واژگان کلیدی: تبلیغ، پایگاه های اسلامی، تبلیغ اینترنتی
اهمیت تبلیغ در عصر فنّاوری
تبلیغ دین مبین اسلام و احکام و دستورات نورانی آن، از دیر باز مورد توجه عالمان و مروجان احکام و اصول دینی بوده است؛ چنان که حوزه های علمیه، فلسفه پیدایش خود را تحقق آیات تبلیغ می دانند.(1) بر این اساس، امروزه تبیین، تبلیغ و توسعه فرهنگی دین از مهم ترین مسائل مورد نظر علماء، و اندیشمندان عرصه دین و مذهب به شمار می آید و در این مسیر، طلاب و فضلاء دینی از یک سو، و دست اندرکاران حوزه های علمیه و تبلیغات از سوی دیگر، تلاش های مستمری را پی گیری نموده و سختی های بسیاری را متحمل شده اند.
آنچه باید به عنوان یک اصل مسلم در تبلیغات دینی رعایت گردد، تناسب شیوه های مختلف تبلیغی با سطح مخاطبان است. استفاده از ابزارها و قالب های گوناگون، توجه به مقتضیات زمان و چگونگی شرایط مخاطب و زمان او، از مهم ترین اصول تبلیغات است.
امروزه اطلاع رسانی و تبلیغ دارای ابزارهای مختلفی است. در دهکده جهانی، یکی از فراگیرترین این ابزارها که دامن تمام بشر را گرفته، اینترنت است. در کشور ایران، هم اکنون قریب به 13 سال است که از ورود اینترنت می گذرد و روزبه روز نیز گسترش و توسعه بیشتری می یابد؛ چنان که بنا بر تحقیقات انجام شده در تصویری که از پنج سال آینده ایران ترسیم شده، چنین آمده است:
«گرایش به فنّاوری دیجیتال تا حدی بالا خواهد رفت که تعداد شبکه های رایانه ای در هر سال با سه برابر افزایش روبه رو می شود. ضریب نفوذ اینترنت در شهرستان ها به بیش از 9 درصد افزایش می یابد و بر تعداد کاربران جوان روزبه روز افزوده می شود و در نهایت، به جایی خواهیم رسید که هر فرد در هر هفته به طور میانگین 20 ساعت از اینترنت استفاده می کند».(2)
با این وصف، اکنون زمان آن فرا رسیده است که همان طور که برای تبلیغ در حوزه های مختلف برنامه ریزی و هزینه می شود، برای تبلیغ اینترنتی هم باید اندیشه ای جدی از سوی حوزه علمیه و پایگاه های اسلامی همسو، صورت گیرد. افزون بر این، زمان آن فرا رسیده که مراکز آموزش های کاربردی برای این کار نیرو تربیت کنند، مراکز و پایگاه های شبهه افکن را بشناسند و به دفاع از کیان دینی در فضاهای مجازی اینترنت همت گمارند و این گونه، برای تبلیغ اینترنتی زمینه و فضای مناسبی را فراهم آورند.
در حال حاضر، تعداد معدودی از طلاب و دین پژوهان حوزوی هستند که به صورت خودجوش و داوطلب در اینترنت به امور تبلیغی می پردازند که حمایت از این قبیل افراد می تواند یکی از مهم ترین کارهای صاحبان پایگاه های اسلامی یا متولیان تبلیغ دین باشد.
پایگاه های اسلامی و تبلیغ
پایگاه های اسلامی و در دایره محدودتر پایگاه های شیعی را می توان از لحاظ نوع و محدوده فعالیت به پنج نوع تقسیم کرد:
- پایگاه های فرهنگی، تبلیغی و اطلاع رسانی دینی؛
- پایگاه های وابسته به مراکز آموزشی و پژوهشی؛
- پایگاه های وابسته به سازمان ها و نهادها؛
- پایگاه های وابسته به شخصیت های برجسته علمی و فرهنگی؛
- صفحات شخصی و وبلاگ ها.
ارائه تعریف دقیق از پایگاه های اسلامی بستگی به این دارد که از چه زاویه ای به آن بنگریم و چه ملاکی را برای آن در نظر بگیریم؛ به هر حال آنچه فعلاً به عنوان پایگاه اسلامی مطرح و معرفی می شود، در یکی از دسته های فوق جای می گیرد. تاکنون بیش از 1530 مورد از این پایگاه ها شناسایی و طبقه بندی موضوعی شده اند. گفتنی است که این آمار غیر از صفحات شخصی و وبلاگ هاست.(3)
مطلب دیگر اینکه سه عنصر: پیام دهنده، پیام گیرنده و پیام ارکان تبلیغ را تشکیل می دهد و برخی، ابزار تبلیغ را نیز به آن افزوده اند. افزون بر این، برای انجام وظیفه تبلیغ، عوامل و عناصر دیگری نیز وجود دارد که کم توجهی به آنها از تأثیر تبلیغات دینی می کاهد؛ سه عنصر اساسی: ویژگی های فردی مبلغ، محتوای مطالب و ابزار و شیوه های تبلیغی عواملی هستند که می توانند در پیشبرد اهداف دین و گرایش و اقبال مردم به دینداری اثری تام داشته باشند. از این رو، باید توجه داشت که تبلیغ و برخورد صحیح با مخاطب، خود یک تخصص است و بهره برداری مفید و مؤثر از آن، افراد و فضاهای خاص خود را می طلبد.
حال باید دید که جایگاه تبلیغ در پایگاه ها و صفحات اسلامی اینترنت کجاست و تا چه حد به آن پرداخته شده است؟
در حال حاضر، مهم ترین و مشهورترین و حتی بزرگ ترین پایگاه های اسلامی، پایگاه های نوع اول هستند که وجهه فرهنگی و تبلیغی دارند. این پایگاه ها معمولاً بیشترین هزینه ها را به خود اختصاص داده اند که البته اطلاعات بسیاری را نیز عرضه کرده اند.
آنچه هم اینک از سوی پایگاه های اسلامی عرضه می شود، معمولاً ارائه منابع و متون دینی در دسته ها و موضوعات مختلف است. برخی از این پایگاه ها صرفاً متن محورند و هدف پیش روی خود را فقط ارائه متن های مختلف قرار داده اند، بدون آنکه حتی امکانات پژوهشی خاصی را برای انبوه متون دینی خود فراهم آورند و حتی برای متون دینی اصلی نظیر قرآن و نهج البلاغه هم کم ترین ویژگی های پژوهشی را نیز در نظر نگرفته اند.
اما تعدادی دیگر از پایگاه های اسلامی، مطالب متنوع و ارزشمندی را در طبقه بندی های متعدد موضوعی عرضه کرده اند و برخی از ویژگی ها و امکانات پژوهشی نظیر جستجو به شکل های مختلف را فراهم آورده اند.
نکته قابل توجه این است که بیشتر آنچه در پایگاه های مذکور عرضه شده است، قبل از آنکه برای عوام قابل فهم و استفاده باشد، بیش از همه برای محققان و پژوهشگران در سطوح مختلف فراهم آمده است. مخاطبان اصلی این پایگاه ها کسانی هستند که از حدّعامه فهیم بالاترند و حتی در مواردی باید در زمینه ای از موضوعات علوم اسلامی متخصص هم باشند؛ به عبارت دیگر، پایگاه های اسلامی برای مخاطبان پایین تر از سطوح علمی مذکور کمتر اندیشیده اند و حتی در ارائه مطالب و عرضه پایگاه، از اصول و قواعد تبلیغی غفلت ورزیده اند.
مشکل دیگر در پایگاه های اسلامی این است که عمده فعالیت های دینی اینترنت، از سوی مراکز و مؤسسات پژوهشی و یا مراکزی که امر عرضه اطلاعات را به عهده دارند، صورت گرفته است. این مراکز خود به تولید اطلاعات و عرضه بدون حساب و کتاب آن پرداخته اند و گاهی نیز ارائه اطلاعات به وسیله مرکزی انجام شده که وظیفه پژوهش و تولید اطلاعات را به عهده نداشته است.
حاصل این همه تلاش آن است که بدون توجه به نیازهای واقعی و شناخت روش های تبلیغ، حجم انبوهی از اطلاعات در دسترس کاربران قرار می گیرد که در نهایت، جز مخاطب زدگی چیز دیگری به دنبال ندارد.
تبلیغ، ابزار خاص خود را می طلبد و با صرف ارائه چندین کتاب، مجله و مقاله نمی توان نیاز همگان را بر طرف ساخت. شاهد این مدعا آمارها و نظر سنجی های بسیاری است که از مراجعه اندک مخاطبان به بخش های ارائه متون و مقالات هر پایگاه حکایت دارد؛ در حالی که مراجعات و اظهار علاقه کاربران به بخش های چند رسانه ای و متنوع و قسمت هایی که بیشتر با نیازهای عمومی آنها سازگار است، بسیار بیشتر بوده است.
همچنین تبلیغ، زبان خاص خود را نیز می طلبد؛ ممکن است کسی که در اینترنت حضور می یابد و در اتاق های گفتگو شرکت می کند و یا از نوشته های او استفاده می گردد، اهل فضل و دانش باشد و توانایی های ارزشمندی هم داشته باشد، اما برای بیان توانایی های خود با مشکل روبه رو باشد و با وجود برخورداری از قدرت بیان، زبان خاص سخن گفتن با مخاطب را نداشته، با فرهنگ او آشنا نباشد.
بنابراین، بایسته است که پایگاه های اسلامی رسالت ها و اهداف پیش روی خود را متناسب با حوزه فعالیت خویش تقسیم نمایند؛ به این معنا که مراکز پژوهشی فقط به تولید محتوا بپردازند و حتی آن را در اینترنت هم عرضه کنند، و مراکز آموزشی و تبلیغی نیز مبلغ اینترنتی تربیت کنند و به ارائه آموزش های لازم برای استفاده از این ابزار همت گمارند و در فضاهای تبلیغی اینترنت حضوری چشمگیر داشته باشند.
در این صورت، مخاطب محتوای مراکز علمی و پژوهشی، دیگر عموم مردم نخواهند بود؛ بلکه مخاطب آنها کسانی هستند که نقش میانجی را ایفا می کنند؛ میانجی ها از علوم و دانش دین بهره مندند و با زبان مخاطب و فرهنگ و نیازهای او آشنا هستند. اینان ضمن استفاده از محتوا و مطالب پایگاه های مذکور، آن را به زبان روز و متناسب با نیاز مخاطب به طرف مقابل خود القاء می کنند.
پایگاه های اسلامی باید به گونه ای باشند که مبلغ بتواند زودهنگام و به آسانی به منابع و مآخذ پژوهشی مراکز رجوع کند و متناسب با سطح و سنّ مخاطب به ارائه آنها بپردازد.
اهمیت این ویژگی در جایی آشکار می شود که مبلغان دینی بخواهند برای امر مقدس ارشاد و راهنمایی به کشورهای خارجی رهسپار گردند؛ زیرا دسترسی آنها به منابع دینی بسیار محدود است و در مواردی برای حمل منابع چاپی یا نرم افزای با ممانعت کشورها و حکومت ها مواجه می شوند. اینجاست که بهترین راه برای دسترسی و حل مشکل آنان پایگاه های اسلامی و محتوای غنی آن خواهد بود.
علاوه بر این، لزوم تنوع گرایی و عرضه محتوا مطابق با شناخت خواسته ها و روحیات مخاطب، از جمله مسائل مهمی است که باید مورد توجه جدی پایگاه های اسلامی غیر تخصصی قرار گیرد. آنها باید مخاطب خود را عموم مردم بدانند و حتی در مورد مخاطبان خارجی باید به ارائه ابتدایی ترین موضوعات و دستورات دینی توجه بسیاری نشان دهند؛ چنان که نامه های رسیده از سوی همین مخاطبان گواه آن است که متقاضی آموزش مسائل اولیه دینی و دستورات و احکام ابتدایی اسلام بوده اند.
اما صاحبان پایگاه های نوع آخر؛ یعنی صفحات شخصی و وبلاگ ها، باید بیشتر به سراغ مصادیق بروند و زاویه دیدشان را قدری تغییر دهند. در این صورت است که حتی باید گزینه های اصلی پایگاه خود را بر اساس خواست مخاطب و نیاز وی ترتیب دهند.
افزون بر این، ضروری است که مسائل و مطالب عرضه شده ضمن برخورداری از سادگی و روانی، حساسیت برانگیز هم باشد؛ چنان که یکی از نویسندگان و کارشناسان مسیحی خطاب به مبلغان مسیحیت در مورد شیوه عرضه مطالب دینی، همین موارد را توصیه کرده است.
به هر حال، حوزه علمیه و پایگاه های اسلامی دارای قوت ها و توانایی های ارزشمندی هستند که باید زمینه های لازم را برای بروز این استعدادها و قوت ها در فضای جهانی اینترنت فراهم ساخت و از ابزارهای نوین معاصر در جهت تبلیغ احکام و معارف دینی استفاده مطلوب را برد.
به امید آنکه همگام با رشد اینترنت، عرضه اطلاعات هم به تخصصی شدن بینجامد و فعالیت های دینی اینترنتی به صورت واقعی بر اساس اهداف و وظایف هر مؤسسه، صورت گیرد.
پی نوشت ها: