کلیدواژگان: حقوق کاربران، شبکه های اجتماعی، حفظ حریم خصوصی، مالکیت اطلاعات به اشتراک گذاری شده.
مقدمه
شبکه اجتماعی، عبارت است از پایگاهی اینترنتی که برای کاربران امکان ایجاد ارتباط، و اشتراک گذاری اطلاعات با سایر کاربران را فراهم آورده و به آنها امکان استفاده اطلاعات از اماکن دور را بر روی یک سرور مشترک به دست می دهد. در حقیقت، شبکه های اجتماعی برای در تماس بودن با دوستان و ایجاد تماس با افراد دیگری که ایده ها و منافع مشترکی دارند، مورد استفاده قرار می گیرد.
این خدماتِ برخط، دارای محبوبیت بسیاری بین کاربران اینترنتی می باشد؛ به گونه ای که تحقیقات مؤسسه PEW نشان می دهد که تعداد کاربران شبکه های اجتماعی فقط در یک مقطع زمانی سه ساله، یعنی از سال 2005 تا 2008 چهار برابر شده و در ماه اکتبر سال 2012 تعداد کاربران شبکه اجتماعی فیس بوک از یک میلیارد نفر گذشته است.
شبکه های اجتماعی این امکان را فراهم کرده اند که دوستان و آشنایان از احوال یکدیگر باخبر شده و به جست وجوی اطلاعات کسانی که می شناسند، بپردازند؛ اما به غیر از آشنایان، افراد دیگری نیز هستند که به دستیابی به اطلاعات کاربران علاقه مندند. جاعلان هویت، سارقان اینترنتی، کلاهبرداران، شرکت های تجاری و تبلیغاتی و حتی دولت ها، به دنبال جمع آوری اطلاعات از شبکه های اجتماعی بوده و جزء مصرف کنندگان آن هستند.
اینجاست که اهمیت بحث حقوق کاربران در دو محور «حفظ حریم خصوصی» و «مالکیت اطلاعات» برجسته تر می گردد و مدیران شبکه های اجتماعی ملزم اند که اطلاعات روشنی در مورد عملکردشان در صیانت از حریم خصوصی کاربران و تحت کنترل بودن اطلاعات تولیدشده توسط کاربران به ایشان داده، آنها را در این زمینه ها مطمئن گردانند.
چه نوع اطلاعاتی عمومی محسوب می شوند؟
دو گونه از اطلاعات در فضای مجازی از یک کاربر می تواند وجود داشته باشد. یک، اطلاعاتی که خود شخص در فضای مجازی به اشتراک می گذارد. دوم، اطلاعات جمع آوری شده از طریق ردیابی الکترونیکی.
اطلاعاتی که توسط خود کاربر به اشتراک گذاشته می شود، می تواند شامل موارد زیر باشد:
- - عکس، صوت، فیلم و سایر رسانه ها؛
- - سن و جنسیت؛
- - اطلاعات مربوط به شرح حال فرد (تحصیلات، شغل یا محل زندگی)؛
- - به روزرسانی وضعیت (پست هایی که ارسال می کند)؛
- - ارتباطات و ایجاد فهرستی از کسانی که با آنها در ارتباط هستند؛
- - علاقه مندی ها؛
- - محل جغرافیایی.
گفتنی است، این اطلاعات به روش های زیر ممکن است در دسترس عموم قرار بگیرند:
- کاربر این اطلاعات را به صورت عمومی و بدون اینکه تنظیمات دسترسی خصوصی را در مورد آن اعمال کند، در پروفایل خویش قرار دهد.
- گاهی برخی شبکه های اجتماعی دسترسی به بعضی از اطلاعات را به صورت پیش فرض عمومی قرار داده اند و برای کاربر امکان محدودکردن دسترسی به آن را قرار نداده اند.
- مدیران شبکه های اجتماعی می توانند هر زمان که اراده کنند، مفاد قرارداد حریم خصوصی را که کاربر در ابتدای عضویت تأیید نموده، تغییر دهند و در این صورت، ممکن است برخی از اطلاعات ارسال شده توسط کاربر در تغییر مفاد قرارداد به صورت عمومی دربیاید.
- برنامه های شخص ثالث که از طریق APIهای ایجادشده در شبکه های اجتماعی به اطلاعات کاربران دسترسی دارند.
واقعیت این است که کاربران شبکه های اجتماعی باید آگاه باشند که در حال حاضر، با وجود ادعاهای مدیران شبکه های اجتماعی، این شبکه ها دقت لازم را در حفظ شرایط حریم خصوصی کاربران به کار نمی بندند؛ به عنوان مثال، در یک اشتباه بزرگ در سال 2010، کاربرانِ غیرمجاز قادر به دیدن بایگانی چت های خصوصی افراد شدند که رسوایی بسیار بزرگی به حساب می آمد و حتی موجب اعتراض رسانه ای بسیاری شد.
علاوه بر این، اطلاعات کاربران ممکن است از طریق ردیابی الکترونیک به واسطه کوکی ها (رشته های کوتاه متنی که اطلاعاتی از کاربر را بر روی هارد سیستم وی ذخیره نموده و در مراجعات بعد به همان پایگاه مورد استفاده قرار می دهد.) در دسترس دیگران قرار بگیرد، که شامل موارد زیر می گردد:
- - ردیابی صفحاتی که کاربر مشاهده می نماید؛
- - اطلاعاتی که در پایگاه به صورت موقت ذخیره می گردد (مثل سبد خرید)؛
- - حرکت کاربر بین پایگاه ها؛
- - هنگام ساختن پروفایل توسط کاربر.
در تحقیقی که در سال 2009 توسط آزمایشگاه AT&T و دانشگاه ورچستر انجام پذیرفت، مشخص شد که کدهای شناسایی منحصربه فرد که در شبکه های اجتماعی به کاربران اختصاص داده می شود، قابلیت ردیابی شدن توسط کوکی ها را دارند. این، به آن معناست که شرکت های تبلیغاتی می توانند از طریق استفاده از این کوکی ها، نمایی از هویت و زندگی کاربر به دست آورند که ارتباطات، عادات و چیزهایی را که علاقه دارند مشاهده کنند، شامل می شود.
با توجه به نکاتِ یادشده می توان به این نتیجه رسید که نه تنها اطلاعات شخصی افراد در اختیار اداره کنندگان شبکه های اجتماعی قرار می گیرد، بلکه الگویی رفتاری و شخصیتی از آنها نیز قابل استخراج خواهد بود. مشکل اصلی آنجاست که بیشتر کاربران معمولاً نسبت به این امر بی اطلاع و یا بی اعتنا هستند. سوءاستفاده هایی که می توان از این مسئله به ظاهر ساده کرد، بسیار گسترده است. شاید برخی بگویند که «من چیزی برای مخفی کردن ندارم»؛ اما باید متوجه بود که اطلاعات به ظاهر بی خطر افراد نیز می تواند برای آنها مشکل ساز شود؛ زیرا گاهی کسانی پیدا می شوند که از این اطلاعات برای پرونده سازی و یا ایجاد پاپوش بهره می برند.
شبکه های اجتماعی از اطلاعات کاربران چه استفاده هایی می کنند؟
شکی نیست که شبکه های اجتماعی، به خصوص فیس بوک، سیستمی برای بازخوانی الگوی رفتاری افراد دارند. گواه این مسئله را می توان در اخبار فراوانی که هرازگاهی از این کمپانی به بیرون درز می کند، جست وجو نمود.
فروش اطلاعات رفتاری افراد به آگاهی دهندگان
پروژه برج مراقبت (beacon)، توسط شبکه اجتماعی فیس بوک در سال ۲۰۰۷ راه اندازی گردید و طی آن، فیس بوک با توجه به شیوه لایک کردن و یا کامنت گذاری افراد و یا پایگاه ها و صفحاتی که مشاهده می کرد، تبلیغاتی را که به ذائقه وی نزدیک تر بود، به وی نشان می داد و از این طریق، از کمپانی های سفارش دهنده تبلیغات، درآمدهای بسیاری را کسب می کرد.
یا در تحقیقاتی که در سال 2014 منتشر شد، دانشمندان عضو گروه اطلاعات یا دیتای فیس بوک ادعا کرده اند که به لحاظ آماری، شواهدی آشکارکننده شکل گیری و شروع روابط کاربران (عاشق شدن) را یافته اند. این تحقیق نشان داده که در هنگام شروع آشنایی، پست های کاربران افزایش می یابد و بعد از رسمی شدن رابطه، پست های زوج ها به مرور کاهش می یابد و زوج ها ترجیح می دهند به جای برخط بودن، وقت بیشتری را با هم صرف کنند.
کشف روابط عاطفی بین افراد
اطلاع از شکل گیری روابط عاطفی یک کاربر، می تواند تأثیرات شگرفی داشته باشد؛ مثلاً شبکه های اجتماعی می توانند آگهی های متناسب چندصدهزار کاربر را که در شرف ازدواج هستند، به مؤسسه های خریدِ برخط هدیه یا ازدواج بفرشند یا حتی در صورت خراب شدن یک ازدواج، اطلاعات را در اختیار مؤسسه های حقوقی قرار بدهند.
ارائه اطلاعات افراد به نهادهای دولتی
چندی پیش فیس بوک اعتراف کرد که طبق حکم دادگاه فدرال آمریکا، بخشی از اطلاعات مربوط به کاربران خویش را در اختیار این دادگاه قرار داده که در نهایت، منجر به صدور حکم قضایی علیه 62 نفر از آنان شده است.
در موردی دیگر، یکی از اساتید دانشگاه کرنل به نام جفری تی. هنکاک، بودجه ای تحقیقاتی را از سوی پنتاگون دریافت کرده است تا آن را در قالب ابتکار عملی با عنوان Minerva Research Initiative در مورد گسترش ایده ها از طریق رسانه های اجتماعی در کشورهایی که از دیدگاه آنها رژیم مستبد و تمامیت خواه دارند، به مصرف رساند.
در مورد دیگر، نشریه انگلیسی ایندیپندنت در گزارشی نوشت که دولت انگلیس از شبکه های اجتماعی همچون: توئیتر، فیس بوک و یوتیوب خواسته تا اطلاعات مرتبط با تبلیغاتِ برخط افراد افراطی را به مقامات لندن تحویل دهند.
دستکاری اطلاعاتی که در اختیار کاربران قرار می گیرد
رویترز گزارش داد که فیس بوک در ارائه خبرها به بیش از 700 هزار نفر از کاربران خود دستکاری هایی صورت می داده تا بتواند تغییراتی را که در رفتارهای آنها ایجاد شده است، بسنجد. محققان با بررسی این موضوع، به نتایج جنجال برانگیز دیگری رسیده اند؛ اینکه فیس بوک به سفارش وزارت دفاع آمریکا یا پنتاگون به بررسی و دستکاری فید خبری کاربرانش اقدام نموده است.
اقتصاددانان می گویند که هیچ ناهاری نمی تواند مجانی باشد. آنها معتقدند که در ازای هر چیزی که رایگان به دست می آید، بدون شک چیز دیگری از دست خواهد رفت؛ چنان که «رابرت پیکارد» در کتاب «اقتصاد رسانه ها؛ مفاهیم و مسائل آن»، به چرخه اقتصاد رسانه ها اشاره کرده و گفته است که رسانه ها، یا کالا و خدمات (محتوا) تولید می کنند و یا مخاطبان خود را در اختیار صاحبان آگهی ها قرار می دهند.
کاربران شبکه های اجتماعی نیز ناهاری را به طور رایگان مصرف می کنند که به همراه سایر کاربران آن را تهیه کرده اند؛ ولی در ازای مصرف آن، چیزهای بیشتری را از دست می دهند.
الزامات اطلاع رسانی سرویس دهندگان شبکه های اجتماعی
امروزه، ارائه دهندگان خدمات شبکه های اجتماعی، در یک موقعیت بسیار منحصربه فرد قرار گرفته اند؛ چرا که آنها واسطه و میزبان ارتباطات، گفت وگوها و بیان علایق بین افراد خانواده ها، دوستان و همکاران می باشند و این مطلب، به این معناست که آنها به اطلاعات بسیار حساسی که افراد در طول زمان با نزدیکانشان در میان می گذارند، به راحتی دسترسی دارند.
سرویس دهندگان شبکه های اجتماعی باید این اطمینان را به کاربران خویش بدهند که حریم خصوصی آنان حفظ شده و هیچ کنترل خاصی روی اطلاعات شخصی آنان صورت نمی پذیرد. آنان باید این را بپذیرند که کاربران، کالا نیستند و باید حقوق آنها به رسمیت شناخته شده و محترم داشته شود.
از جمله حقوقی که مدیران شبکه های اجتماعی در مورد کاربران خویش باید به آن پایبند بوده و به اجرا بگذارند، موارد زیر است:
1. آگاهی رسانی در مورد استفاده از اطلاعات: مدیران شبکه های اجتماعی باید به وسیله یک رابط کاربری ساده و به دور از ابهام و پیچیدگی، به کاربران در مورد استفاده از اطلاعات شخصی شان توضیح داده و از کاربران برای استفاده از آن اجازه بگیرند. حق استفاده و در اختیار قراردادن اطلاعات به: مقامات دولتی، پایگاه های دیگر، برنامه های کاربردی، کارگزاران تبلیغاتی و سایر خدمات، باید به روشنی از کاربر پرسیده شده و مورد تأیید آنان قرار گیرد.
2. کنترل و استفاده مجدد از اطلاعات: خدمات دهندگان شبکه های اجتماعی باید قبل از ایجاد هرگونه تغییر (مثل تحلیل اطلاعات شخصی افراد برای رسیدن به دانسته های جدید از وی) و یا استفاده ثانوی از اطلاعات فرد (نظیر ارائه اطلاعات به اپلیکیشن های دیگر و پایگاه های شخص ثالث)، او را به طور کامل و روشن در جریان گذاشته و در این استفاده از اطلاعات، رضایت وی را کسب نمایند.
این به هیچ وجه درست نیست که در دیالوگ گرفتن مجوز از کاربران، حق استفاده از اطلاعات وی به صورت پیش فرض بر روی گزینه «بله» قرار داشته باشد. همچنین در استفاده از خدمات جدید نیز شبکه های اجتماعی نباید کاربران را به واسطه رابط های کاربری مبهم و پیچیده، آنها را به استفاده از آن خدمات مجبور نمایند.
3. امکان ترک کامل شبکه اجتماعی: این امکان برای کاربران باید وجود داشته باشد که هر زمان بخواهند، بتوانند به سهولت سرویس دهنده مورد نظر را ترک نموده و اطلاعات خود را به آسانی پاک نمایند. خدمات دهنده باید این اطلاعات را به صورت کامل پاک کند و آنها را دوباره مورد استفاده قرار ندهد.
علاوه بر این، باید حق امکان انتقال اطلاعات بارگذاری شده با فرمت استاندارد نیز برای کاربران وجود داشته باشد؛ یعنی اطلاعات موجود در شبکه اجتماعی، واقعاً تحت کنترل کاربر قرار گیرد.
الزامات امنیتی عضویت در شبکه های اجتماعی
یکی از مشکلات اساسی و بنیادینی که گریبان گیر بیشتر کاربران شبکه های اجتماعی می گردد، این است که حاضر نمی شوند مفاد قرارداد کاربری را مطالعه کرده و از مجوزهایی که به شبکه اجتماعی می دهند، آگاهی پیدا کنند. این مشکل، زمانی خودش را بهتر نشان می دهد که معمولاً کاربران نمی دانند که فیس بوک در مقررات عضویت 4500کلمه ای خود، به کاربران اعلام کرده است که هرگونه که بخواهد، از اطلاعات آنان استفاده خواهد کرد و از این بابت، نه قانونی را زیر پا گذاشته و نه حقی را ضایع کرده است و متأسفانه، همه یک میلیارد و دویست میلیون کاربر فیس بوک، آن را پذیرفته اند.
با این حال، به نظر می رسد که برخی الزامات می تواند از بخشی از آسیب های احتمالی کاربران جلوگیری نماید:
- تنظیم دسترسی های حریم خصوصی و دستیابی به اطلاعات شخصی، تنها برای دوستان و کسانی که می شناسند.
- خودداری کردن از به اشتراک گذاری اطلاعات هویتی نظیر زمان تولد یا محل سکونت، و دست کم عدم نمایش عمومی این نوع اطلاعات، در صورت درج آنها توسط کاربر.
- دقت نمودن در هنگام کلیک روی لینک های کوتاه شده جهت جلوگیری از گرفتارشدن در دام کوکی ها.
- به روزنگه داشتن نرم افزار آنتی ویروس، کرم و تروجان سیستم و احتیاط در هنگام اجراشدن پاپ آپ ها.
- پاک نمودن کوکی ها در هنگام ترک شبکه های اجتماعی.
- خودداری از اعلام عمومی اطلاعاتی نظیر برنامه سفر؛ چرا که امکان سرقت را فراهم می نماید. علاوه بر این، حتی الامکان از برنامه های اعلام مکان ارسال پست خودداری شود. ردیابی چنین پست هایی می تواند زمان و مکان حضور فرد و امکان سوء استفاده از آن را فراهم آورد.
- در هنگام استفاده از برنامه های شخص ثالث، بالاترین حد تنظیمات امنیتی در نظر گرفته شود.
- کسب اطمینان و احراز هویت، قبل از پذیرش درخواست دوستی کسی که تقاضای دوستی نموده است.
- حصول اطمینان از خارج شدن از شبکه اجتماعی هنگامی که دیگر کاری در آن ندارد.
- به یادداشتن این نکته که هر فایلی که به اشتراک گذاشته می شود، در سِرور ذخیره شده، به صورت دائمی نگهداری می شود.
نگاهی اخلاقی به مسئله حفظ حریم خصوصی
وقتی در شبکه های اجتماعی، بحث حریم خصوصی یا اطلاعات شخصی مطرح می شود، منظور از آن، اطلاعاتی است که وابسته به شخصیت افراد بوده و اموری نظیر: زندگی خانوادگی، عادت های فردی، ناراحتی های جسمی، شماره کارت های اعتباری و شماره حساب را دربرمی گیرد؛ همچنین شامل اطلاعات مربوط به وضعیت زندگی خصوصی، اعتقادات و باورها، عضویت در احزاب یا تشکل های صنفی و وضعیت نژادی یا قومی افراد نیز هست؛ به بیان دیگر، این اطلاعات، تنها اطلاعات سرّی و محرمانه نیست و هرگونه اطلاعات مربوط به شخص را شامل می شود.
به بیان دیگر، حریم خصوصی اطلاعاتی، عبارت است از حق اولیه افراد در محرمانه ماندن و جلوگیری از به دست آوردن، پردازش و انتشار داده های شخصی مربوط به وی، مگر در مواردی که قانون بدان تصریح داشته باشد.
قرآن کریم در آیات 27 سوره نور می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید! در خانه هایی به غیر از خانه های خود وارد نشوید تا اینکه اجازه بگیرید و بر اهل آن خانه سلام کنید. این، برای شما بهتر است؛ شاید که متذکر شوید.»
این نکته، نشان دهنده اهمیت بسیار بالایی است که دین مبین اسلام برای حفظ حریم خصوصی افراد قائل است. از جمله اصول اساسی اسلام، سه اصل حفظ جان و مال و عِرض مردم می باشد. عِرض، به معنای آبرو، اعتبار، حرمت، شرافت و وجاهت انسان، از آموزه های مؤکد دین اسلام است و خودداری از واردشدن به حریم خصوصی افراد، از بارزترین مصادیق حفظ عِرض افراد است.
همچنین قرآن کریم در موارد بسیاری از تجسس در زندگی خصوصی افراد منع نموده است. امیر مؤمنان، علی(علیه السلام) در عهدنامه مالک اشتر به وی توصیه نموده که در عیوب مردم که بر وی پوشیده است، کنجکاوی نکند و تا حد امکان، خطابخش و جرم پوش باشد. از مصادیق تجسس حرام، استماع مکالمات غیرعلنی اشخاص است که مشمول حکم آیه ۱۲ سوره حجرات و احادیث مربوط به آن می گردد. دیدگاه اسلام، بر ضرورت و لزوم محترم شمردن شخصیت افراد، شئون و حقوق آحاد جامعه اسلامی و کتمان اسرار و حفظ اعراض آنان می باشد. هرگز نباید حقوق افراد و آبروی آنان، با استراق سمع و شنود، تفتیش و تجسس و یا افشاگری، مورد تعدی و تجاوز قرار گیرد.
به طور کلی، اطلاعات خصوصی افراد را می توان به سه دسته تقسیم نمود:
1. اطلاعات مربوط به نقاط ضعف افراد
یعنی اطلاعاتی که فرد برای رفع مشکلش آن را در اختیار دیگری قرار می دهد؛ مثل اطلاعاتی که بیمار به پزشک یا مشاور خود می دهد و یا اطلاعاتی که در آزمایشگاه به دست می آید. افشای این نوع اطلاعات، به هیچ عنوان جایز نیست و مصداق خیانت در امانت است. طبق فرمایش امام صادق(علیه السلام): «الْمَجَالِسُ بِالْأَمَانَةِ» یعنی مجالس [و آنچه در آنها می گذرد]، امانت است. علاوه بر این، اطلاع یافتن از آنها در صورتی که مورد نیاز فرد نباشد، سؤال کردن در مورد آنها و یا اطلاع یافتن بر آنها، مجوز شرعی ندارد و افشای آنها نیز به هیچ وجه، جایز نمی باشد.
2. اطلاعات شخصی تجاری و اقتصادی
به کارگیری فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، توانسته است بر عنصر زمان و مکان که دو مانع عمده در توسعه معاملات تجاری محسوب می شدند، غلبه نماید؛ ولی تهدیدهای قابل تصور در این حوزه، همچنان پابرجا هستند؛ مانند اطلاعات مالی افراد که در اختیار بانک ها یا مأموران اداره دارایی و امثال آن قرار می گیرد. تجسس در این اطلاعات، جایز نیست. همچنین سرقت هایی که در شبکه های اجتماعی صورت می پذیرد، به هیچ وجه قابل قبول نیست و مصداق خیانت در امانت و دزدی است؛ مانند تلاش برای به دست آوردن اطلاعاتی همچون: نام کاربری، گذرواژه یا اطلاعات حساب بانکی از طریق جعل یک پایگاه یا نشانی ایمیل.
3: اطلاعات شخصی اعتقادی
اختلاف در عقیده، حقّ شهروندان است. از این رو، هرگونه دستیابی، پردازش و انتشار داده های مربوط به اطلاعات شخصی افراد، بدون اخذ رضایت شخص، ممنوع است؛ زیرا این کار، در واقع، تعدّی به حوزه و قلمرو شخصی افراد می باشد.
فناوری اطلاعات و ارتباطات موجب گردیده که امروز کاربران به راحتی بتوانند با دستیابی به فایل های حاوی اطلاعات مربوط به اعتقادات شخصی دیگران که در مراکز مختلف نگهداری می شوند، ضمن تحت فشار قراردادن اشخاص، فضای اخلاقی اجتماع را نیز تحت الشعاع منفعت طلبی های خود نمایند.
از سوی دیگر، ماده 12 اعلامیه جهانی حقوق بشر مقرر می دارد: «زندگانی خصوصی، امور خانوادگی، محل سکونت و یا مراسلات کتبی، نباید در معرض دخالت خودسرانه واقع شود. همچنین به حیثیت و حسن شهرت هیچ کس نمی توان حمله کرد. هر کس حق دارد که در این گونه دخالت ها یا تجاوزها، از پشتیبانی قانون برخوردار باشد.»
نتیجه
حریم خصوصی، در شبکه های اجتماعی، بسیار آسیب پذیر بوده و امکان هر نوع سوء استفاده در آن متصور می باشد. ضمن اینکه امکان پیگرد جرایم حاصل از آن، بسیار کم است؛ زیرا اطلاعات به طوری گسترده و ناشناس در اختیار کسانی قرار می گیرد که به راحتی قابل شناسایی نیستند و چه بسا کسانی که مورد سوء استفاده قرار گرفته اند، هیچ گاه متوجه آن نشوند. همچنین حق مالکیت کاربران بر اطلاعات آنها، مسلم و قطعی نیست و شبکه های اجتماعی به هر شکلی که بخواهند، از این اطلاعات برای کسب درآمد بیشتر و حتی اهداف سیاسی و اجتماعی بهره خواهند گرفت.
منابع: