در این زمینه، شامل موارد ذیل است:
- - قانون گذاری جامع اتحادیه اروپایی برای حفاظت از داده های کاربران؛
- - قانون گذاری و گسترش استفاده از اینترنت ماهواره ای؛
- - ارائه و پیگیری طرح هایی نظیر مرزکشی اینترنتی اروپا (تعریف دروازه های ورود مشخص و سانسورینگ دولتی)؛
- - سرمایه گذاری در زمینه افزایش کیفیت ارائه خدمات هاستینگ و پردازش ابری در اروپا؛
- - سرمایه گذاری کلان در پروژه اینترنت 2 (Future Internet)؛
- - تقویت پهنای باند اروپایی؛
- - قانون گذاری و هدایت اپراتورهای مخابراتی و ارتباطی؛
- - طرح های کلان پژوهشی، نظیر Open Internet و Open science.
3. سند راهبرد دیجیتال اتحادیه اروپا
در سند «دستور کار راهبرد دیجیتال اروپا در افق 2020» آمده است که این دستورالعمل، به عنوان یکی از هفت پایه اصلی سند راهبردی اتحادیه اروپا در افق 2020 جهت به کارگیری فناوی اطلاعات و ارتباطات در راستای پرورش رشد، نوآوری و پیشرفت در مجموعه کشورهای اتحادیه اروپا ارائه می گردد (Digital Agenda for Europe, 2015).
عناوین اصلی این سند، عبارت اند از:
- - دستیابی به بازارهای دیجیتال جهانی؛
- - افزایش قابلیت های همکاری و استاندارسازی همکاری بین اعضا؛
- - تقویت اعتماد آنلاین و امنیت؛
- - ترویج دسترسی سریع و قوی برای همه؛
- - سرمایه گذاری در تحقیق و نوآوری؛
- - ترویج سواد دیجیتال و افزایش مهارت ها.
شکی نیست که توانایی های موجود در جهان اسلام، بسیار گسترده تر از آن چیزی است که اتحادیه اروپا دیروز برای آن برنامه ریزی کرده و امروز درصدد پررنگ کردن نقش آفرینی خود و گرفتن سهم هرچه بیشتر از این عرصه است. بنابراین، بجاست که نخبگان کشورهای اسلامی و مسئولان این کشورها، هرچه سریع تر به خود آمده و در این زمینه اقدامات مشترکی را انجام دهند.
آینده اینترنت اسلامی چگونه خواهد بود؟
1. افزایش دسترسی تعداد مخاطبان مسلمان به اینترنت
طبق یکی از پژوهش ها که در سال ۲۰۱۰م انجام پذیرفت، ۱٫۶۲ میلیارد نفر مسلمان در جهان وجود دارند که ۲۳٪ از جمعیت جهان را تشکیل می دهند (Pew Research Center, 2011). برمبنای آمارهای به دست آمده در این سال، 31 درصد از مسلمانان (بیش از 500 میلیون نفر)، به اینترنت دسترسی داشته اند (حسینی، 1391)، و این در حالی است که در سال 2000م رقم دسترسی به اینترنت مسلمانان، 15.6 درصد بوده (محسنیان راد، 1382)؛ یعنی در طی این 10 سال، رشد بیش از دو برابری را تجربه کرده است.
طبق آمارهای مؤسسه پیو، مسلمانان بیشترین رشد را از نظر تعداد در بین معتقدان به ادیان خواهند داشت. گفته می شود تا سال 2025م تعداد مسلمانان جهان، به رقم 1.9 میلیارد نفر نزدیک می شود.
با توجه به سرعت بالای گسترش فناوری های ارتباطی، هیچ بعید نیست که درصد دسترسی به اینترنت مسلمانان تا این سال، به بالای 50 درصد و تعداد 1 میلیارد کاربر مسلمان اینترنتی برسد.
2. اجرایی شدن شبکه های ملی اطلاعات در کشورهای اسلامی
یکی از عناصر مهم در کنترل و نظارت دولت ها در استفاده از اینترنت را می توان در اجرایی نمودن شبکه ملی اطلاعات در سطح کشورها دانست. در حال حاضر، کشورهای پیشرو در جهان با هدف حفظ فرهنگ بومی و ملی خود و تأمین امنیت اطلاعات و افزایش امکان کنترل پذیری اینترنت در کشورهایشان، اقدام به راه اندازی شبکه های ملی اطلاعات نموده اند.
- ایران:
جمهوری اسلامی ایران، یکی از کشورهای پیشرو در جهان اسلام در این زمینه بوده است و با فرمان مقام معظم رهبری در سال 1390ش، شورای عالی فضای مجازی تشکیل گردیده که یکی از مهم ترین وظایف آن، طراحی و اجرایی سازی شبکه ملی اطلاعات بوده است.
به نظر می رسد که طی ده سال آینده، طرح های این مرکز به ثمر خواهد نشست و شاهد اجرایی شدن شبکه ملی اطلاعات در داخل کشور خواهیم بود.
- مالزی:
کشور مالزی، به عنوان یک کشور در حال توسعه توانسته با تکیه بر سند چشم انداز 30 ساله خود، در حیطه زیرساخت های فناوری اطلاعات و ارتباطات، به موقعیت مناسبی در سطح جهان دست یابد که یکی از دلایل این امر را می توان در سیاست های دولت پیرامون واگذاری بخشی از این زیرساخت ها به بخش خصوصی جست وجو کرد.
مالزی تلاش کرده تا مجموع بهای بازار فناوری اطلاعات در سطح داخلی خود را از 3/3 میلیارد دلار در سال 2006م به سقف 5/5 میلیارد دلار در سال 2011 م برساند. جنبش فناوری اطلاعات و ارتباطات مالزی از سال 1991 در دستور کار دولت این کشور قرار گرفت و بر اساس آن، مقرر شد که تا سال 2020 م موقعیت مالزی تا سطح کشورهای توسعه یافته ارتقا پیدا کند (مرکز پژوهش های مجلس، 1386). مسئولان مالزی در مورد امنیت فناوری اطلاعات بسیار حساس بوده و همواره از مشاوران درجه یک در سطح جهان بهره می گیرند. با توجه به فراهم بودن امکانات مناسب زیرساختی، برنامه شبکه ملی اطلاعات این کشور، بسیار زودتر از سایر کشورهای اسلامی به نتیجه خواهد رسید.
- ترکیه:
ترکیه، جزء کشورهای پیشرو در زمینه تعداد مشترکان اینترنت است. تعداد کاربران اینترنت در ترکیه در سال 2009م به بیش از 24.5 میلیون نفر رسیده است. هم اکنون 250 شرکت در زمینه ارائه اینترنت پرسرعت در این کشور فعالیت می کنند. میزان نفوذ تلفن همراه با 65.8 میلیون خط در سال 2010 م، به بیش از 84 درصد رسیده است.
این کشور برای حضور مؤثر در بازارهای تجارت الکترونیک، برنامه ریزی های وسیعی را انجام داده است. انتظار می رود ترکیه نیز به زودی به سوی ایجاد شبکه ملی اطلاعات در این کشور گام بردارد.
با در نظر گرفتن وضعیت مناسب کشورهای پیشرو اسلامی در عرصه فناوری اطلاعات، نظیر: ایران، مالزی، ترکیه، اندونزی، مصر، الجزایر، و برخی کشورهای حوزه خلیج فارس، هیچ بعید نیست در آینده نزدیک شاهد حرکت سریعی در حوزه ایجاد شبکه ملی اطلاعات در سطح این کشورها باشیم.
3. طراحی و اجرایی سازی پروتکل اتصال شبکه های ملی کشورهای اسلامی
هم افزایی در کشورهای اسلامی، در صورت کنار گذاشتن اختلافات طایفه ای و مذهبی، خواهد توانست که زمینه اتصال شبکه های اینترنت داخلی کشورهای اسلامی را در قالب یک پروتکل مشترک فراهم سازد. چنین قراردادی، زمینه هاب شدن کشورهای پیشرو اسلامی و ارائه خدمات به سایر کشورها را فراهم می آورد.
این پروتکل می تواند در زمینه های زیر نقش آفرین بوده و مشکلات بسیاری را از جهان اسلام حل نماید؛ از جمله:
- - بانکداری الکترونیک و تبادلات دیجیتال بانکی؛
- - توسعه تجارت الکترونیک و رفع موانع تجارت؛
- - شبکه علمی دانشگاه های اسلامی؛
- - کاهش هزینه پهنای باند تبادلی بین کشورها؛
- - ارائه خدمات هاستینگ و پشتیبانی بانک های اطلاعاتی؛
- - اتصال بنگاه های خبر در کشورهای اسلامی؛
- - آی پی مدیا و آی پی تی وی؛
- - ارائه خدمات عمومی، نظیر: خدمات کنسولی، گردشگری و گمرکی؛
- - شبکه بهداشت و سلامت عمومی؛
- - ایجاد بانک مشترک اطلاعات شهروندان مسلمان؛
- - توسعه خدمات حمایت تأمین اجتماعی کشورهای اسلامی.
البته این نکته را باید در نظر داشت که شکل گیری چنین پروتکلی با توجه به وابستگی بخش قابل توجهی از کشورهای اسلامی به جهان غرب و کارشکنی کشورهای سلطه طلب در تحقق چنین هدفی، بسیار سخت خواهد بود؛ اما می توان انتظار داشت کشورهای پیشروی اسلامی با حرکت به سوی همگرایی در این حوزه، گام های اولیه در این زمینه را بردارند.
4. اتصال بانک های اطلاعاتی دانشگاه ها و حوزه های اسلامی
در سال های آتی، با آسان سازی برقراری ارتباط بین دانشگاه ها و حوزه های اسلامی، انتظار می رود تعاملات تحت وب نیز بین این مراکز علمی افزایش یافته، کم کم زمینه اتصال و سرویس دهی بانک های اطلاعاتی منابع علمی جهان اسلام به یکدیگر فراهم شود.
در حوزه علوم اسلامی، مراکز علمی نظیر: جامعة المصطفی، دانشگاه ادیان، دانشگاه قرآن و معارف اسلامی و حوزه های علمیه، به صورت تخصصی در این زمینه نقش آفرین خواهند بود و خواهند توانست با مراکز مهمی مثل دانشگاه الازهر و دانشگاه ام القری ارتباط برقرار نمایند.
در حوزه فنی نیز دانشگاه هایی مثل دانشگاه تهران و صنعتی شریف می توانند با مراکز علمی مالزی و ترکیه و سایر کشورها ارتباط و همکاری داشته باشند.
دانشگاه های آنلاین، نقش بسیار مؤثری در این زمینه خواهند داشت.
5. ادامه روند دیجیتالی سازی محتوا
آنچه تاکنون در دیجیتالی سازی محتوای اسلامی انجام شده، تنها توانسته بخشی از محتوای علمی تولیدشده در جهان اسلام را پوشش دهد. با توجه به روند خوبی که در پیش گرفته شده است، در سال های پیش رو این روند همچنان ادامه پیدا نموده، تمامی محتواهای تازه تولیدشده و بخش بیشتری از محتوای علمی اسلامی میراث گذشتگان، به صورت نسخه دیجیتال در دسترس قرار خواهد گرفت.
حرکت در جهت دیجیتالی نمودن منابع علمی، تلاشی است در جهت رفع محدودیت هایی که منابع کاغذی به آن مبتلا هستند. مزایا و ویژگی های دیجیتالی سازی منابع، عبارت اند از (حسینی، 1390):
- - امکان جست وجوی سریع و طبقه بندی شده اطلاعات؛
- - کاهش هزینه های تولید و چاپ منابع؛
- - عدم نیاز به فضاهای فیزیکی، نظیر انبارها و کتابخانه ها؛
- - دسترسی آسان به نسخه های متعدد و به روز منابع؛
- - تسریع در اصلاح و یا انتشار ویرایش جدید؛
- - سهولت انتقال و تبادل منابع.
مراکزی نظیر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و برخی از مراکز مشابه در ایران و کشورهای عربی، به بانک های بزرگ محتوای دیجیتال اسلامی بدل خواهند شد.
استاندارد دیجیتال سازی، از مهم ترین اصول تولید محتوای دیجیتال (رقمی)، به خصوص در فرآیند اسکن و تایپ است و معیاری برای تهیه تصاویر و سنجش کیفیت محتوای تولیدشده ارائه می دهد. این استاندارد، علاوه بر تعریف ویژگی های تبدیل مواد کتابخانه ای از آنالوگ به دیجیتال، ابزارها و شیوه های آن را نیز مورد بررسی قرار می دهد (فارس، 1391). تعریف استانداردها، در روند دیجیتالی سازی، از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و لازم است که در این زمینه، هماهنگی بین مراکز فعال صورت پذیرد و در آینده به استانداردی نظیر استاندارد مشترک ارائه شده گوگل و مایکروسافت (open content) برسیم.
ثمره این اتفاق، تشکیل کتابخانه های عظیم محتوای دینی است که در قالب های مختلفی دیتای مورد نیاز پژوهشی و مطالعاتی اسلامی را در دسترس قرار خواهد داد.
تجمیع توان مراکز فعال در این حوزه، قطعاً به تقسیم کار بهتر، پرهیز از موازی کاری و تولید محصولات و خروجی مطلوب تر منجر خواهد شد.
6. فراوری اطلاعات با پردازش هوشمند متون اسلامی
پیشرفت های به دست آمده در دانش داده کاوی متون مرزهای علمی را جابه جا خواهد نمود و امکان به کارگیری مستقیم ماشین در تولید علم را فراهم خواهد نمود.
فناوری های فرآوری داده ها و پردازش هوشمند متون، از جمله دانش داده کاوی، به ما این امکان را می دهد که بتوانیم الگوها، مدل ها و ارتباط میان عناصر مختلف در پایگاه داده های علمی را شناسایی نماییم تا دانش نهفته در داده ها را کشف کرده، در نهایت، این یافته ها را به دانش کاربردی و اطلاعات جدید تبدیل کنیم.
کاهش هزینه های تأمین منابع و جست وجو در میان این منابع، مدیریت زمان و استفاده بهینه از وقت، از جمله مزایای به کارگیری فناوری پردازش هوشمند متون است.
کارشناسان معتقدند به کارگیری رایانه موجب خواهد شد که بیش از 70% وقت محققان از حوزه جست وجو، داده کاوی و شناسایی منابع، آزاد گردیده و به بخش پژوهش و تولید علم اضافه گردد. این، بدان معناست که در نتیجه به کارگیری این فناوری ها، سرعت تولید علم سه برابر شده و اختصاص زمان برای منبع یابی و داده کاوی، به یک چهارم کاهش یافته است (حسینی، 1390).
در سال های آینده، با پیشرفت الگوریتم ها و بهینه سازی روش ها، بیش از پیش شاهد ارتقای کیفی تولیدات اسلامی و آسانی پژوهش خواهیم بود.
7. ارائه خدمات نرم افزاری نامحدود با گسترش خدمات پردازش ابری
یکی از مسیرهایی که اینترنت در حال طی نمودن است و به زودی آثار آن وارد فضای اینترنت اسلامی خواهد شد، به کارگیری خدمات پردازش ابری است.
با استفاده از پردازش ابری، محدودیت هایی نظیر وابستگی نرم افزارها به سیستم عامل و سکو (ابزارهای کار با سیستم عامل مثل رایانه شخصی، موبایل و تبلت) و نیاز به ذخیره اطلاعات بر روی هارد شخصی، از بین خواهد رفت و افراد این امکان را خواهند داشت با هر سکویی (اعم از رایانه شخصی، تبلت و موبایل) و با هر سیستم عاملی (اعم از ویندوز، اندروید و مک)، به نرم افزار مورد نیاز دسترسی داشته و اطلاعات مربوط به استفاده های شخصی خود را در لاگ پروفایل خویش ذخیره نمایند.
انتظار می رود که در سال های پیش رو، هم در عرصه خدمات دهندگان سرویس های پردازش ابری و هم در عرصه استفاده کنندگان این عرصه، شاهد رشد چشم گیری باشیم.
8. توسعه خدمات اینترنتی اسلامی
ارائه سرویس های اینترنتی که ضرورت های مذهبی اسلامی در آنها رعایت نمی شوند، باعث شکل گیری نسخه های اصلاح شده این خدمات که الزامات مورد نظر مسلمانان را تأمین نماید، می شود. می توان انتظار داشت که فضای اینترنتی جهان اسلام، شاهد شکل گیری و رشد خدماتی اسلامی نظیر: خبرگزاری مشترک اسلامی، موتور جست وجو، سرویس ایمیل و شبکه های اجتماعی اسلامی چند ملیتی باشد.
9. بسط محتوایی گفتمان اسلامی
سال های آینده، دوره شنیده شدن حرف های جهان اسلام در فضای اینترنت خواهد بود و محتوای اسلامی، بیش از دوره های قبلی کاربردی خواهد شد. به نظر می رسد، شاید مهم ترین حوزه های محتوایی که جهان اسلام در سال های آینده با آن مواجه خواهد بود، آموزش مجازی اسلامی (حوزه های علمیه آنلاین)، بسط گفتمان مهدویت و ترویج سبک زندگی اسلامی خواهد بود.
- حوزه های علمیه آنلاین:
می توان انتظار داشت که در سال های پیش رو، حوزه های دینی آنلاین از دل مسائل مختلف فضای اینترنت سربرآورده و به نشر معارف الهی بپردازند. علاوه بر مزایایی که برای آموزش مجازی در حوزه عمومی ذکر می شود، حوزه های دینی آنلاین دارای مزایایی که در ادامه ذکر می شوند، هستند (حسینی، 92):
- ایجاد امکان دسترسی وسیع برای علاقه مندان به حوزه های علمیه؛
- تمرکززدایی از مراکز مذهبی؛
- توسعه حوزه فراگیران علوم دینی؛
- عمومی شدن آموزش معارف دینی.
علاوه بر این، استفاده از شیوه آموزش مجازی در ترویج معارف اسلامی، امکان بازخوردگیری از نیازهای مخاطبان را برای مدیران حوزه های علمیه در سراسر بلاد اسلامی فراهم می نماید.
- بسط گفتمان مهدویت:
افزایش گرایش های موعودطلبانه در جهان اسلام، باعث بسط بیش از پیش این گفتمان در اینترنت خواهد شد. تشنگان حقیقت در کشورهای اسلامی، با رسیدن به درکی صحیح از راه نجات، علاقه بیشتری در دانستن این حقایق نشان خواهند داد. تعلل در آماده سازی محتوا، متناسب با نیازهای مخاطبان گسترده، با عقاید، قومیت ها و زبان های مختلف، به معنای از دست دادن فرصت در این عرصه خواهد بود.
مسلماً دشمنان فرهنگ مهدوی نیز با استفاده از بستر اینترنت، با ترویج گفتمان مخالف و ایجاد شبهات، تخریب موعود، ترویج خرافه و عرفان های دروغین، سعی در خدشه دار نمودن گفتمان ناب و اصیل مهدوی خواهند داشت.
- سبک زندگی اسلامی:
بریدن جهان غرب از سبک زندگی غربی و ظهور نشانه های گرایش به اسلام، می طلبد تا مسلمانان بیش از هر زمان دیگری، جهت شناخت بهتر فرهنگ اسلامی و بازگشت به سبک زندگی اسلامی اقدام نمایند.
سبک زندگی اسلامی را باید نتیجه و وظیفه انقلاب اسلامی در راه ساختن مجدد تمدن اسلامی دانست. اسلام، دینی پویاست و بستر فراهم شده در اینترنت این امکان را فراهم نموده است تا علاوه بر تعامل مسلمانان در احیای سبک زندگی اسلامی، الگویی جامع نیز برای دل زدگان از سبک زندگی غربی ارائه گردد.
10. نبردهای سایبری پیروان حق و باطل
اتفاقی که نمی توان آن را نادیده گرفت، تفرقه ایجادشده بین صفوف مسلمانان توسط دشمنان و برادرکشی هایی است که روزبه روز بر دامنه آن افزوده می شود.
با گسترش مبارزه با تروریسم و خارج شدن امکان تحرک بیشتر این گروه ها، به نظر می رسد بخشی از مبارزه تکفیریون به فضای وب منتقل خواهد شد و گروهک های تکفیری با تشکیل تیم های سایبری، در صدد ضربه زدن به دشمنان خود و عقده گشایی برخواهند آمد. در مقابل نیز گروه هایی از مدافعان جبهه حق تشکیل خواهند شد که به مبارزه با آنان خواهند پرداخت.
این مسئله، با توجه به روند استفاده رو به گسترش از فناوری اطلاعات، می تواند برای کشورهای اسلامی نگرانی های وسیعی را ایجاد نماید که باید برای مقابله با آن، هرچه سریع تر راه چاره ای اندیشیده شود.
منابع: