چگونه است که موضوعی همچون «اسلام در اینترنت» می تواند به بررسی موضوعات هوشمندانه ای همچون «تجددگرایی و سنت گرایی»، «داوری شخصی»، «فردگرایی و تفسیر شخصی از متن»، «امت مجازی»، «وضعیت ارجاع به متون مقدس، سایر متون و اشخاص»، «نقش و خصوصیات یک محقق» و بسیاری از دیگر موضوعات بپردازد؟ اگر چه سخنرانی دکتر «ابرشت هوفهنیز» خارج از محدوده الکترونیکی مسلمانان در شبکه جهانی اینترنت را در نظر نگرفته، اما بازتاب تمام این ایده ها در این حوزه ذکر شده است. آیا اینترنت بازتاب واقعی حقیقت مسلمانان است؟ و یا حقیقت خود را در شبکه های اینترنتی مسلمانان انعکاس می دهد؟
برخلاف دیگر دستاوردهای فنّاورانه همچون تلویزیون، محققان مسلمان مذاکرات قابل توجهی درباره اعتبار این رسانه با توجه به قوانین الهی نداشته اند. علی رغم عدم توجه علماء اسلامی، ابعاد فرهنگی و اخلاقی اینترنت موضوع بحث محافل متعددی بوده است. موضوع اصلی سخنرانی «هوفهنیز» را عمدتاً «اینترنت و تغییر ارزش های اخلاقی در جوامع مسلمان» شکل داده است؛ چرا که در نظر او نفع اقتصادی حاصل از اینترنت هیچ گاه در نظر گرفته نمی شود. او در سخنرانی خود تأثیر واقعی اینترنت را بر جهان اسلام خصوصاً نسبت به منافع اسلام و چگونگی تأثیر آن بر ارزش های اخلاقی نشان داده است. اما می گوید: در میان 150 پایگاه اینترنتی محبوب عربی تنها 50 پایگاه اسلامی وجوددارد. این تعداد در مقایسه با آمار کشورهای دیگر از جمله ایالات متحده که دین در تمام ابعاد جامعه نقش مهمی را ایفا می کند، نشان می دهد که مسلمانان به موضوع دین خود علاقه آشکاری دارند.
اگر از نظر آماری به این موضوع نگاه کنیم، همان طور که تحقیقات «هوفهنیز» نشان می دهد، در سال 2002م رقم کلی کاربران اینترنت در کشورهای مسلمان 7/5 میلیون بود که 3% جمعیت این کشورها را در برمی گیرد و انتظار می رود که این رقم تا پایان سال 2005م به 25 میلیون نفر برسد که تنها 8% از جمعیت کشورهای مسلمان را در بر می گیرد.
بر اساس اظهارات او، اینترنت در ماهیت خود رسانه ای برای نسل جوان است و البته از آنجا که جوانان تشکل های فکری و اخلاقی جوامع را تشکیل می دهند، تأثیر رایانه و اینترنت در این قشر از افراد جامعه می تواند تشدید شود، به خصوص، زمانی که با موضوعات حساسی چون دین سروکار دارند. از این رو، چگونگی بازتاب ارزش های ذاتی اینترنت بر ماهیت مسلمانان به عنوان کاربران، از مسائل مهم به شمار می رود. کاربران اصلی اینترنت را افراد میان سالی تشکیل می دهند که در حرفه خود مهارت دارند؛ اما اکنون این دایره وسیع تر شده و دیگر گروه های اجتماعی را نیز در بر می گیرد. با همه این اوصاف، به نظر می رسد شبکه اینترنت فضای مناسبی تلقی می شود که به فرایند اجتماعی کردن جوانان می پردازد و این امر از دلایل اصلی تغییر ارزش ها در کشورهای مسلمان است. آمار نشان می دهد که زنان بیش از مردان از اینترنت استفاده می کنند و افراد بیشتری با پیشینه تحصیلی سطح پایین از اینترنت بهره می برند. همچنین، بیشتر کاربران اینترنت را شهرنشین ها تشکیل می دهند که به طور حتم این امر در تغییر ارزش ها تأثیر بسزایی دارد.
در کشورهای مسلمان، اینترنت هنوز در بین رسانه های جمعی که هر فرد از آن استفاده کند، جایگاهی ندارد؛ اما تأثیر اینترنت برای بخش خاصی از جامعه، یعنی دانشجویان، فارغ التحصیلان آموزش عالی، روزنامه نگاران، کارمندان دولت، سیاستمداران، احزاب، فعالان سیاسی و کمپانی های بزرگ به طور روزافزون بیشتر می شود.
دومین گروه، استفاده از اینترنت را با هدف ارتباط برقرار کردن با خویشاوندانی آغاز کردند که خارج از کشور زندگی می کنند. اکنون افرادی که با این هدف جزء کاربران اینترنت شدند، به دو دلیل به صورت طولانی مدت از آن استفاده می کنند: اوّل، جمع آوری اطلاعات و دوم، برقراری ارتباط.
سومین گروهی که به نظر می رسد در میان کشورهای مسلمان از محبوبیت بیشتری برخوردار است، برگزاری محفل های بحث و گفتگو است. ضمن اینکه در جمع آوری اطلاعات، از منابع غیر محلی و مهمی همچون «الجزیره و بی.بی.سی» استفاده می کنند.
بیشتر پایگاه های اسلامی، میانه رو و اصلاح طلب می باشد و غالب آنها غیر سیاسی و نو بنیانگرا بوده و خواستار تهذیب اخلاق هستند. هوفهنیز بر این امر تأکید می کند که پیام های نظامی که به کشورهای اشغال شده ای چون فلسطین و عراق ارتباط دارند، از محبوبیت کمتری برخوردار است. حتی در نظر فعالان سیاسی مسلمان، اینترنت تنها به مثابه یک منبع تحقیقاتی به شمار می رود تا ابزاری برای یکی کردن اهداف مشترک. از همین روی بیشتر پایگاه های کشورهای مسلمان به مسائل سیاسی کشورهای متبوع خود اشاره ای نمی کنند.
جای تعجب نیست که اینترنت در میان جوانان از محبوبیت بسیاری برخوردار است. احتمال تغییر ارزش ها به موجب استفاده از اینترنت، به نقش جایگاهی بستگی دارد که محتوا و ابزار ارتباطات در اجتماعی کردن جوانان و شکل عقاید آنها بر عهده دارد. در زمینه تغییر شکل عقاید، کشورهای مصر، عربستان سعودی و امارات متحده عربی در صدر این جدول قرار دارند. حقایق نشان می دهد که اگرچه از لحاظی نظری، اینترنت رسانه ای است که افراد با سطح سواد پایین می توانند عقاید خود را منتشر کنند، اما در عمل، فشارهای اقتصادی از عوامل محدود کننده این امر به شمار می رود.
از آنجا که اینترنت دسترسی یکسانی در اختیار تمام ناشران الکترونیکی قرار می دهد، یک اعتبار مجازی برای نویسنده، ناشر و خواننده به وجود آورده است. داشتن فضای الکترونیکی می تواند افراد، احزاب و سازمان ها و غیره را یکسان نشان دهد؛ به عنوان مثال، دانشگاه »الازهر» که یکی از قدیمی ترین دانشگاه های اسلامی به شمار می رود، با یک گروه حاشیه ای و نه چندان مهم از یک جایگاه و اعتبار برخوردار است.
بنابراین، می توان نتیجه گرفت که حضور مسلمانان در اینترنت، مطابق قواعد و شرایطی است که فضای الکترونیک و تعهد مدرن در خصوص وسایل ارتباط جمعی به وجود آورده است.
زمانی که در یک جامعه، ارزش هایی همچون: فردگرایی، آزادی دینی و آزادی بیان جزئی از مسائل انتزاعی تلقی شود، دیگر ارزش ها نیز از میان می رود. البته محصولات عصر مدرن صرفاً بدون ارزش نیستند و ارزش های مدرن عمداً یا سهواً وارد دستاوردهای فنّاورانه می شود. این محصولات ارائه دهنده شرایطی هستند که در آن به وجود آمده اند. آگاهی از این امر و رویارویی با آن، مهم ترین اقدام در این بستر تلقی می شود.
به هر حال، اینترنت فرصت مناسبی را برای اصلاح افکار مسلمانان به وجود آورده و اسلام مدرن از این طریق گسترش یافته است. از سوی دیگر، اسلام سنت گرا با نظام معرفتی جامع و به هم پیوسته، سلسله انتقال تعالیم، احترام برای علما و مدرسان از ابعاد دنیوی فاصله گرفته و بر ابعاد معنوی تأکید کرده اند. سلسله تعالیم همواره به مثابه یک عرف و یک معیار اصلی برای مشروعیت تمام علوم سنتی اسلامی همچون: حدیث، تفسیر، قرائت قرآن و تصوف تلقی می شود و اینترنت به عنوان یک رسانه با ساختار خود، مورد استقبال تجددگرایان قرار گرفته است.
از این رو، با تصور این امر که اینترنت دسترسی نامحدود در اختیار کاربران قرار داده، موقعیت یکسانی برای همه کاربران فراهم کرده است و فضای الکترونیکی بدون محدودیت را در اختیار همگان قرار داده تا داوری و تفسیر شخصی خود را منتشر کنند. بر خلاف قرن هفتم که بحث درباره موضوعاتی همچون قرآن و سنت تنها مختص به علمایی بود که به این حوزه احاطه داشتند؛ اما امروزه در محافل بحث و گفتگوی اینترنتی به راحتی درباره چنین موضوعاتی تبادل نظر صورت می گیرد؛ با این تفاوت که ارائه مسائل به طور ساده و روان در اینترنت، حرف اول را می زند.
تأملی در «حضور اسلام در اینترنت»
گزارش خبرگزاری مهر از سخنرانی هوفهنیز تحت عنوان «حضور اسلام در اینترنت»، حاوی اطلاعات درخور توجهی است و تأملی کوتاه در برخی از فرازهای آن نکات و ملاحظات مفیدی را روشن می سازد که برخی از آنها را یادآور می شویم. بدیهی است که اگر به متن کامل این سخنرانی مراجعه شود، اطلاعات جامع تری به دست خواهد آمد و مطالب دقیق تر و بیشتری را می توان نگاشت.
1. انبوه پایگاه های اسلامی
اشاره سخنران به تعداد قابل توجه پایگاه های اسلامی در میان پایگاه های عربی [و حتی فارسی] ، حقیقتی آشکار است که وی صادقانه بدان تأکید کرده است.
2. حضور چشمگیر کاربران مسلمان در اینترنت
آمار ارائه شده بر اساس تحقیقات هوفهنیز در خصوص تعداد کاربران اینترنتی کشورهای مسلمان در سال 2002م، دور از واقعیت به نظر می رسد. بنابر گزارش وی در سال 2002 تعداد کل کاربران مسلمان 7/5 میلیون بوده که مطابق با پیش بینی او این رقم در پایان سال 2005م به 25 میلیون نفر خواهد رسید. حقیقت این است که هر دو رقم اشاره شده بیشتر از آن است که وی اشاره کرده است. اگرچه آمار مربوط به کاربران اینترنتی کشورهای مختلف همواره با اختلافاتی از سوی مراکز گوناگون اعلام می شود، امّا به نظر می رسد در حال حاضر، حدود دو برابر آنچه وی برای پایان 2005م پیش بینی کرده بود، کاربر مسلمان وجود داشته باشد.
هوفهنیز با توجه به این آمار، در جایی دیگر اظهار داشته که در میان کشورهای مسلمان، هنوز اینترنت جایگاه مناسبی در میان رسانه های جمعی ندارد. به نظر می آید واقعیت و نیز قضاوت اغلب دست اندرکاران این حوزه، غیر از این باشد و اینترنت در کشورهای اسلامی روند رو به رشدی را طی می کند.
3. ادعای بدون دلیل
دکتر هوفهنیز در چندین جا تأکید می کند که اینترنت با ایجاد فضای مناسبی برای اجتماعی کردن جوانان، باعث تغییر ارزش ها در کشورهای مسلمان شده است. ناگفته پیداست که پیامدهای مثبت و منفی فرهنگی اینترنت، از خصیصه های جدایی ناپذیر این رسانه فرهنگ ساز محسوب می شود؛ امّا باید توجه کرد که اولاً: این پیامد در کشورهای اروپایی و غربی که استفاده بیشتری از اینترنت دارند، شدیدتر است و ثانیاً: باید روشن شود که چه ارزش هایی و در چه سطح و گستره ای در کشورهای مسلمان توسط اینترنت متغیر شده اند.
4. عدم رعایت بی طرفی علمی
مهم ترین نکته قابل تأمل در بیانات هوفهنیز این است که وی گاهی اصطلاحاتی را به کار می برد که از اندیشه دینی خاصی نشأت گرفته و گاهی نیز حساسیت زا جلوه می کند؛ برای نمونه، وی می گوید: «بیشتر پایگاه های اسلامی، میانه رو و اصلاح طلب می باشد و غالب آنها غیر سیاسی و نوبنیانگر بوده، خواستار تهذیب اخلاق هستند». و یا در جایی دیگر بیان می کند: «اینترنت فرصت مناسبی را برای اصلاح افکار مسلمانان به وجود آورده و اسلام مدرن در این طریق گسترش یافته است». آشنایان با مباحث اجتماعی و کلامی جدید واقف اند که اصطلاحاتی نظیر؛ میانه رو، اصلاح طلبی و غیر سیاسی، دارای بار معنایی خاص در اندیشه سیاسی اسلام می باشند و برای اظهار نظر در این خصوص باید علاوه بر اینترنت با چارچوب مفهومی این واژگان به خوبی آشنا بود. به نظر می رسد که هوفهینز بی طرفی علمی را در ارزش گذاری پایگاه های اسلامی به خوبی رعایت نکرده و در برخی از این نظرات، بیشتر از اندیشه ها و دیدگاه های شخصی متأثر است.