» منظور از کتابخانه دیجیتالی چیست؟
◊ کتابخانه دیجیتالی با پیدایش روش های عرضه اطلاعات به صورت دیجیتال شکل گرفت. از زمانی که نشر سنتی یا ارائه اطلاعات به صورت چاپی، به سوی نشر الکترونیک گام برداشت، با پدیده ای به نام کتاب های الکترونیکی مواجه شدیم. این متون به جای کاغذ روی دیسک ها و حافظه رایانه ها ذخیره می شدند و به وسیله رایانه بازیابی و ارائه می گردیدند.
محل و فضایی که کتاب های الکترونیکی و دیجیتالی را نگهداری و سازماندهی می کند و تمهیدات لازم را به منظور انواع پردازش، چگونگی دسترسی به اطلاعات، مرتب سازی و ذخیره مطالب و نیز ارائه قابلیت های متنوع به کاربران فراهم می سازد، کتابخانه دیجیتالی است.
از این رو، می توان اذعان داشت که دستاوردهای فنی در زمینه اطلاعات و دانش های مربوط به فناوری اطلاعات باعث شده که امروزه تمامی امکانات و بهره وری هایی که در زمینه کتاب، نشر و کتابخانه های سنتی وجود دارد و نیز همه اهدافی که در این حوزه دنبال می شود، به صورت کامل تر، آسان تر، دقیق تر و سریع تر در کتابخانه های دیجیتالی عرضه شود.
» انگیزه تولید نرم افزار کتابخانه دیجیتالی نور چه بوده است؟
◊ مهم ترین هدف مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، ارائه متون اسلامی به صورت رایانه ای در یک بستر مناسب و پیشرفته بوده است. به این جهت، برنامه های فراوانی عرضه شده است که به صورت دانش نامه ها، کتابخانه ها و برنامه های چند رسانه ای می باشند.
همت مرکز روی متون علوم اسلامی متمرکز بوده و سعی داشته تا این کتاب ها را به صورت دیجیتالی فراهم کند و برنامه های مورد نیاز کاربران خود را به بهترین شکل ارائه نماید. به دنبال عرضه این نرم افزارها در نسخه های متفاوت و مواجهه با اتفاقاتی که در دنیای فناوری اطلاعات رخ داده و نیز افق های جدیدی که بر اساس خواسته ها و نیازهای مخاطبان و کاربران پدید آمده است، می توان گفت که ارائه کتاب ها و نشریات رایانه ای و کتابخانه های نور روندی رو به رشد داشته باشد.
نکته مهم اینکه بسیاری از مؤلفان و ناشران برای نشر گسترده محصولات خود، با چالش های جدی به ویژه در مسائل مادی و هزینه مالی انتشار، مواجه می شوند و چه بسیار تالیف هایی که به همین دلیل منتشر نمی شوند. از سوی دیگر، بسیاری از محققان خواستار این هستند که کتاب ها و منابعی را که به صورت چاپ شده در اختیار دارند، به صورت دیجیتالی نیز در اختیار داشته باشند و اگر کتابی از چاپ خارج می شود، متن آن نیز در قالب نرم افزار عرضه شود تا از پژوهش دیجیتالی نیز بهره لازم را ببرند. بنابراین، با تولید «کتابخانه دیجیتالی نور» هم نیاز کاربران و هم نیاز ناشران و عرضه کنندن تأمین می شود و به یکباره هزینه ها و چالش های مالی آن از پیش رو برداشته می شود، هر چند برای رسیدن به این هدف باید اهتمام بیشتری از سوی مراکز مربوطه صورت گیرد تا ورود ناشران به فضای دیجیتال با سرعت و اطمینان خاطر بیشتری تحقق یابد.
مسئله دیگر، رویکرد و عملکرد مرکز در زمینه متن و ارائه کتاب به صورت الکترونیکی است که تاکنون کارهای ارائه شده بی نظیر بوده و مرکز دارای تجربه بالایی در این زمینه است. در این مورد ما با مراجعه بسیاری از عرضه کنندگان کتاب مواجه بودیم؛ آنها خواستار آن بودند که به همراه محصولات تولیدی خود، برنامه دیجیتالی آن را نیز ارائه دهند؛ ولی با راهکارهای این کار به خوبی آشنا نبودند و تجربه لازم و کافی را در این باره نداشتند.
به همین منظور، این مرکز بر آن شد که برنامه ای را با قابلیت های عمومی کتابخانه های نور عرضه نماید تا بتواند تمام اطلاعات را در خود جای دهد. بر این اساس، به پیاده سازی طرح کتابخانه دیجیتالی نور پرداختیم.
» لطفاً در مورد ویژگی های مهم این کتابخانه توضیحات بیشتری ارائه دهید.
◊ مهم ترین ویژگی کتابخانه دیجیتالی نور، کلی بودن و عدم وابستگی آن به دیتا و یا رابط کاربر خاصی است که تمام این موارد می توانند متنوع ارائه شوند. ضمن اینکه کاربران و سفارش دهندگان این کتابخانه با یک رابط کاربری خاص روبه رو نیستند و برنامه مذکور از هر نظر همچون: گرافیک، متون و اطلاعات اصلی و جانبی آن قابل تغییر است.
ویژگی دیگر اینکه بسیاری از امکانات کتابخانه ای شامل مرور زمان بودند و به ارتقاء نیاز داشتند که در کتابخانه دیجیتالی نور این مورد نیز در نظر گرفته شد؛ به عنوان مثال، بهینه سازی بسیار خوبی را در قسمت نمایش فهرست ها به انجام رسانیده ایم و یا در نمایش متون از قابلیت های جدید استفاده نموده، در خصوص ارائه متن و شرح، از امکانات جدید و طراحی کارآمدی بهره جسته ایم.
اگر کتابخانه های قبلی مرکز را ملاحظه کرده باشید، تقریباً قابلیت های خوبی در زمینه متون داشتند؛ اما از متن فراتر نمی رفتند. به همین جهت، اگر بخواهیم کار درخور توجهی را ارائه دهیم، باید اطلاعات کامل تری را مانند: فیلم، تصویر و صوت نیز مد نظر قرار دهیم که این کار در کتابخانه نور مورد توجه قرار گرفته و اجرا شده است.
حداقل امکانات موجود در برنامه کتابخانه نور، نمایش متن به همراه قابلیت دستیابی به انواع مختلف فهرست ها مانند: فهرست درختی و گزینشی، انواع جستجو و یادداشت برداری است؛ یعنی کتابخانه نور دست کم با این سه جزء شروع می شود و اگر هر نوع خواسته دیگری داشته باشیم، می توانیم در برنامه بگنجانیم. قابلیت های قابل افزایش به برنامه ها به طور خلاصه عبارت اند از: لغت نامه ها، قرآن کریم، امکانات چندرسانه ای (صوت، فیلم و تصویر)، شرح و متن و برقراری ارتباط بین متون با یکدیگر همچون: ارتباط بین متن ها، پی نوشت ها و یا ارتباط بین متن و شرح. در این زمینه می توان هر قسمتی از متن را به قسمت یا قسمت های دیگر مرتبط کرد.
» آیا در زمینه دسترسی کاربران به فهارس گوناگون کتب ارائه شده، تدبیری اندیشیده اید؟
◊ در هر کتابخانه ای ترتیب خاصی برای چینش کتاب ها وجود دارد، مانند مرتب کردن کتاب ها بر اساس: موضوع، قطع و اندازه، زمان چاپ و تألیف و یا زبان آنها. چه بسا مراجعه کنندگان به کتابخانه های سنتی که از چگونگی ترتیب کتاب ها مطلع نیستند و به همین جهت، در دستیابی و یافتن کتاب مورد نظر خود با مشکل مواجه می شوند؛ ولی در کتابخانه دیجیتالی به راحتی می توان کتاب ها را با ترتیب های متنوعی ارائه کرد، بدون اینکه کاربران با مشکل خاصی مواجه شوند؛ یعنی هر کاربر در زمان استفاده از برنامه می تواند ترتیب قرار گرفتن کتاب ها را به دلخواه تعیین کند. در فهرست محتویات هر کتاب نیز نمودار درختی موضوعات در برنامه گنجانده شده است که به دو صورت ارائه می شوند: یکی به صورت فهرست گزینشی و دیگری به صورت فهرست درختی. البته فهرست های متنوع دیگری نیز مانند: فهرست اعلام، آیات، احادیث و اشعار نیز بنا به خواسته کاربر در برنامه کتابخانه دیجیتالی نور قابل عرضه می باشد.
» آیا در حال حاضر برنامه کتابخانه دیجیتالی نور جهت ارائه به علاقه مندان آماده است؟
◊ این برنامه، هم اینک آماده است و تاکنون به وسیله آن چند کتابخانه با امکانات متنوع نیز تولید شده است، مانند: «کتابخانه جامع فقه اهل بیت(ع)»، «کتابخانه نور عرفان2 و کتابخانه تراجم و کتاب شناسی2». این کتابخانه ها، در قالب یک برنامه واحد هستند و تفاوت آنها فقط در رابط کاربری آنهاست.
کتابخانه نور مشتمل بر تألیفات امام خمینی(ره) و جمعی از مراجع، علماء و اساتید حوزه و دانشگاه نیز در دست تهیه و گرفتن سفارش می باشد که امید است در آینده نزدیک تقدیم پژوهشگران شود.
» در زمینه فرمت گذاری و آماده سازی، آیا امکان استفاده برای عموم وجود دارد یا اینکه باید متخصصان مرکز آن را انجام دهند؟
◊ فرمت گذاری و آماده سازی اطلاعات برای کتابخانه نور، از یک حداقل تا یک حداکثر قابل تعریف است. گاهی شما برای ارائه متون به یک نمایش پیشرفته که دامنه ها و حوزه های مفهومی در آن تفکیک شده باشد، احتیاج دارید و گاهی نیز به یک برنامه ساده نیازمندید و از نمایش های پیچیده و فنی صرف نظر می کنید. تمام این موارد به وسیله فرمت گذاری و تفکیک دامنه های معنایی متون انجام می شود.
به طور کلی، روش پیاده سازی متون و اجرای آن، چه در سطح ابتدایی و چه در سطح بالا که نیازمند تخصص لازم است، روش سخت و زمان بری نیست و خوشبختانه برنامه های کمکی فراوانی در این زمینه آماده شده است که می توانند بسیار مفید بوده، روند فرمت گذاری و آماده سازی متون را سامان بخشند.
» یکی از مزایای این گونه کتابخانه ها، امکان قرار گرفتن آنها در اینترنت است. لطفاً در این زمینه نیز توضیح دهید.
◊ برنامه های ارائه شده، به صورت offline تولید می شوند و در حال حاضر، فقط از طریق نرم افزار و از روی حافظه رایانه قابل اجرا هستند و به صورت CD عرضه می گردند. البته هم اینک طرحی را دنبال می کنیم تا این کتابخانه را روی وب نیز عرضه کنیم. با وجود این، کتابخانه هایی برای استفاده در وب قبلاً تولید کرده ایم که می توان با تغییرات لازم، آنها را سفارشی کرد و مورد استفاده قرار داد.
» با ارائه کتابخانه دیجیتالی، قالب های مختلف تحقیق، مثل کتاب یا روزنامه و نشریات سنتی، چه جایگاهی خواهند داشت؟
◊ با وجود ویژگی هایی که برای کتابخانه دیجیتالی برشمردیم، اما روزنامه ها، کتاب ها و مقالات همچنان جایگاه خاص خود را دارند؛ یعنی با وجود دسترسی کاربران به این برنامه های رایانه ای به صورت online یا offline ، کتاب جایگاه خود را در تحقیقات از دست نمی دهد.
در اینجا گاهی در مورد رقابت بین کتابخانه های رایانه ای online و کتابخانه های offline بحث و گفتگو می شود که به نظر می رسد با توجه به شرایط و امکانات کنونی باید در هر دو زمینه فعالیت کرد؛ زیرا هر کدام از کتابخانه های مذکور دارای مزایایی هستند که استفاده از آنها را ضروری و مورد نیاز کاربران در حوزه تحقیق جلوه می دهند.
» یکی از مشکلات محققان، یادداشت و فیش برداری از مطالب مورد نظر است. آیا چنین امکانی برای کاربران پژوهشگر فراهم شده است؟
◊ در این خصوص امکانات و ابزارهای تحقیقاتی متنوعی مانند: رنگی کردن متن (HiLight)، حاشیه نویسی، نمایه گذاری، انتقال به یادداشت یا انتقال متون به واژه پردازهایی چون Wordو زرنگار، برای کاربران برنامه فراهم می باشد.
محقق به وسیله امکان حاشیه نویسی می تواند بر هر قسمت از متن، نظر خود را وارد کند و یا به وسیله قابلیت نمایه زنی برای یک متن، عنوان خاصی قرار دهد و این نمایه را به نقاط مختلف متن متصل کند و آنگاه از تمامی متون مرتبط با آن نمایه گزارش تهیه کند و یا به وسیله آن نمایه به قسمت های مختلف متن دسترسی داشته باشد. این امکانات در نشانه گذاری و یا رنگی کردن متن نیز موجود است که تمامی این ابزار، روند تحقیق را برای کاربران به خوبی سامان می دهد.