اهمیت و جایگاه تبلیغات دینی در اینترنت
در این نشست، حجةالاسلام طالب پور با عنایت به اهمیت تبلیغات دینی تأکید کرد: تبلیغات دینی در فضای دیجیتالی، بسیار مهم و حیاتی است. مدت هاست که مؤسسات مختلفی در این زمینه به فعالیت پرداخته اند و دقیقاً از زمانی که شرکت مخابرات ایران برای عرضه لینک های اینترنتی و اتصال ایران به خارج، اولین گام را برداشت، مؤسسات و شرکت های اسلامی نیز به کار تبلیغ منابع اسلامی بر روی این محیط پرداختند و خوشبختانه به موفقیت های قابل توجهی هم در این بخش دست یافتند. ولی بحث و بازبینی فعالیت های تبلیغی در محیط دیجیتالی تقریباً اندک بوده است و این جلسه می تواند سرآغازی خوب و مناسب برای بررسی فعالیت مؤسساتی باشد که از قدیم در این حوزه کار کرده اند و از قدرت فنی و علمی خوبی در این مسیر برخوردارند.
آسیب شناسی پایگاه های اسلامی در حوزه تبلیغ
یکی از مباحث مطرح شده در این میزگرد، عملکرد پایگاه های اسلامی بود. شرکت کنندگان در میزگرد درباره آسیب شناسی پایگاه های اسلامی در موضوع تبلیغ، به موارد ذیل اشاره کردند:
1. عدم فهم صحیح از معنای تبلیغ
آقای طالب پور در این باره گفت: یکی از ایرادات شمار بسیاری از پایگاه ها این است که معنای تبلیغ را به خوبی متوجه نشده اند. اینکه می خواهیم چه چیزی را تبلیغ کنیم و چه نتیجه ای از آن بگیریم، خیلی مهم است. اولین استراتژی و هدف در یک مؤسسه آن است که بداند به کجا می خواهد برسد و چه چشم انداز و رویکرد و استراتژی برای رسیدن به آنجا باید داشته باشد؟
بسیاری از مؤسسات فعالیت خود را بر مبنای ارائه اطلاعاتی استوار نموده اند که قبلاً آن را در قالب بروشورها عرضه می کردند. از این رو، بسیاری از پایگاه های اسلامی و فرهنگی در واقع، نسخه پیشرفته ای از یک بروشورند. این مشکل ناشی از آن است که ما هدف و نتیجه تبلیغ را در ابتدا مد نظر نداریم.
بعضی از مؤسسات اطلاعات انبوه، کارساز و مفیدی را ارائه کرده اند؛ ولی اطلاعات مزبور با این دید که مخاطبان از آن استفاده کنند و مخاطب، جایگاه معین و درخور توجهی در این چرخه داشته باشد، وجود نداشته است. هر چند تعداد کمی از مؤسسات وجود دارند که مخاطب را اصل قرار می دهند و صرفاً به عرضه اطلاعات نمی اندیشند.
حجةالاسلام خاموشی نیز در این باره اظهار داشت:
یکی از نکات بسیار مهم، فهم واژه تبلیغ است. آیا تبلیغ دینی در عرصه اینترنت، مثل تبلیغ کالای مصرفی است؟ آیا اصلاً این واژه باید به ذهن ما بیاید و آیا این دو با همدیگر اشتراک معنا دارند یا اینکه حوزه تبلیع دین وسیع تر است.
اگر عنصر پیام، پیام گیر، پیام دهنده و سرعت انتقال پیام را مد نظر قرار دهیم، دو حالت را می توان ترسیم کرد: اول اینکه مخاطب محور باشد، که در این صورت باید عرضه محتوا را نیز مد نظر قرار داد. دوم آنکه ارائه اطلاعات بسیار ملاک باشد، که در این فرض باید به آرایش محتوا نیز بیندیشیم تا مخاطب جذب محتوا شود.
2. خلط بین اطلاع رسانی و تبلیغ
دومین موضوعی که به عنوان مشکلات پایگاه های اسلامی مطرح شد، نوع گرایش پایگاه ها و تلقی آنها از مفهوم تبلیغ در فضای دیجیتال بود. مهندس دهقان در این مورد گفت:
در آموزش به روش کلاسیک، افراد وقت کافی برای مراجعه به معلم را دارند و معلم نیز به راحتی با دانش آموزان ارتباط برقرار می کند و به سؤال ها و شبهات مطرح شده پاسخ می گوید؛ در فضای اطلاع رسانی، کمتر به تحلیل و ارزیابی اطلاعات می پردازیم. در فضای تبلیغ، مخاطب به ما مراجعه نمی کند؛ بلکه خودمان باید مخاطب را جذب کنیم. ضمن اینکه مخاطب دوستدار سرعت در کارهاست و وقت کافی در اختیار ندارد. از این رو، در این فضا فرصتی برای آموزش و یا طرح شبهات نخواهیم داشت.
مطلب دیگر آنکه کسانی که درباره آموزش کار می کنند، با کسانی که در حوزه تبلیغ فعالیت دارند، کاملاً متفاوت اند. در عنصر تبلیغ باید پیام و مخاطب را شناسایی کنیم؛ در حالی که مشخص نیست که مخاطب بسیاری از پایگاه ها چه کسانی اند؟
آیا مخاطب یک پایگاه اسلامی، جوان مسلمانی است که می خواهد مسلمان بماند و یا کسانی اند که خارج از حوزه دین هستند و با تبلیغ می خواهیم آنان را جذب کنیم؟! بدیهی است که ارائه پیام به این دو گروه از مخاطبان باید با همدیگر فرق داشته باشند.
حجة الاسلام خاموشی ضمن تأکید بر وجود سه عنصر پیام، پیام گیرنده و پیام دهنده از آقای دهقان پرسیدند: منظور شما از اینکه نباید به شبهات پاسخ داد، چیست؟ هم اکنون ما با انبوهی از سؤالات مواجهیم که شمار بسیاری از کاربران از دیگران تقاضای کمک می کنند و در زمینه های مختلف، مانند شرایط دوست اسلامی از ما راهنمایی می طلبد و یا صدها مسائل اخلاقی، بهداشتی، روانی و خانوادگی که کاربر درصدد دستیابی به پاسخ آنها بر می آید.
مهندس دهقان در پاسخ گفت :
ما منکر آموزش نیستیم و نمی گوییم باید آموزش را تعطیل کرد؛ ولی باید این دو حوزه را از یکدیگر جدا کرد؛ به عنوان مثال، دلیلی وجود ندارد که در یک پایگاه تبلیغی، شبهات ارائه شود. شما می توانید در خدمات جانبی خود به سؤالات هم پاسخ گویید و یا سؤالات را به بخش آموزشی ارجاع دهید.
3. عدم شناخت صحیح مخاطب
سومین مسئله، موضوع عدم شناخت صحیح مخاطب بود که توسط آقای مهندس دهقان مطرح شد. ایشان بیان داشت:
گاهی اطلاع رسانی آموزش می تواند ضد تبلیغ باشد؛ یعنی اگر مطلبی را که مناسب حال کسی که از لحاظ تدین و اعتقاد دینی رتبه اش بالاست، در اختیار کسی قرار دهیم که تازه می خواهد مسلمان شود، ممکن است این کار خود به ضد تبلیغ بینجامد و مخاطب را از دین دلزده کند.
4. نداشتن شناخت صحیح از فضای تبلیغی
آقای طالب پور موضوع شناخت صحیح فضای تبلیغی را به عنوان یکی دیگر از موضوعات بیان کرد که در پایگاه های اسلامی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ایشان با بیان وجود تفاوت میان فضای نسبی و دیجیتالی گفت:
در فضای دیجیتال، قدرت انتخاب برای مخاطب وجود دارد؛ با این توضیح که مخاطبی وارد این فضا می شود که پنج تا سی ثانیه بیشتر وقت ندارد. برای این مخاطب فقط می توان کار تبلیغی کرد و قطعاً صفحه اول پایگاه مهم ترین فضا برای کارهای تبلیغاتی است، هر چند گاهی اوقات افرادی هم هستند که دنبال کار تخصصی هستند که چند ساعت در یک پایگاه باقی می مانند.
آنچه آقای دهقان به آن اشاره کردند، کاملاً درست است. بحث آموزش یک بحث تعاملی است؛ یعنی ترکیبی تبلیغ و اطلاع رسانی است که شاید بهترین روش برای پایگاهی است که قصد تبلیغ دارد تا در نهایت این اطلاعات، مخاطب خود را جذب کند و مخاطب نیز به تولید اطلاعات همت گمارد.
چگونگی تبلیغ در فضای دیجیتالی
از دیگر مسائل مهمی که در این نشست مورد بررسی قرار گرفت، بایسته های پایگاه های اسلامی بود. اعضای جلسه موارد متعددی را به عنوان مسائل قابل توجهی را در خصوص چگونگی تبلیغ در پایگاه های اسلامی مطرح کردند که در ذیل از نظرتان می گذرد:
1. وظیفه نگری، یک اصل مهم در تبلیغ
مهندس دهقان با بیان این نکته که وظیفه ما تبلیغ است و نتیجه آن در دست خداست، اظهار نمود: اگر به عنوان یک مبلّغ کار می کنیم، باید شیوه های تبلیغ را بشناسیم و وظیفه تبلیغی خود را به شایستگی انجام دهیم.
رسانه های دیجیتال در ترکیب عناصر سه گانه: تبلیغ، آموزش و اطلاع رسانی کمک زیادی کردند و هر کسی که با مهندسی اینترنت آشنا باشد، می داند که فضای اینترنت، فضای لینک های تو در توست. اینترنت به این معناست که مخاطب پس از ورود به یک صفحه یا پایگاه از آن خارج می شود و دوباره به آن مراجعه می کند. ما به خوبی می توانیم از این امکان برای تلفیق سه عنصر مذکور استفاده کنیم؛ یعنی اگر پایگاه ما تبلیغی است، باید مخاطب خود را جذب نماییم و سپس او را به پایگاهی که آموزشی است، هدایت کنیم تا پس از مدتی، از آنجا به پایگاه تبلیغی هدایت شود.
حجة الاسلام خاموشی ضمن اشاره به مفهوم تبلیغ به عنوان یک مفهوم تعریف شده در جهان امروز، ابراز داشت: ما نمی گوییم از محتوای خود دست برداریم؛ بلکه باید قالب ها را بهینه سازی کنیم؛ یعنی یک پایگاه تبلیغی را با مباحث آموزشی در نیامیزیم، در آمارگیری به عمل آمده در خصوص امر تبلیغ، کاربران پیش از این، یک دقیقه در پایگاه ما توقف داشتند، ولی هم اینک به دو دقیقه و نیم رسیده است و این به معنای آن است که فرصت بیشتری برای تعریف فضاهای متعدد برای کاربر در دست داریم.
2. توجه به تفاوت تبلیغ دین با تبلیغ تجاری
حجة الاسلام خاموشی در ادامه افزود: در طی بحث اشاره شد که بین آموزش و تبلیغ باید تفکیک قائل شویم تا بهتر به اهداف تبلیغ دست یابیم. در این باره باید عرض کنم که لازم است این تفکیک با تعریف دقیق از تبلیغ دین صورت بگیرد؛ زیرا تبلیغ کالاهای تجاری با تبلیغ مسائل دینی، کاملاً با هم تفاوت دارند و هر یک فضای خاص به خود را می طلبد؛ در تبلیغات تجارتی و سیاسی گاهی جوسازی و فریب نیز صورت می گیرد و حتی برخی اوقات در این نوع تبلیغات آن قدر اغراق و فضاسازی غیر واقعی وجود دارد که می توان بعضی از مصادیق آن را عمل مجرمانه و قابل تعقیب دانست؛ در حالی که شیوه تبلیغ در اسلام به گونه ای دیگر است.
وقتی یک مبلغ کار خود را به خوبی انجام داد و به اصطلاح پیام و پیام دهنده هر دو مناسب و درست ظاهر شدند، ولی پیام گیرنده جذب نشد، در اینجا مشکل از مخاطب است که زمینه و شایستگی لازم را نداشته است؛ اما در تبلیغات سیاسی و تجاری می گویند لابد پیام ما اشکال داشته که مخاطب جذب نشده است. به همین جهت، دروغ هایی چند را در تبلیغ خود وارد می کنند و از عناصر غیر اخلاقی و جاذبه های مخالف قواعد انسانی استفاده می کنند تا پیامشان مؤثر واقع شود؛ ولی در تبلیغات دینی هدف ما تحت تأثیر مثبت قرار دادن و پاسخ دادن به ندای فطرت مخاطب است، نه پاسخگویی صرف به غرایز مخاطب.
مهندس دهقان در ادامه این بحث افزود: اینکه می گویید تبلیغات تجاری با تبلیغات دینی تشابهی ندارند، مطلب درستی نیست؛ زیرا از جهت تبلیغ مشابه اند؛ اما دست ما در موارد بسیاری بسته است و با محدودیت هایی مواجه هستیم، مثل اینکه ما حق نداریم در فضای تبلیغ دروغ بگوییم و یا اغراق کنیم.
مطلب دیگر اینکه وظیفه مبلغ، تبلیغ خوب است و نه آموزش؛ چنان که انبیاء الهی نیز کار خودشان را با تبلیغ شروع کردند. وقتی به واسطه ابلاغ مناسب مخاطبان جذب شدند، می توان آنها را آموزش هم داد.
اما حجةالاسلام خاموشی در ردّ نظر مهندس دهقان اظهار داشت: فضای تبلیغات دینی ما عیناً همانند تبلیغات تجاری است؛ زیرا پیامبر در خیلی از مواقع برای انجام رسالت خود با مخالفت های شدیدی روبه رو بود و در عین حال، به ایشان خطاب می شد که در تبلیغ امر الهی از مردم هراسی نداشته باش. تبلیغ دینی هم باید یک جامعیتی داشته باشد؛ یعنی در تبلیغ دین نمی توانیم مثلاً فقط ابعاد رحمت دین را مطرح کنیم و جنبه های دافعه آن را مورد غفلت قرار دهیم؛ اما آنچه در این میان درخور توجه است، چگونگی کار و ریختن محتوای دینی در قالب یک ساختار جذاب است.
در فضای دیجیتال این سؤال مطرح است که باید چه کرد تا مخاطبان ما بیشتر، و مخاطب دیگران کمتر شوند؟ اگر ما شمار کاربران خود را بیشتر کنیم، قطعاً فضای تولید شده توسط ما در اختیار دیگران قرار خواهد گرفت.
3. توجه به مسئله رقابت در تبلیغ
مطلب دیگری که باید در تبلیغ به آن توجه کرد، رقابت است. در فضایی که دین های مختلف و حتی بی دین ها هم تبلیغ می کنند، عنصر رقابت خیلی حیاتی است.
عنصر رقابت، دو جنبه دفاعی و تهاجمی دارد. اگر می خواهیم در یک حوزه تبلیغ رقابتی قرار بگیریم، باید از شیوه تبلیغ تهاجمی نیز استفاده کنیم و به جای این که انرژی خود را برای پاسخ به شبهه مصرف کنیم، خودمان شبهه ایجاد کنیم. چرا اجازه می دهیم که این کار را رقبای ما انجام دهند.
4. ارزیابی عملکردهای تبلیغی
مهندس دهقان با اذعان به این مطلب که هدف تبلیغ جذب مخاطب است، گفت: ما برای تبلیغ یک اصل روشن برای ارزیابی عملکرد خود داریم؛ به عنوان مثال، پس از پخش یک تبلیغ تلویزیونی، میزان فروش فردای آن کالا نشانگر آن است که تبلیغ مزبور مؤثر بوده است یا خیر. اگر ما تبلیغی را پخش کردیم و همه گفتند که تبلیغ خوبی بوده است؛ اما کسی محصول کار ما را نخرید، در تبلیغ خود موفق نبوده ایم.
در ادامه، آقای طالب پور ضمن تأیید نظر مهندس دهقان بیان کردند: وقتی کار تبلیغی می کنیم، باید به خروجی فعالیت خود نگاه کنیم که اگر کسی به سراغ شما نیامد، یعنی این که موفق نبودید. یک موقع به سراغ شما می آیند و عملاً مطالب شما را قبول نمی کنند که در واقع مطلب و تبلیغ شما خوب بوده، اما پیام شما خیلی جالب نبوده است و نتوانستید مخاطب را جذب کنید.
5. جدا کردن مطالب تخصصی از پایگاه های تبلیغی
آقای طالب پور با اشاره به این مطلب که پایگاه های مختلف بر اساس سیاست های از پیش تعیین شده خود حرکت می کنند، گفت: اگرچه تخصصی کار کردن خوب است، ولی فعالیت برای کاربران عمومی هم خود یک نوع تخصص است؛ چنان که هدف برخی پایگاه های اطلاع رسانی جذب مخاطب بیشتر و رفع نیازها و حل مشکلات مخاطبان است؛ برای نمونه، پایگاه تبیان مشاوره های مختلفی را در موضوعات گوناگون ارائه می دهد و پاسخگوی شمار بسیاری از کاربران است.
به هر حال، در وهله نخست باید به کاربر پاسخ مناسب ارائه داد و از ارجاع او به پایگاه های تخصصی پرهیز کرد و اگر نیاز به جواب فنی تر بود، می توان کاربران را به یک پایگاه آموزشی-تخصصی ارجاع داد.
فعالیت در چنین محیطی، ما را به این نتیجه می رساند که همه این موارد قابل جمع است و وجود پایگاه های عمومی و تخصصی در عرصه تبلیغ دین، هر دو لازم و کارآمد می نماید تا در نهایت، پیام خویش را به بهترین شکل عرضه کنیم و مخاطبان بیشتری را به خود جذب نماییم.
آقای مهندس دهقان توضیحات آقای طالب پور را چشم انداز یک مؤسسه تبلیغاتی دانستند؛ ولی مشکل تحقق آن را محدودیت امکانات فعلی برشمردند. در ادامه، حجة الاسلام خاموشی بیان داشتند: اگر قصد ارائه معماری جامع تبلیغات را داشته باشیم، باید به درستی از فرهنگ اسلامی و مفاهیم دینی بهره مند شویم و در سه سطح: ابتدایی، میانی و انتهایی به ایفاء نقش بپردازیم، هرچند ورود به فضای تبلیغات دینی می تواند به شکلی تخصصی رخ نماید، که البته نیازمند بحث و نظر کارشناسان در این باره است.
6. در نظر گرفتن سلیقه و عرف مخاطبان
مهندس دهقان در این باره گفت: ما در آموزش، فهم مخاطب را ملاک قرار می دهیم؛ ولی در تبلیغ، سلیقه مخاطب شرط است.
در ارزیابی پایگاه ها هم نباید صرف تعداد مراجعه کنندگان مد نظر قرار گیرد؛ مثلاً اگر به پایگاه سازمان سنجش توجه کنیم، در روزهایی که نتایج کنکور اعلام می شود، در چند ساعت چندین هزار مراجعه کننده دارد. ولی این پایگاه، یک پایگاه اطلاع رسانی است و نه تبلیغی.
اگر پایگاه ما تبلیغی است، باید نوع نگرش و تعداد مراجعه کننده را با هم مد نظر قرار دهیم و اینکه آیا این موضوع با هدف تبلیغی ما سازگار است یا خیر؟
با بیان این مطلب، جناب آقای خاموشی پرسید: اینکه فرمودید در تبلیغ، سلیقه مخاطب شرط است، آیا منظورتان هر نوع سلیقه ای است؟ یا اینکه مراد همان زبان متفاهم و زبان مورد فهم است. فکر می کنم که زبان مورد فهم مد نظر باشد.
مهندس دهقان در پاسخ ایشان گفت: اگر طرف ما عرب زبان است، باید با او به زبان عربی صحبت کنیم و اگر مخاطب پایگاه من ایرانی است، می توانم در طراحی آن از فضای ایرانی استفاده کنم و یا چنانچه مخاطب این پایگاه یک مسلمان از کشور مالزی باشد، باید آن فضا را رعایت کرد.
7. پویایی و روزآمدی پایگاه تبلیغی
مهندس دهقان گفت: ما در تبلیغ، عنصری به نام ملموس و دست یافتنی داریم. در پروسه آموزش مثلاً وقتی من وارد دانشگاه می شوم و می خواهم IT بخوانم، این مسیر انتها ندارد؛ به بیان دیگر، آموزش یک پروسه طولانی مدت و ادامه دار است؛ اما معمولاً در تبلیغ اهداف کوتاه مدت مدنظر قرار می گیرد.
از آنجا که پایگاه های تبلیغی پویا، و پایگاه های آموزشی ایستا هستند، باید هر روز نوع و شکل تبلیغ را عوض کنیم؛ به بیان دیگر یک پایگاه آموزشی می تواند ساختار ثابتی داشته باشد؛ چون مخاطب این نوع پایگاه ها توجه چندانی به تغییرات پایگاه نشان نمی دهند و بیشتر دنبال تأمین هدف خود هستند، اما در یک پایگاه تبلیغی اگر کسی دوبار با یک شکل روبه رو شود، دیگر وارد آن نمی شود.
8. توجه به آموزش دین در فضای تبلیغ
حجة الاسلام خاموشی: ضمن تأیید این مطلب که اول باید مخاطب را جذب کرد و سپس به تدریج احکام را به آنها تعلیم داد، افزود: اگر در فضای دیجیتالی در وهله نخست باید با مفاهیم اصلی دین همانند توحید و معاد و یا تکیه بر فطرت انسانی و مسائلی که بین همه ادیان مشترک است، آغاز کنیم تا مخاطب را به خود جذب کنیم و آنگاه کم کم وارد فضای تخصصی تر شویم، به بیان دیگر، در صورتی می توانیم تبلیغ جامعی داشته باشیم که آموزه های دینی را هم آموزش دهیم و در این خصوص، باید فهم مخاطب را معیار قرار دهیم و به طبقه بندی مخاطب نیز توجه کنیم و اطلاعات را به فراخور مخاطبان خاص با شکل های متفاوت تولید و عرضه نماییم.