مقدمه
امروزه فضای نوین و جدیدی فرا روی ما گشوده شده و با تشکیل حکومت اسلامی، مسئولیت های سنگینی بر دوش روحانیت و حوزه‌های علمیه قرار گرفته است؛ زیرا نهاد دینی حوزه، همواره متصدی و داعیه‌دار تأسیس دولت اسلامی و حکومت داری بوده است. فضای مجازی، تأثیر عمیقی بر زیست بومی که در آن به سر می‌بریم، گذاشته و سیطره وسیعی بر شئون جامعه پیدا کرده و در عمل، مسئولیت سنگینی را بر عهده حوزه و روحانیت، به عنوان متولّیان حوزه دین و فرهنگ، گذاشته است. برای درک درست این رسالت سنگین، باید حال و آینده فضای مجازی، نسبت آن با حاکمیت دولتها و نیز پیچیدگی فناوری‌های نوین و تهدیدها و فرصتهای آن را به درستی شناخت.
در طیّ دو دهه اخیر، با سه گام بلند فنّاوری رو به رو بوده ایم؛ نخست با آمدن تلفن همراه، ارتباطات و مکالمات، کم کم به سوی اینترنت و تبادل انواع محتوا در بستر تلفن همراه حرکت کردیم؛ به عبارت دیگر، دسترسی به اینترنت محتوا، به معنای توانایی مبادله انواع اطّلاعات، همچون: صوت، تصویر و متن، از طریق گوشی‌های تلفن همراه میان مردم فراهم شد.
در گام بعد، اینترنت محتوا، به اینترنت خدمات تبدیل شد؛ یعنی علاوه بر اینکه در این فضا اطّلاعات مورد نیاز کاربران مبادله می شد، تعاملاتی در حوزه های مختلف شکل گرفت که از آن به «اینترنت خدمت» تعبیر می کنیم. یکی از مصادیق مهم آن، تجارت الکترونیک است که کاربر می تواند در بستر اینترنت، اقدام به خرید و فروش نماید.
در گام سوم که اینک در آن قرار داریم، رسانه‌های اجتماعی شکل گرفت که به شبکه های اجتماعی مجازی معروف شدند. این گونه رسانه ها، اجتماع ما را دچار تحوّل کردند؛ به طوری که بستر بسیاری از مناسبات و تعاملات بین حاکمیت و مردم، میان مردم با بخش خصوصی و بین بخش خصوصی با بخش تجاری و اقتصادی، در بستر رسانه های اجتماعی شکل می گیرد. در زمان های گذشته، برای مبادله پیام، رسانه و یا کسب و کار، لازم بود در بستر عینی و فیزیکی همچون خیابان حضور پیدا می کردیم؛ أمّا امروزه تمام این بسترها در فضای رسانه های اجتماعی فراهم شده و حتّی تعاملات روزمره انسانی نیز در این عرصه انجام می‌شود.
گذر از شبکه های اجتماعی به اینترنت اشیاء
اتّفاقی که در حال رویدادن است و گام دیگری در فضای مجازی محسوب می شود، ظهور پدیده ای به نام اینترنت اشیاست. در اینترنت اشیاء، به دنبال هویت دادن به بسیاری از اشیائی هستیم که پیرامون ما قرار دارد؛ یعنی می توانیم با اشیاء از راه دور یا نزدیک ارتباط برقرار کنیم و تعاملات خودمان را به شکل جدیدی شکل دهیم.
تا کنون در فضای مجازی افراد با رسانه های اجتماعی، تعامل بین آحاد جامعه را شکل می دادند و موجی ایجاد می کردند و مثلاً می توانستند صنف کامیون داران را که می خواستند اعتراضی را انجام بدهند، به همدیگر متّصل کنند و به یک شبکه متّحد تبدیل شوند و در عمل، پیامی را به جامعه اعلام نمایند که باعث شود در یک شهر یا نقطه‌ای از کشور، اتّفاق خاصّی بیفتد. همه این نوع رخدادها و حوادث، در بستر شبکه‌های اجتماعی مجازی شکل می گرفت؛ امّا با ظهور فنّاوری اینترنت اشیاء، در حال گذار از این مرحله هستیم؛ یعنی به جای اینکه انسانها با یکدیگر ارتباط برقرار کنند، علاوه بر این ارتباط انسانی، ارتباطی بین انسان و شیء مورد نظر اتفاق می‌افتد که از آن تعبیر به اینترنت اشیاء می شود؛ یعنی اشیاء در فضای اینترنت در دسترس قرار می گیرند و قابلیت شناسایی و ردیابی پیدا می کنند.
با اینترنت اشیاء، امکان دسترسی به همه اشیاء متصل به اینترنت برای جامعه و حاکمیت فراهم می شود؛ برای مثال، در قضیه اعتراض برخی کامیونداران، به وسیله این فنّاوری نوپدید می توان فهمید کامیونها کجا جمع شده اند؛ یعنی می توان به آسانی رفت و آمد کامیونها و یا مسافت طی شده توسط آنها را ردیابی کرد و در صورت لزوم قادر خواهیم بود به صورت خودکار، برخی از کارکردهای آنها را به جریان بیندازیم یا قطع کنیم.
مثال دیگر اینکه شما از یک شهر به سوی شهری دورافتاده حرکت می کنید که هوای آنجا سرد است. طبیعتاً وقتی به خانه مورد نظر برسید، باید بخاری را روشن کنید و ساعتی سرما را تحمل نمایید تا اتاق گرم شود؛ ولی با اینترنت اشیاء، قبل از اینکه به آن مکان برسید، یک ساعت زودتر بخاری منزلتان را روشن می کنید و زمانی که برسید، از همان لحظه ورود از اتاقی گرم و دلپذیر برخوردار می شوید. اینها نمونه هایی کوچک از مصادیق بسیاری است که نشان می دهد در حال گذار از مرتبه اینترنت رسانه های اجتماعی، به اینترنت اشیاء هستیم.
ارتباط اینترنت اشیاء و حاکمیت
موضوعی که در این مجال به بحث و بررسی آن می پردازیم، مسئله ارتباط و نسبت اینترنت اشیاء با حاکمیت و حکومت اسلامی است. برای فهم بهتر موضوع، باید دانست که اینترنت اشیاء، در همه حوزه های: فرهنگ، اجتماع، سلامت، اقتصاد و یا سیاست کاربرد دارد و هر چیزی که قابلیت مدیریت از راه دور را داشته باشد، در این عرصه قابل گفت‌و‌گوست؛ مثلاً ثبت گوشی های تلفن همراه، مدّتی است که توسط مسئولان دنبال می شود؛ حال آنکه هویت بخشی به این ابزار با استفاده از اینترنت اشیاء، می تواند به راحتی از قاچاق و واردات غیرقانونی گوشی های همراه جلوگیری کند.
همچنین، در حوزه سلامت و امور پزشکی، شاهدیم از طریق یک سری ابزار یا ساعت الکترونیکی که به بدن بیمار وصل می شود، به صورت برخط و هوشمند بیمار را رصد می کنند و بسیاری از علائم حیاتی او را کنترل می نمایند و متناسب با بازخوردی که از آن اطّلاعات دریافت می کنند، پزشک مربوطه نسخه یا داروی لازم را برای بیمار تجویز می نماید یا به سفارش نوعی رفتار و حرکات خاصّ به بیمار می پردازد.
در حوزه کشاورزی نیز امروز در دشت مغان، یک طرح آزمایشی داریم که درصد قابل ملاحظه‌ای از آب کشاورزی را صرفه جویی کرده، بهره وری کشت را افزایش داده است. در کشور ایران، زمین های خیلی بزرگی وجود دارد که معمولاً به صورت مکانیزه آبیاری می شود؛ یعنی مثلاً آب از طریق شیلنگ به صورت کنترل از راه دور پخش می شود. حال که موضوع اینترنت اشیاء مطرح شده، این امکان وجود دارد که دولت، مرکز کنترلی در تهران ایجاد کند و از پایتخت، زمین‌های کشاورزی دشت مغان را تحت اشراف مدیریت خویش قرار دهد؛ یعنی به وسیله سنسورهایی که در آن دشت قرار دارد، درجه هوا یا مقدار باران را سنجه کند و متناسب با آن، به آبیاری مزارع کشاورزی بپردازد؛ به بیان دیگر، از طریق سنجه‌های مختلف و با قابلیت اینترنت اشیاء، اطلاعات لازم به مرکز مدیریت کشاورزی ارسال می شود و در آنجا تعیین می شود که فلان دشت یا منطقه، به چه مقدار آب نیازمند است و فقط به همان میزان لازم، آبیاری هوشمند صورت می گیرد.
در حوزه محیط زیست نیز سنجه تعداد و وضعیت درختان و نیز آلودگی هوا و نسبت بین آنها و بسیاری امور دیگر، قابل ارتباط با اینترنت اشیاست؛ مثلاً به کمک اینترنت اشیاء مطلع می شوید که میزان آلودگی هوای تهران چقدر است. بعد از آن، قانونی تصویب می کنیم که مثلاً رفت و آمد خودروهای دارای پلاک زوج یا فرد، در سطح شهر تهران چگونه باشد. در حالت فعلی، هیچ سنجه ای در اختیار نداریم که اگر چنین قانونی تصویب شد، عملیات و نتایج آن را اندازه گیری و کنترل کنیم؛ أمّا اگر در سطح شهر سنجه‌ها و سنسورهایی را قرار دهیم که میزان آلودگی هوا را اندازه گیری کنند و به مرکز کنترل گزارش بدهند، در این صورت به راحتی می توان اعلام نمود که مثلاً امروز بر اساس میزان آلودگی فعلی، شهروندان تا چه حد می توانند وارد خیابان بشوند و یا در چه محدودهای وارد گردند. بدیهی است که تنها در این فرض است که می توان فواید و نتایج مربوط به طرح و قانون مصوّب را به طور ملموس مطالعه و بررسی نمود.
فناوری RFID چیست؟
یکی از ابزارهای مهمّی که اینترنت اشیاء در اختیار ما قرار می دهد، نوعی تراشه‌های بسیار ظریف و کوچک است به نام «سامانه شناسایی امواج رادیویی» یا «سامانه شناسایی بیسیم» که به اختصار RFID یا Radio Frequency Identification خوانده می شود. این ابزار، یا به صورت ضمیمه به اشیاء می چسبد، یا مثل بارکد روی آنها قرار می گیرد و یا در درون آن به صورت پوشیده و مخفی تعبیه می شود. این ابزار، باعث می شود یک شیء که پیشتر هیچ هویت قابل رصد و ارزیابی از راه دور را نداشت، از این به بعد، قابلیت شناسایی و اندازه‌گیری پیدا نماید؛ یعنی می توان فهمید که این شیء کجا رفت، کجا مصرف شد و به چه نحوی در حال مدیریت شدن است.
امروزه در جهان، افزون بر هزار میلیارد برچسب های هوشمند آر.اف.آی.دی تولید می شود و بر روی اشیاء قرار می گیرد تا اشیاء را وارد فضای اینترنت کنند و به آنها هویت و قابلیت رصد ببخشند. یکی از طرح های خیلی ساده آن، در شهرداری تهران اتفاق افتاد و آن، کنترل ماشینهای حمل‌ونقل بار بود؛ مثلاً وانت بارهایی که در شهرداری تهران بار حمل می کردند، با فاصله زمانی متفاوت به نقطه شروع باز می گشتند و زمانی که از آنان سؤال می شد چرا دیر برگشتید، پاسخ می دادند که ترافیک جاده باعث شد دیرتر از موعد برگردیم. امّا وقتی شما سیستم حمل‌ونقل خود را به اینترنت اشیاء متّصل کنید و یک سری سنسورها یا ابزارهای الکترونیکی را روی ماشین راننده نصب کنید، آن وقت تمام کامیونهای تحت امرِ شما قابلیت کنترل و رصد دارند و معلوم است فلان ماشین آیا واقعاً گرفتار ترافیک شده یا اینکه دنبال کارهای شخصی خودش رفته است. از این رو، شاهدیم که تولید آر.اف.آی.دی، به عنوان یکی از برترین فعّالیت های اقتصادی دنیا مطرح شده و هر روز هم رو به رشد و افزایش است. البته زمانی بود که قیمت یک آر.اف.آی.دی چیزی حدود هشت دلار بود؛ أمّا اکنون به مبلغی حدود یک سِنت رسیده است؛ این مسئله یعنی تولید آر.اف.آی.دی به صرفه است و همگان می توانند اشیاء خودشان را به این ابزار مجهز نمایند.
یکی از گرفتاری‌های عصر ما، ورشکستگی صنعت نشر کتاب است که بسیار جدّی است. علّت آن این است که یک ناشر، کتاب خود را چاپ می کند و ناشر یا شخص دیگر، بدون اطّلاع ناشر اصلی، آن کتاب را کپی‌برداری کرده، به چاپ می رساند و به تعداد زیاد پخش می کند و در عمل، موجب کاهش فروش ناشر اصلی می شود؛ در حالی که ممکن است ناشر اوّل، اصلاً متوّجه این اتفاق نشود. بدیهی است که فهمیدن اینکه فلان کتاب، کپی برداری از کار دیگری است، کار ساده‌ای نیست؛ ولی امروز به کمک ابزارهایی مثل آر.اف.آی.دی، ابزاری در میان جلد یا داخل کتاب نصب می شود و قابلیت رصد پیدا می کند.
شخصی می گفت در طی سفری که به یکی از کشورهای اروپایی داشتیم، کیف پول ما را دزدیدند؛ ولی سارق فقط دلارهای ما را دزدید و اصلاً به اسکناسهای یورو دست نزده بود! وقتی دلیل آن را پرسیدیم، گفتند اینجا با استفاده از اینترنت اشیاء یورو قابلیت رصد و پیگیری دارد؛ ولی دلار، این گونه نیست.
رشد سرمایه در حوزه فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات
با توضیحاتی که گذشت، دانستیم که امروزه با اقتصادی جدید در دنیا مواجه هستیم؛ اقتصادی برخوردار از سرمایه هایی کلان و برخاسته از فنّاوری های نوین که توانسته است حاکمیت را در کشورهای مختلف تحت سیطره و نفوذ خود درآورد. در عصر حاضر، نفوذ فناوری فقط در حیطه پژوهش، تحصیل، مطالعه، خرید و فروش و یا کسب و کار نیست؛ بلکه فنّاوری اطلاعات و ارتباطات، در متن حاکمیت کشورها و افکار و اندیشه اجتماع رسوخ کرده است. در دنیای کنونی، به کمک فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات می توان انقلابی نو به پا کرد و حتّی کشوری را ساقط کرد یا دولتی را روی کار آورد یا از سر کار برداشت.
نگاهی به شرکت های معروف در دهه اخیر، از نظر میزان سرمایه های در گردش و نیز سهام این شرکت ها در بازارهای سهام که قابلیت عرضه داشته است و نیز افولی که طی چند سال به واسطه ظهور و بروز شرکت های فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات با آن رو به رو بوده اند، معیارهای تازه‌ای از ابعاد سرمایه‌گذاری در حوزه فناوری اطّلاعات به دست می دهد؛ مثلاً شرکت جنرال الکتریک در سال 2001 میلادی، 406 میلیارد دلار سرمایه در گردش داشته است. در کنار آن، شرکت میکروسافت 365 میلیارد دلار، سپس شرکت نفتی اکسون قرار دارد و بعد از آن نیز چند فروشگاه زنجیره‌ای که همه در آن سالها جزء برترین سرمایه‌داران اقتصاد جهانی بوده اند و در شمار غولهای اقتصاد دنیا شناخته می شدند؛ أما چند سال بعد، همه چیز به گونه ای دیگر رقم خورد. البته در سال 2011 میلادی شرکت میکروسافت به دلیل تعصباتی که روی نرم‌افزارهای خود داشت، در رشد اقتصادی عقب افتاد و شرکت اَپل که تولیدکننده سخت افزار و نرم افزار در امریکاست، جای او را گرفت. در این سالها، هنوز شرکت اکسون، شرکت های چینی مشابه و یا شرکت چندملیتی شِل، رتبه های نخست گردش مالی دنیا را دارند؛ امّا طی حدود چهار سال، یعنی از سال 2011 تا 2015 میلادی، شاهد تحولاتی در حوزه فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات بودیم که همه چیز، از جمله گستره اقتصاد و سرمایه را تحت الشعاع خود قرا داد. در سالهای 2016 و 2017 میلادی، یعنی یکی دو سال گذشته، تمامی شرکتهای نفتی و شرکتهای صنعتی، جایگاه خودشان را در رتبه اوّل جهانی از دست دادند و پنج شرکتی که جایگزین آنها شده، همگی شرکتهای فعّال در زمینه فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات هستند؛ مانند شرکت: اَپل، آلفابِت که شرکت مادر گوگل است، مایکروسافت، آمازون و فیسبوک. این شرکتها، امروزه قریب به 70 درصد سرمایه‌های جهانی را در اختیار دارند.
آنچه گویای رشد و جابه جایی شرکتهاست، سرازیر شدن سیل سرمایه ها به سوی شرکت های فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات و ترقی سرسام آور تجارت و سرمایه در بستر فضای مجازی و تجارت الکترونیک است؛ از جمله در کشور خودمان، این رشد و توسعه سرمایه در فضای مجازی و تجارت الکترونیک را در برخی وبگاه ها همچون دیجی‌کالا شاهد هستیم که گستره‌ای از خرید و فروش ها را از صحنه بازار سنّتی به فضای مجازی و فروشگاه دیجیتالی منتقل کرده است. البته پایگاه‌های مشابه دیجی‌کالا امروزه زیادند که در نوع خود، الگویی برای کسب و کارهای مجازی به شمار می روند.
یکی دیگر از وبگاه‌های مطرح در دنیا، فیسبوک است که نوعی شرکت فنّاوری اطّلاعات است و سر و کارش با داده و دیتاست. در واقع، سرمایه این شرکت، فقط اطّلاعات است که اطّلاعات دریافتی از سراسر جهان را مدیریت می کند. این شرکت می خواهد جای شرکتی مثل جنرال الکتریک را بگیرد که موتور هواپیما و جت می سازد و در ردیف اوّلین سرمایه‌داران جهانی است.
بنابراین، می توان إذعان داشت که اتّفاق مهمّی در دنیا روی داده و همچنان در حال پیشرفت و تثبیت است. اکنون نیز که بحث اینترنت اشیاء مطرح شده، عرصه های تازه ای برای سرمایه گذاری در فضای مجازی به وجود آمده و به همین ترتیب، در تمامی حوزه‌های اجتماعی، مسائل نوینی برای حاکمیت و کشورداری مطرح شده است. اینترنت اشیاء، محدود به چیزهایی که در این نوشتار به آنها اشاره کردیم، نیست و بسیاری از عرصه ها مانند: اقتصاد، فرهنگ، اجتماع، سلامت، امنیت و مقاومت را نیز شامل می شود. امروزه در برخی حوزه ها این فنّاوری بروز و ظهوری نکرده و در بعضی عرصه ها مثل اقتصاد یا امنیت نیز شاهد توسعه اندکی از فنّاوری اینترنت اشیاء هستیم و در حوزه هایی مثل موشک و هواپیما و رادار، بیشتر فراگیر شده است؛ ولی به مرور زمان، همه این حوزه ها در اختیار اینترنت اشیاء قرار خواهد گرفت. باور داریم که زمانی فراخواهد رسید همه اموری که در دایره حاکمیت قرار دارد، تحت نفوذ فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات، از جمله اینترنت اشیاء قرار خواهد گرفت؛ به بیان دیگر، جامعه به سمت و سویی حرکت می کند که بدون فنّاوری قابل مدیریت نیست. بنابراین، اگر کسی بخواهد رئیس یک کشور باشد، باید ابزارهای فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات را در تمامی حوزه ها در اختیار داشته باشد؛ و گر نه دیگران چرخه حکومت را در دست می گیرند.
گاهی افراد گمان می کنند سکان حکومت را در دست دارند، به بازار سرمایه و کسب و کار اشراف دارند، بر جناح خاصّ سیاسی یا جریانی مشخص تسلّط و نفوذ دارند و حتّی هزینه های هنگفتی هم در این مسیر به کار می گیرند، ولی از قدرت شبکه‌های اجتماعی و مجازی غافل‌اند؛ چون ممکن است ناگهان کسی در یک کانال فضای مجازی، چیزی کلیدی بگوید و آن را در کانالهای مختلف بازنشر دهند و در نتیجه، فضای فکری و عمومی جامعه به نفع یا ضرر شخص یا گروه خاصّی تغییر کند و مثلاً کسی که تا حالا احتمال رأی آوردنش زیاد بوده، به یکباره اعتبار خود را از دست بدهد و تمام محاسبات و پیش‌بینی‌ها به هم بریزد؛ زیرا ابزار رسانه ای مدرن و شبکه اجتماعی وسیع در فضای مجازی به میدان آمده و پیامی مشخص ـ فارغ از راست یا دورغبودنش ـ به نحوی چشمگیر در میان آحاد جامعه جریان و سریان یافته است و عدّه کثیری را همراه خود بسیج نموده است. اصولاً بسیج‌سازی، نقشی است که شبکه‌های اجتماعی در حال انجام آن هستند. در کنار خیل بسیجی که ما در فضای فیزیکی داریم، گاهی یک جمعیّت بسیجی الکترونیکی شکل می گیرد که حاکمیت کشورها را تحت تأثیر قرار می دهد. امروزه، این جریان‌سازی‌ها، ریاست دستگاه های حاکمیتی، قانونگذاران، مجریان و مصلحان را تحت تأثیر قرار داده است.
اگر حاکمی معتقد باشد که برای اداره یک جامعه، نیازی به ابزارها و فناوری‌های روز ندارد، چنین کسی فقط از حکومت ذهنی برخوردار است و حکومت واقعی و عینی نخواهد داشت. حوزه حکمرانی مجازی که ترکیبی از شبکه های اجتماعی، هوش مصنوعی و اینترنت اشیاست، حوزه‌ای است که دنیا را در آینده دچار تحول می کند. در سال گذشته، ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه که ذهن بسیار ظریف و دقیقی در این حوزه ها دارد، موقع مراسم بازگشایی مدارس روسیه گفته اگر کسی در هوش مصنوعی توفیق داشته باشد، پیشگام است؛ یعنی می تواند یک قدم از دیگران جلو برود و حکمرانی جهان را در اختیار بگیرد.
برخی کمپانی ها در حال ساخت ابزار و ماشینهای خودکار و هوشمند در حوزه های گوناگون هستند؛ برای مثال، پهباد یک نوع هواپیمای بی سرنشین است که به شکل هوشمند عمل می کند؛ از قبیل پهبادهای نقطه زن که مجهز به نقشه های الکترونیکی و ابزارهای فنّاورانه جنگی‌اند؛ مانند آنچه در جنگ سوریه علیه تروریستها استفاده شد و قابلیت کنترل از راه بسیار دور، حتی از یک کشور دیگر را داشتند. مشابه این امر، اگر کسی بتواند سرباز هوشمند زمینی بسازد، دیگر نیازی به ارسال نیروی انسانی به صحنه جنگ نیست؛ این سربازها به انواع سلاحهای دفاعی و تهاجمی یا دوربین‌های دید در شب و سنسورهای حرکتی و حرارتی مجهز خواهند بود و به راحتی می توانند به هدف خود حمله کنند. از این رو، دنیای فردا، دنیای ربات ها خواهد بود. یک کارخانه تولید سرباز هوشمند، به آسانی می تواند میلیونها ربات بسازد و یک ارتش رباتیک با امکانات متنوّع شکل بگیرد که بتواند در هر نقطه از این کره خاکی به عملیات بپردازد. البته این گونه موضوعات، یکی از تهدیدهای اینترنت اشیاست؛ ولی امید است که إن شاء الله با ظهور حضرت ولیعصر (عج)، مصلحان و مؤمنان، اختیار این گونه کارخانه ها را به دست بگیرند؛ ولی به هر حال، این جریانی است که دنیا به سوی آن حرکت می کند و در عمل، انتخاب های انسانی را کاهش می دهد و مکانیزه شدن و هوشمندسازی اشیاء جهان را توسعه می دهد. هوش مصنوعی هم می تواند تهدیدی برای بشریت باشد و هم فرصتهای خوبی را برای رشد و توسعه زندگی ایجاد نماید؛ همه اینها بسته به این دارد که انسان روزگار ما، چگونه از هوش مصنوعی بهره برداری کند.
نظر به اهمّیّت این فنّاوری، آمریکا در حوزه هوش مصنوعی طیّ چهار سال چیزی حدود 17/9 میلیارد دلار سرمایه گذاری کرده است. شرکت های چینی نیز تقریباً 2/5 میلیارد دلار در این حوزه سرمایه گذاری نموده اند؛ البته چینی ها برنامه ریزی کرده اند که تا سال 2045 میلادی در زمینه هوش مصنوعی از آمریکاییها سبقت بگیرند.
بنابراین، باید متولّیان امر در کشور ما خیلی به این مسئله دقّت و اهتمام نشان دهند و به این پرسش اساسی، پاسخی مناسب دهند که آیا در چنین جهانی می توانیم به روشهای سنّتی، حاکمیت خودمان را بر کشور یا دنیا همچنان حفظ کنیم؟ یا اینکه حفظ حاکمیت، به برخی تصمیمات جدّی و سرمایه گذاری های جدید در حوزه فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات وابسته است؟
به طور کلّی، مجموعه فضاهای هوشمند را می توان با اینترنت اشیاء مدیریت نمود؛ مانند: خانه هوشمند، کشاورزی و صنعت هوشمند و یا دولت هوشمند. آنچه امروزه ما بسیار نیازمند آن هستیم، دولت هوشمند است. دولتی که آگاهی لازم را ندارد در حوزه حاکمیتی او چه اتفاقی قرار است بیفتد و بعد از بروز حادثه، تازه به فکر جلسه گذاشتن و تصمیم گیری می افتد، دولت هوشمند نیست. دولت فعّال و منطبق با فنّاوری روز، به دولتی می گویند که در حوزه های گوناگون حاکمیتی همچون: سیاست، اجتماع، فرهنگ و اقتصاد، به صورت خودکار و برخط تصمیم گیری می کند. چنین دولتی، وقتی مثلاً قیمت دلار بالا می رود، به آسانی و با کمترین صدمه، بازار را مدیریت می نماید و جلوی بروز فاجعه را میگیرد. بنابراین، در دنیای امروزی که تغییر و تحول در جامعه، بسیار سریع صورت می گیرد، نیازمند تصمیم گیری های آنی، اثربخش و متّکی به ابزار و امکانات فنّاورانه و مدرن هستیم؛ امکاناتی که باید در اختیار دولتها و حاکمیتها باشد تا بتواند به اهداف خویش نائل آید.
ویژگی های دولت هوشمند
لازمه داشتن دولت هوشمند، آن است که اهداف و شاخصه هایی را مدّ نظر قرار بدهیم و آنها را در چارچوب هایی معیّن دنبال کنیم.
1. مقاومت سریع دولت در مقابل تکانه ها و شوک های فرهنگی، اقتصادی یا سیاسیِ وارد شده توسط به کارگیری ابزارهای فنّاورانه. یکی از شوک های ملموس برای جامعه ما، مشکلات اقتصادی است؛ برای مثال، وقتی قیمت دلار در عرض چند شب به دو یا سه برابر افزایش پیدا می کند، روشن است که این تکانه‌ها، فضای اقتصادی کشور را به تلاطم می اندازد؛ در حالیکه دولت هوشمند به راحتی در مقابل این گونه تکانه ها مقاومت می کند و به سرعت نیز واکنش نشان می دهد. در هر کشوری امثال این حوادث همیشه وجود دارد؛ مهمّ این است که پس از بروز چنین شوک هایی، بتوانیم اقدامات زود هنگام و اثربخشی را از خود بروز دهیم؛ مثلاً در ماجرای اقدام تروریستی اهواز در روز ارتش که به شهادت عدّه ای از هموطنان عزیزمان منجر شد، اگر از امکانات حاکمیت هوشمند برخوردار بودیم، خیلی زودتر از اینها می توانستیم واکنش نشان دهیم؛ زیرا هر دقیقه تأخیر در این گونه حوادث تلخ، صدمات زیانباری را به دنبال خواهد داشت.
بنابراین، نخستین کاری که یک حکمران یا دولت هوشمند باید انجام دهد، این است که با ابزارهای فنّاورانه، برنامه های مقاومتی و راهکارهای سریعی را در برابر تکانه ها و رخدادهای مربوط به حوزه‌های مختلف طراحی کند.
2. تصمیمها، مقررات و عملکردهای دولت باید از نظر اقتصادی که امروزه نقطه عطف چالش های کشور است، پایدار، باثبات و هوشمندانه باشد. اینکه مردم ببینند یکشبه تمام سرمایه شان از دست رفته و در فلان بانک اختلاس صورت گرفته و برخی افراد دلّال بدون هیچگونه گردش مالی، صاحب سرمایه های هنگفت شده اند و یا قیمت اجناس دو سه برابر شده، اینها همگی نشانه هوشمندنبودن دولت است که در نتیجه، به بی‌ثباتی وضع اقتصادی جامعه دامن می زند و نارضایتی مردم را در پی خواهد داشت و در عمل، بزرگترین ضربه را به حاکمیت می زند؛ در حالی که اقتصاد سالم و حاکمیت هوشمند، باید از ویژگی پایداری و ثبات برخوردار باشد. به همین جهت، باید از ابزارهای کافی در حوزه فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات بهرهمند باشیم تا بتوانیم تصمیمات به موقع و اثربخشی را در حوزه اقتصاد بگیریم.
در حوزه محیط زیست هم وضع به همین منوال است. چنانچه دولت از هوشمندی و ابزارهای لازم در این زمینه استفاده نکند، مثلاً در شهر اهواز وقتی هوا آلوده می شود، صدها نفر روانه بیمارستان می گردند، شبکه برق رسانی دچار مشکل می شود و عدّه کثیری با مشکلات عدیده ای رو به رو می شوند و به دنبال آن، مسائل اجتماعی و نارضایتی های مردمی نیز بروز خواهد کرد. یک دولت هوشمند، باید پیش از بروز حادثه، به فراخور زیرساخت هایی که دارد، به همه مسئولان خود دستورات لازم را ابلاغ کند و به شهروندان خود نیز اطلاع‌رسانی کند که مثلاً فردا از منازل خویش بیرون نیایند و یا تدابیر لازم را پیشبینی نمایند.
3. دولتمردان باید با بهره‌گیری از فنّاوریهای هوشمند و شبکه های اطّلاعاتی سراسری، کشور را در تمام ابعاد به شکلی متعادل رشد دهند. در برخی از نقاط دور دست کشور، مانند بعضی از مناطق در استان هرمزگان، گاهی مردم به آب شرب مصرفی خود نیز دسترسی ندارند؛ ولی در یک شهرِ استانی دیگر، آن قدر امکانات رفاهی گسترش یافته که برخی چند بار در هفته استخرشان را از آب پر و خالی می کنند؛ این مسئله، نشانه آن است که از سیطره و اطّلاع مناسبی در حوزه حاکمیتی خود برخوردار نیستیم و توان مدیریت و توزیع عادلانه منابع خویش را نداریم و حال آنکه کشور باید در همه مناطق و در تمام ابعادش، رشدی متعال و متناسب داشته باشد. بدیهی است که چنین هدفی، جز در سایه بهره مندی از ابزارهای نوین فنّاوری اطّلاعات ممکن نیست؛ زیرا ابزارها در حوزه فناوری اطلاعات مانند اینترنت اشیاء، این امکان را فراهم می سازد؛ یعنی به کمک این فنّاوری می توانیم امکانات هر نقطه از کشور را هویت ببخشیم و آن را به درستی مورد رصد و پایش قرار دهیم.
4. تصمیمات روزآمد، کارشناسانه و مبتنی بر واقعیات جامعه، از دیگر ویژگیهای دولت هوشمند است. تمـامی آنچـه تـاکنـون بیـان شد، در صورتی تحقق می پذیرد که انتخاب و به کارگیری ابزار و دانش فنّاورانه، هم متّکی بر تصمیماتی کارشناسانه و متخصّصانه باشد و هم تصمیمات دولتمردان در این حوزه، مبتنی بر اطّلاعات و آمار و حقایق جامعه باشد؛ اینکه روزی یک فنّاوری جدید بیاوریم، ولی در به کارگیری و استفاده مطلوب از آن تعلّل بورزیم و بعد از یکی دو سال، آن را کنار بگذاریم و دوباره سراغ فنّاوری دیگر برویم، اشکالی است که آسیب های جدّی به کشور وارد می نماید.
برای مثال، در قوه قضاییه یک سری پابندهای الکترونیکی برای زندانیان طراحی شده بود. وقتی سخت افزارهای این فنّاوری تهیه شد، مقرّر گردید که یک نرم افزار برای مدیریت آن نیز تهیه بشود. مدّتی در تهیه آن نرم افزار تأخیر واقع شد و همین امر، سبب گردید که نرم افزار تهیه شده با سخت افزار این کار همخوانی نداشته باشد و در عمل، مجبور شدیم سخت افزارهای مربوط به آن را کنار بگذاریم و به سراغ یک سخت افزار دیگر برویم. امروزه، تغییر و تحولات در حوزه فنّاوری، بسیار سریع اتّفاق می افتد و چنین تحوّلی، تصمیمات سریع و اقدامات به موقع می طلبد.
5. برای رسیدن به یک حاکمیت هوشمند، باید پیاده سازی دولت الکترونیک را در تمام زمینه ها پیگیری کنیم؛ اولاً دولت باید به صورت جدّی در حوزه تلفن همراه و شبکه های اجتماعی مجازی، حضور داشته باشد و خدمات خویش را از طریق ابزارهای هوشمند به تمام مردم در همه نقاط کشور عرضه کند؛ نه اینکه خدمات خود را به مراکز استانها اختصاص دهد. بدیهی است که مراجعه مردم به کلانشهرها و مراکز استانها، جز إتلاف وقت، هزینه و سرمایه، و ایجاد ترافیک در شهرهای بزرگ و بروز آلودگی هوا و نارضایتی ارباب رجوع، نتیجه ای نخواهد داشت.
همچنین، در زمینه ایجاد فضای کسب‌وکار، دولت هوشمند باید همه موانع راه تولیدکنندگان و کارآفرینان این عرصه را از طریق مجاری الکترونیکی و دسترسی‌های شبکه‌ای برطرف کند و به هنگام اخذ مجوز توسط متقاضیان، انجام تمام مقدّمات و ارسال و دریافت مدارک تهیه مجوز رسمی حِرف و مشاغل را از طریق سامانه های هوشمند تسهیل نماید تا اشخاص مراجعه کننده با کمترین وقت و هزینه، به ثبت و ارسال مدارک خویش برای مراجع ذیصلاح اقدام کنند و در کوتاه ترین زمان ممکن نیز پاسخ خود را دریافت نمایند. دولت هوشمند نیز باید سامانه های مدیریتی کشور را یکپارچه سازد تا بتواند اطّلاعات هویتی و شهروندی افراد را به راحتی استعلام نماید. دولت الکترونیک باید از طریق اینترنت ملّی، به مدارک شغلی، هویت شخصی، اسناد ملکی، سوابق کاری، مالی و قضایی آحاد جامعه دسترسی داشته باشد تا به آسانی بتواند روند اخذ مجوز برای کسب‌وکار را مدیریت کند. در دنیای کنونی، همه اطّلاعاتی که در دست حاکمیت قرار دارد، به همدیگر ارتباط داده شده و در شبکه‌های کامپیوتری ثبت و ضبط شده اند و تمامی نهادهای حکومتی به آن دسترسی دارند.
اگر چنین شبکه یکپارچه و مرتبطی در کشور و بدنه دولت ایجاد شود، جلوی بسیاری از مفاسد گرفته می شود. امروزه تعلّل در راه اندازی شبکه ملّی اطلاعات و عدم حراست از اطّلاعات کشور و نداشتن بانک های اطّلاعات ملّی در داخل، بزرگترین نقطه ضعف و چالش حاکمیت در کشور ما به شمار می رود؛ چون در حال حاضر، تمام اطلاعات ملّی ما از طریق شبکه های اجتماعی مجازی، در اختیار بیگانگان قرار می گیرد. آنگاه روی مجموعه اطّلاعاتِ به دست آمده از مردم یک کشور، از جنبه های مختلف به تجزیه و تحلیل می پردازند و برای اهداف شوم خود از آن بهره می گیرند. به این اطّلاعات حجیم و بزرگ که از کشورهای مختلف در دسترس نهادها و سازمان های اطّلاعاتی دیگر کشورها قرار می گیرد، اَبَرداده یا بیگ‌دیتا گفته می شود که در جهان کنونی، ثروتی عظیم و سرمایه ای در خور توجّه به شمار می رود.
برای مثال، وقتی در کشور ما لاستیک گران می شود، کامیوندارها به یکدیگر پیام می دهند و درباره معضلاتِ به وجود آمده، صحبت و گلایه می کنند و بعد از مدّتی نیز در محلّی خاصّ تجمّع می کنند تا اعتراض خود را به گوش مسئولان برسانند که در این میان، شاهد ناهنجاری ها و آشوب هایی می شویم که فراتر از در خواست های صنفی است. حقیقت این است که شاید پیام هایی که میان خود رانندگان کامیون ردّ و بدل می شود، خیلی اهمّیّت نداشته باشد، أمّا باید توجّه داشت، کسانی که خارج از مرزها مدیریت فضای مجازی کشور ما را در دست دارند، همه این اطّلاعات را به کمک ابزارهای نوینی که در اختیار دارند، دریافت و تحلیل می نمایند و سپس، حرکت ها و تجمّعاتی را در کشور راه می اندازند و برای ضربه به این نظام، برنامه ریزی می کنند؛ به بیان دیگر، هر کلمه پُرتکراری در شبکه های مجازی، توسط ماشین های تحلیل اَبَرداده در صدر مطالعات سازمان های جاسوسی دنیا و استکبار جهانی قرار می گیرد و سپس، این اطّلاعات به همراه تحلیل و بررسی و نقشه راه، به کسانی که می خواهند مملکت ما را برهم بزنند، تحویل داده می شود. بنابراین، ضرورت تشکیل شبکه ملّی اطّلاعات و یکپارچه سازی داده های ملی معلوم می گردد.
بدون هیچگونه شکی، تمام دیتاهای موجود در تلگرام مورد تحلیل رسانه ای قرار می گیرد و به راحتی می فهمند که ما بیشتر از همه به دنبال چه چیزی هستیم. قضیه گرانی دلار و معضلاتی که از این رهگذر عاید کشور ما شده، نتیجه همان تحلیلهایی است که دشمنان بر روی اطلاعات ما انجام داده اند؛ برای مثال، وقتی مردم به یکدیگر پیامک می زنند و درباره خرید یا فروش دلار صحبت می کنند، ابزارهای پیشرفته و هوشمندی که در آن سوی مرزهای کشور طراحی شده، به راحتی به تحلیل مجموعه این اطلاعاتِ جمع شده مبادرت می ورزد و نتیجه آن، بروز آشفتگی در بازار دلار و فضای اقتصادی کشور خواهد بود. اگر در مدیریت این مسئله کوتاهی کنیم، باید تبعات آن را هم بپذیریم؛ مثلاً شبکه هایی همچون توییتر که بخش قابل ملاحظه‌ای از سهامش در دست سعودیهاست، اخباری را تولید می نمایند که به نفع خودشان است و ما نباید از چنین شبکه هایی انتظار داشته باشیم که برایمان اخبار صحیح و آرامبخش تولید کنند.
پس، تا زمانی که دولت به ابزارهای نوین فنّاوری مجهّز نشده و روند حاکمیت صورت هوشمند نیافته است، مجبوریم برای مدیریت کشور و جلوگیری از فعّالیّتهای مخرّب دشمنان انقلاب، جلوی بسیاری از پایگاه‌ها، شبکه‌های اجتماعی و پیامرسانهای خارجی را بگیریم تا دچار بحران سیاسی، اقتصادی یا فرهنگی نشویم.
سخن پایانی
یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی در تحلیل ابرداده‌ها، اتّفاقاتی را رقم می زند که برای حاکمیت های غیرهوشمند، مشکلات عدیده و دردسرساز را به بار خواهد آورد؛ مثلاً اَبَررایانه ها با استفاده از هوش مصنوعی، رباتهایی را درست می کنند که به طور خودکار، در شبکه های مجازی، برخی وقایع و اخبار را سلسله‌وار لایک می کنند و خبری را که مدّ نظرشان است، به اوج می رسانند تا در جوامع هدف خویش، موجی از حمایت یا مخالفت را درباره برخی موضوعات پدید آورند.
به طور کلّی، حاکمیت صحیح، خدمتگزار و کارآمد، نیازمند ابزارهای فنّاوری اطّلاعات و ارتباطات است و در جامعه اطّلاعاتی، برای حفظ و ماندگاری حاکمیت و ارائه خدمات بهتر، چاره‌ای جز تجهیز به دانشها و ابزارهای روزآمد نداریم. دولت هوشمند، به راحتی می تواند همه حوزه های حکومتی را مدیریت کند؛ برای مثال، در سایه فناوری و هوش مصنوعی به خوبی می توان موضوع هدفمندکرن یارانه ها را حلّ کرد؛ چون ابزارهایی ماشینی وجود دارد که اطّلاعات و توانایی مالی افراد را تحلیل می کند و گزارش می دهد. سپس، بر اساس شاخصه هایی که از طریق سامانه های مختلف کشور قابل استخراج است، افرادی که استحقاق دریافت یارانه دارند، از بقیه متمایز می گردند و البته این مسئله، هیچ منافاتی با حریم خصوصی اشخاص ندارد و هیچ کسی از اطّلاعات خصوصی افراد مطلع نمی شود؛ زیرا همه این روند، فقط به دست ابررایانه ها و نرم افزارهای خاصّ انجام می شود. طرحهای فناورانه بسیاری هست که بدون دخالت نیروی انسانی، این قضیه را مدیریت و حلّ و فصل می کند.
بنابراین، برای دستیافتن به حاکمیت هوشمند، ضمن در نظر گرفتن هزینه لازم برای انجام این کار، باید نظام یکپارچه سازی در حوزه های گوناگون: بانکی، ملکی، هویتی و یا قضایی ایجاد شود تا حکمرانی هوشمندانه حاصل گردد؛ و گرنه با وجود دشمنانی که تا بنِ دندان به فنّاوریهای روز مسلح هستند، دچار آسیب‌ها و چالش‌های جدّی خواهیم شد.
پی نوشت ها: