مسلمانان و کشورهای اسلامی در این عصر، با مجموعه گسترده ای از اطلاعات و یافته ها در زمینه های مختلف مواجه اند که تأثیر آنها در نگرش و نوع رفتار و سلوک آنها جای بسی تأمل، بررسی و کنکاش دارد. بدیهی است آن طرفی که اطلاعات را تولید و توزیع می کند از قدرت تأثیرگذاری بیشتری برخوردار است و به بیانی هدایت کننده و مدیر امور است و آن کسی که این اطلاعات را مصرف می کند، تابع و پیرو خواهد بود.
در این شرایط و به منظور مقابله با سیطره شبکه اطلاع رسانی جهانی که بیشتر آن تحت سلطه فرهنگ و تمدن غربی است، کشورهای اسلامی خود به فنّاوری های ارتباطی روآورده و پایگاه های اطلاع رسانی اسلامی را ایجاد کرده اند. هدف عمده این پایگاه ها، گسترش و تعمیق جهان بینی اسلامی در حوزه های مختلف زندگی برای گروه ها و قشرهای مختلف بر اساس نیازها و سؤالات آنهاست. به طور کلی می توان هدف از ایجاد پایگاه های اطلاع رسانی اسلامی را در موارد زیر جستجو کرد:
- معرفی اسلام به جهانیان، به خصوص به غیر مسلمانان؛
- مقابله با تهمت ها و دروغ هایی که از طرف بنگاه های تبلیغاتی غرب به اسلام نسبت داده می شود؛
- کمک فکری به کسانی که به تازگی دین اسلام را اختیار کرده اند و ارائه روش های عملی و نظری در عرصه های مختلف زندگی برای آنها؛
- معرفی اسلام بر اساس متون اصیل و معتبر و منابع اسلامی همچون قرآن، حدیث و سیره پیامبر اسلام(ص)؛
- معرفی فرقه ها و مکاتب مختلف اسلامی به همراه اصول و عقاید آنها؛
- آموزش مسلمانان برای زندگی بهتر در عصر مدرن؛
- معرفی نمونه های جدید گسترش و توسعه اسلام در نقاط مختلف جهان؛
- تقویت نظام خانواده در میان مسلمانان و پرورش صحیح کودکان مسلمان در این خانواده ها؛
- تقویت وحدت و حس همبستگی میان مسلمانان در سراسر جهان؛
- ارائه اخبار صحیح از رویدادها و وقایع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی مسلمانان؛
- حمایت از بعضی از اقشار آسیب پذیر جامعه مانند دختران مسلمان؛
- معرفی شیوه های عملی و سلوک واقعی برای مسلمانان.
همان طور که در اهداف مذکور مشاهده می شود، این پایگاه ها در زمینه های مختلف فعالیت دارند و از مباحث مربوط به بانکداری اسلامی گرفته تا وضعیت زناشویی در اسلام. ضرورت هماهنگ سازی و جهت دهی به فعالیت های پراکنده پایگاه های اسلامی موجب شد تا در نخستین کنفرانس وزرای اطلاع رسانی کشورهای اسلامی که در سال 1988م در کشور عربستان برگزار شد قطعنامه ای با عنوان استراتژی اطلاع رسانی کشورهای اسلامی Strategy The Islamic States Information تنظیم شود.
در این سند مجموعه اصولی که اطلاع رسانی کشورهای اسلامی می بایست مبتنی بر آن عمل کند، ارائه شده است.
در این شماره بخشی از این سند که به ویژگی اصول و کارکردهای اطلاع رسانی اسلامی مربوط می شود به حضور خوانندگان تقدیم می گردد.
این متن توسط آقایان سید محمود نجاتی حسینی و ناصرالدین غراب ترجمه شده است و در کتاب معرفی پایگاه های اطلاع رسانی اسلامی(1) ارائه گردیده است.
اهداف اطلاع رسانی اسلامی
با وجود پیشرفت های عظیم در فنّاوری ارتباطات و تحول اطلاع رسانی و نیز با توجه به فاصله زیاد جهان اسلام از جهان توسعه یافته، کشورهای اسلامی هیچ راهی ندارند جز اینکه با تلاش خستگی ناپذیر و بدون اتلاف وقت، نیروهای خود را بسیج کنند و ذخائر فرهنگی، انسانی، مادی و معنوی خود را به گونه ای مطلوب به خدمت بگیرند تا با این تغییرات همگام شوند و به مراتبی از پیشرفت دست یابند و جایگاه واقعی خود را به دست آورند و آینده بهتری را برای امت اسلامی رقم زنند.
راهبردهای اطلاع رسانی کشورهای اسلامی، بر دو پایه استوار است: اولین رکن آن، قرآن است که به پیامبر اسلام، برای هدایت مردم به صراط مستقیم وحی شده است تا به برکت آن انسان ها زندگی خود را سامان دهند و اجتماعات خود را بر مبنای اصولی که عزت آنها را حفظ می کند و سعادت و پیشرفت را به ارمغان می آورد، پایه ریزی کنند.
رکن دوم، رشته های معنوی، تاریخ و تمدنی است که امت اسلامی را به هم پیوند می دهد.
علاوه بر این، پیش نویس استراتژی اطلاع رسانی اسلامی که در اعلامیه مکه مکرمه انعکاس یافت، مورد توافق سومین کنفرانس سران اسلامی قرار گرفت. راه حل های این نشست، در مورد همکاری در زمینه اطلاع رسانی بود که از سوی وزرای امور خارجه و وزرای اطلاع رسانی کشورهای اسلامی طرح شده بود.
همچنین، استراتژی اطلاع رسانی کشورهای اسلامی به ترسیم ابعاد مثبت نظریه های اطلاع رسانی معاصر می پردازد و در همان حال، از اصول و ارزش های اساسی اسلام پیروی می کند.
بر طبق این نظر، پیش نویس استراتژی اطلاع رسانی کشورهای اسلامی در جستجوی به روز کردن اطلاع رسانی اسلامی با توجه به دستیابی به هدف های زیر و تحقق آنهاست:
- اثر گذاشتن بر رنسانس جدید کشورهای اسلامی؛
- ایجاد پیوند میان ملت های جهان اسلام و ایجاد شناختی بهتر از یکدیگر؛
- پشتیبانی از ابعاد توسعه در همه اجتماعات اسلامی؛
- ایجاد رسانه های قوی جهت تصریح و بحث در خصوص موضوعات اساسی امت اسلامی و کمک به تحقق راه حل های درست؛
- انعکاس ماهیت تکوینی اسلام مانند انعطاف و عمومیت آن و نیز نفی فعالیت های تخریبی رسانه های غربی که آگاهانه یا ناآگاهانه از سوی آنان انجام می گیرد؛
- ایستادگی در برابر نژادپرستی، تعصب، خشونت و افراطگرایی؛
- اشاعه و ترویج صلح، ثبات و همکاری میان ملل جهان؛
- رویارویی آگاهانه با جهان، شناخت و نشان دادن آن با زبان عصری که می فهمند؛
- اثبات راه درست، یعنی آنچه در امت اسلامی و سراسر جهان باید شکل گیرد.
ویژگی های اطلاع رسانی اسلامی
اطلاع رسانی اسلامی اساساً بر قرآن کریم و سیره پیام آور صلح مبتنی است. به همین جهت، ویژگی های اساسی این اطلاع رسانی از آموزه های اسلام نشئت می گیرد. این آموزه ها در جستجوی ایجاد یک جامعه سازمان یافته و بی عیب است و حقوق و تکالیف انسان را بر حسب درک حقیقی از جهان تعریف می کند و نیز به مبارزه با بی عدالتی توصیه می کنند و مسلمانان را به پایداری در برابر افتراها و اکاذیب دروغ های معاندان فرا می خواند؛ چنان که آیاتی از قرآن کریم نیز وجود دارد که بر این آموزه ها تأکید دارد.
به طور کلی، اطلاع رسانی به مجموعه از فعالیت های مربوط به ارتباطات گفته می شود که هدف آن ایجاد شناختی از واقعیات، اخبار درست و اطلاعات کامل در خصوص عوامل، موضوعات، مسائل و اتفاقات است و بدون اینکه به شناخت و آگاهی مخاطبان خدشه ای وارد سازد، دیدگاه هایی بی نقصی را در مورد مسائل موجود به وجود می آورد.
با این توضیح می توانیم ویژگی های اساسی اطلاع رسانی اسلامی را در موارد زیر بیابیم:
- حقیقت: یعنی در جستجوی واقعیت صحیح است و شک را روا نمی دارد.
- عینیت: یعنی اطلاع رسانی اسلامی به منطق و روش شناسی علمی گردن می نهد تا اغتشاش ها و آشفتگی ها را روشن سازد.
- گفتگو: بدین معنا که اطلاع رسانی بر پایه گفتگو استوار است و برای تمامی آراء و نظراتی که در چارچوب ارزش ها و اصول اسلامی ارائه می شوند، احترام قائل است.
- عشق نورانی و هماهنگی: اطلاع رسانی اسلامی همان طور که از تعصب و قشری گری به دور است، از هر چیزی که تنفر و انزجار به وجود می آورد، پرهیز می کند.
- دعوت به صلح: اطلاع رسانی اسلامی بیانگر آن است که اسلام، دین صلح است.
- نفی نژاد پرستی: یعنی اطلاع رسانی خود را به هر کسی معرفی می کند، بدون اینکه به نژاد یا رنگی توجه داشته باشد.
- احترام به ادیان الهی: ویژگی دیگر اطلاع رسانی آن است که مخالف ادیان الهی نیست، بلکه به آنها احترام می گذارد و همه پیامبران و پیام آوران را به رسمیت می شناسد.
- رعایت اصل انصاف: یک نظام اطلاع رسانی معتقد به نرمش خود را درون محدودیت های قابل قبول نگه می دارد و بدون اینکه از اصل و ماهیت اسلام دور شود، با تمدن نوین جهان ارتباط برقرار می کند.
با فرض این واقعیت که امور یادشده همگی از قرآن کریم و سنت پیامبر انتظار می رود و مبتنی بر اصول اسلام است، می توان چنین نتیجه گیری کرد که ویژگی های اطلاع رسانی اسلامی مجموعه ای از ارزش های انسانی و اخلاقی را به وجود می آورد که عمل و رفتار آدمیان را هدایت می کند.
اصول راهبردی اطلاع رسانی اسلامی
استراتژی اطلاع رسانی اسلامی با منافع عالی اسلامی پیوند دارد. همراه با طرح ها و سیاست های مصوب کنفرانس های سران کشورهای اسلامی، استراتژی اطلاع رسانی در جستجوی دستیابی به اصول بنیادین ذیل است:
1. پرورش انسان مسلمان
یکی از وظایف اصلی اطلاع رسانی همراه با نهادهای دیگر در جهان اسلام، پرورش انسان مسلمان است. برای این هدف طرح های اطلاع رسانی ملی در هر کشور اسلامی باید دربرگیرنده برنامه ها و لوازمی باشد که به اصول زیر منتهی می شود:
1-1. فراهم کردن شناختی از دین اسلام برای فرد مسلمان که او را در زندگی و در ارتباطش با دیگران در پرتو اصول اسلام راهنمایی کند؛ به طوریکه او یک مسلمان واقعی گردد.
1-2. ارائه شناختی از تاریخ و تمدن اسلامی برای فرد مسلمان و آگاه کردن او به دستاوردهای آن و دانشمندان مسلمان که مشعل دانش را در دوره ای که جهان غرب هنوز در تاریکی زندگی می کرد، در دست داشتند؛ به طوریکه آثار آنها در طی شش قرن همچون مرجعی اصلی برای همه جهانیان به شمار می آمد.
1-3. تهیه اطلاعات پایه ای برای مسلمانان در خصوص گذشته و حال کشورهای اسلامی، منابع، زمینه ها و ابعاد پیشرفت آنها، به طوریکه مردمان مسلمان را نسبت به یکدیگر آشنا سازد و روحیه شکوفا شدن میان آنها را تعمیق بخشد.
1-4. فراهم ساختن اطلاعات روز در زمینه های علم، فنّاوری و فرهنگ معاصر برای مسلمانان. اسلام جستجوی دانش را برای انسان حتی در دوردست ترین نقاط توصیه می کند. همچنین آنها را به توسعه و پیشرفت توصیه نموده، از عقب ماندگی، بی خبری و بی سوادی برحذر می دارد.
1-5. تأکید مجدد به ارزش کار و درخواست از مسلمانان برای افزایش محصولات خود جهت منافع آنها و هر آنچه که به جامعه آنها تعلق دارد.
1-6. تأکید مجدد بر ارزش های اصیل جامعه و هنجارهایی که با اصول اسلام هماهنگ هستند و درخواست از همه مسلمانان برای حفظ آنها و افتخار ورزیدن به آنها.
2. خودشناسی و گرایش عقلانی معطوف به دیگران
جهان اسلام باید به نیازها و درخواست هایش پاسخ گوید. جهان اسلام در همان حال که در بعضی از مناطق، بزرگ ترین سهم را از نظر منابع جلوبرنده دارد، به والاترین اصول و ارزش ها نیز مجهز است. با این حال، از برخورد باز با تمدن مدرن و اخذ عناصر مثبت آن ممانعت به عمل نمی آورد. بنابر این، خودشناسی در برابر اطلاعاتی که متناسب با سنت ها و آداب اسلامی نیستند و از سوی کانال های ماهواره ای پخش می شوند، ضروری است.
3. اصلاح تصویر اسلام در سطح بین الملل
در رویارویی با تبلیغات غیر منصفانه رسانه های گروهی غربی و نیروهای ضد اسلامی، چه کسانی که آگاهانه دست به چنین اقداماتی می زنند و چه آنهایی که ناآگاهانه با اسلام ضدیت می ورزند، اطلاع رسانی اسلامی باید تصویر اسلام را برای افکار عمومی جهانی به شیوه ای عینی و قابل فهم اصلاح کند و بیان نماید که اسلام دینی منعطف و دعوت کننده به عدالت، آزادی و صلح است؛ آیینی است که از حقوق بشر حمایت می کنند و همگان را به همکاری، نیکوکاری و پرهیزکاری دعوت می کند. اسلام از گناه پرهیز می کند و برابری را برای نوع انسان خواستار است و ظلم و قشری گری را مردود می شمارد.
4. مبارزه با گرایش های افراطی مدعی دینداری
اطلاع رسانی اسلامی باید در مبارزه با گرایشات افرادی که ظرفیت های ما را ناکارآمد جلوه می دهند و به دنبال نابود کردن اذهان پاک جوانان مسلمان تحت عنوان دعوت به دین جدید هستند، سهیم باشد. این القاء وجود تردید و نگرانی ها در خصوص اثبات و امنیت جوامع اسلامی، باعث بازگشت به دوران بی خبری و ناآگاهی می گردد.
5. تبلیغ استفاده از زبان عربی در میان کشورهای اسلامی
دلیل اهمیت ترویج استفاده از زبان عربی آن است که قرآن کریم و احادیث اسلامی و نیز بخش وسیعی از فرهنگ و تمدن اسلامی زبان عربی است. ضمن اینکه باید ارزش های فرهنگی اسلامی که در قرآن و روایات ارائه شده به زبان های دیگر نیز عرضه شود تا همگان از این گنجینه الهی بهره مند گردند.
6. رسانه های گروهی اسلامی مدرن
جهان به پیشرفت های بزرگ در زمینه فنّاوری رسانه ها در گسترده زمین و در فضا گواهی می دهد. برای دستیابی به هدف های استراتژی، اطلاع رسانی اسلامی باید از جدیدترین روش ها برای اثربخشی، قدرت بخشیدن و سرزنده بودن رسانه های مخصوص به فرد استفاده کند و کشورهای اسلامی بایسته است که رسانه های جمعی خود را روزآمد نمایند و از هیچ کوششی در این زمینه دریغ نورزند تا حضور اطلاع رسانی اسلامی در عرضه فنّاوری و اطلاعات به گونه ای مؤثر احساس گردد.
7. ورود به عصر جدید
مسلمانان در حال حاضر یک چهارم جمعیت جهان را به خود اختصاص داده اند و در منطقه وسیعی از جهان زندگی می کنند. نقش اطلاع رسانی اسلامی به آنجا محدود می شود که انسان های مسلمان را نسبت به یکدیگر آشنا سازد. بنابراین، اطلاع رسانی اسلامی تا آنجایی که امکان دارد باید از طریق برنامه ها و سیاست هایی که بهترین کاربست کانال های فضایی و ماهواره ای اسلامی موجود را فراهم می سازد، وارد عصر جدید گردد تا آن دسته از برنامه ها و سیاست هایی که متناسب با آرمان ها و هدف های اطلاع رسانی اسلامی نیستند را تحت تاثیر قرار دهد. ماهواره ها باید به گونه ای مطلوب تغذیه شوند و کانال های ماهواره ای هم به گونه ای ایجاد شوند که شبکه ماهواره ای اسلامی پاسخگوی نیازهای آتی باشد و قوتی اثربخش را برای حضور اطلاع رسانی ماهواره ای بین المللی که در فضای جهان اسلامی به سرعت در حال رشد است، تأمین کند.
8. تثبیت و تأمین نیروی انسانی کارآمد
تربیت و تأمین نیروی انسانی کارا در زمینه اطلاع رسانی، یک بخش اساسی استراتژی اطلاع رسانی اسلامی است. شماری از نیروهای انسانی می توانند با فنون پیشرفته نظام های اطلاع رسانی و روش های مهندسی جدید همگام شوند. بنابراین، تامین و پرورش افرادی که در زمینه های مختلف اطلاع رسانی، در سطح ملی و فراملی کار می کنند، ضروری است. ضمن اینکه بازپروری دائمی باید از یک طرف، قابل حصول باشد و از سوی دیگر، به پیشرفت های جدید در زمینه فناوری های ارتباطات نزدیک باشد.
9. تشویق مؤسسات و صنایع مورد نیاز برای محصولات اطلاع رسانی
یکی از مسائل حیاتی که باید توسط کشورهای عضو سازمان کنفرانس اسلامی مورد حمایت واقع شود، تأسیس صنایع مورد نیاز برای محصولات اطلاع رسانی در سطح ملی و منطقه ای است. یک نیاز اضطراری به چنین صنایعی در مراحل رشد آتی اطلاع رسانی اسلامی احساس می شود. برای کشورهای اسلامی زمان آن فرا رسیده است که این صنایع را ایجاد کنند؛ چرا که اطلاع رسانی اسلامی مدت زیادی است که در حکم مشتری این صنایع در جهان خارج بوده است.
پی نوشت: