متأسفانه! در باره اعراب روایات و احادیث اهل بیت(ع) از طرف علماء شیعه آن گونه که باید، اهتمام نشده است؛ ولی اهل سنت بسیاری از متون روایی خود را مُشَکلْ (اعراب دار) کرده اند. این در حالی است که ائمه(ع) تأکید کرده اند که: «أَعْرِبُوا احادیثنا فَإِنَّا قَوْمٌ فُصَحاء»؛ سخنان ما را اعراب گذاری کنید که همانا ما مردمانی فصیح و گویا هستیم»، ولی متأسفانه اهتمام خاصی در این زمینه صورت نگرفته است.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به منظور بازساخت و احیاء انبوه اطلاعات حدیثی اقدام به اِعراب گذاری متون اصیل روایی کرده است. این اقدام که با پشتوانه علمی و پژوهشی صورت پذیرفته، علاوه بر تسهیل در دستیابی همه علاقه مندان به مفاهیم منابع دست اوّل اسلامی می تواند تلاشی برای حفظ و صیانت این میراث عظیم اسلامی و فرهنگی برای نسل های آینده در سیر تطور و تحول زبان و فرهنگ باشد.
به منظور آشنایی بیشتر خوانندگان با چگونگی اِعراب گذاری متون حدیثی گفتگویی با جناب آقای سقایی سرپرست محترم معاونت فنی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی انجام دادیم که از نظرتان می گذرد.
» با توجه به اینکه اکثر مراجعه کنندگان به کتب روایی، دانشمندان علوم اسلامی هستند که در مطالعه متون قدیم نیازی به استفاده از واژگان اِعراب گذاری شده ندارند لطفاً بفرمایید اعراب گذاری احادیث چه فوایدی در بر دارد؟
◊ اعراب گذاری متون روایی با صرف نظر از اینکه در بازیابی و پردازش اطلاعات از طریق رایانه نتایج ارزشمندی در پی دارد، فهم عبارات را نیز آسان می کند.
ضمن اینکه زمینه بحث و بررسی بهتر را فراهم ساخته اید و خواننده با دقت و تأمل بیشتری متن را می خواند و چه بسا نکاتی را از این اعراب به دست آورد.
به همین دلیل، واژه هایی که در مورد آن اختلاف نظر وجود دارد بدون اعراب نیز در داخل کروشه قرار گرفته تا راه برای تحقیق و دریافت های دیگر در خصوص آن واژه باز باشد.
از سوی دیگر، اِعراب گذاری متون اصیل اسلامی ، فرصتی برای تحقیق در تک تک واژگان این احادیث و تصحیح این منابع به شمار می رود که علاوه بر کاربردی کردن دانش صرف و نحو، مورد توجه و عنایت ائمه طاهرین(ع)نیز بوده است.
افزون بر این، باید توجه داشت که بسیاری از کلمات عربی به شکل غیر صحیح در میان مردم و حتی طلاب علوم دینی و برخی عالمان و محققان متداول گشته است؛ به گونه ای که در مورد آن احتمال خلاف نیز نمی دهند. همین امر، پویایی زبان و تحول واژگان در میان عرب زبانان ونیز مطالعه متون قدیم و اصیل را با دشواری روبه رو ساخته است که بنا به اعتراف خود آنان اِعراب گذاری می تواند در زنده نگه داشتن زبان فصیح عربی نقش اساسی ایفا نماید؛ همچنان که امروزه در ادبیات عرب، قرآن کریم به عنوان مرجع زبان صحیح و اصیل عربی شناخته می شود که این صحت و فصاحت جز به کمک اِعراب کلمات حفظ نشده است. در متن احادیث گاهی یک کلمه بدون اعراب را به چند وجه می توان خواند که هر یک از آنها معنایی غیر از دیگری دارد. در این صورت، پیدا کردن وجه صحیح و مناسب با روایت امری ضروری است و این کار، گاهی تحقیقات گسترده ای را طلب می کندکه از توان یک نفر بیرون است. وقتی متون روایی را جمعی محقق اعراب گذاری کردند، در واقع وقت و انرژی محقق را از تتبع و تحقیق برای دریافت وجوه صحیح اعراب واژگان، به سوی فهم مفاهیم و تمرکز در موضوع مورد نظرش سوق داده اند.
» آیا مقوله اعراب گذاری، خاصه اعراب گذاری احادیث و متون روایی نظیر بحارالانوار، محقق را از تجزیه و ترکیب متن بی نیاز می کند و اصولاً چه ارتباطی میان اعراب گذاری و مبحث تجزیه و ترکیب وجود دارد؟
◊ اتفاقاً این اعراب گذاری باعث می شود طلبه ها بحث تجزیه و ترکیب را با دقت بیشتری بخوانند. وقتی شما یک کتاب را که اعراب گذاری شده بر می دارید و می خوانید و یا یک طلبه ای که مشغول تحصیل ادبیات عرب هست با این گونه متون روبه رو می شود، انگیزه ای برای نقد و بررسی پیدا می کند و این طور نیست که کاربران را از تجزیه و ترکیب بی نیاز کند و کارشان را آسان سازد؛ بلکه باعث می شود حوزه نقد و بررسی و بحث و گفتگوی بیشتر فراهم آید و احتمالات گوناگون در اعراب گذاری مطرح شود؛ مثلاً، کتابی مثل سیوطی به تجزیه و ترکیب هم توجه کرده است و یا کتاب مغنی که یک کتاب اجتهادی نحو است، معمولاً شاهد مثال می آورد و نحوه قرائت یک آیه را بحث می کند که اگر به این شکل بخوانید، درست است و دلیل آن را هم ارائه می دهد؛ این فایده اعراب گذاری است که حوزه اجتهاد و بحث را فراهم کرده است. اگر این کتب را اعراب گذاری نمی نمودند و اعراب صحیح کلمات را بیان نمی کردند، اختلاف نظرها و بحث ها در این زمینه ایجاد نمی شد.
ضمن اینکه این مباحث لفظی و عبارتی، مقدمه ای است برای درک مفهوم در حوزه هایی چون فقه که برداشت های گوناگون و جدیدی را از متون روایی در حوزه استنباط احکام شرعی به دست می دهد. البته برخی جاهاست که اعراب گذاری هم کفایت نمی کند و به وسیله اعراب کلمه هم نمی توان معنا را فهمید؛ بلکه محتاج تجزیه و ترکیب دقیق هستیم و به شناخت موقعیت واژه در عبارت نیازمندیم و این اهمیت بحث تجزیه و ترکیب را در اعراب گذاری متون روایی گوشزد می سازد، مانند این جمله که می گوید: «اَلْوَلَدُ وَ مالهُ لأَبیهِ». این عبارت را چه طور بخوانیم؟ اگر اعراب بگذاریم: «مالَهُ»، ما موصوله است؛ یعنی «آنچه برای اوست». ولی اگر اعراب بگذاریم: «مالُهُ» یک کلمه می شود؛ یعنی: «مال او». اما چنانچه بگوییم: «إِنَّ الْوَلَدَ و ماله لِأبیه»، اینجا باید ترکیب به کمک ما بیاید و جایگاه «مالهُ» را در جمله مشخص کند که اسم إنَّ است یا نه.البته اینها مثال هایی بود برای روشن شدن بحث، وگرنه نمونه هایی در متون روایی و یا فقهی ما وجود دارد که واقعاً فهم آن مشکل است و جز با تسلط بر تجزیه و ترکیب نمی توان اعراب آن را به دست آورد. در واقع، این تجزیه و ترکیب است که به کمک ما در اعراب گذاری کلمات احادیث می آید و اعراب صحیح آن را برایمان مشخص می کند و آنگاه برداشت و درک مفهوم درست از روایات به دست می آید و می توانیم در فهم صحیح روایات از تجزیه و ترکیب کلمات بهره بگیریم.
» اعراب گذاری متون روایی چه تأثیری در ارائه منابع حدیثی به صورت نرم افزارهای رایانه ای می تواند داشته باشد؟
◊ افزون بر فوایدی که به صورت کلی و عمومی برای اعراب گذاری برشمردیم، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی به علت نیاز خود به متون روایی اِعراب دار برای استفاده در معجم های رایانه ای، با تشکیل گروه اِعراب که از فضلا و متخصصان حوزه علمیه قم می باشند، مسئولیت این امر خطیر را به عهده گرفت و در طی چند سال با بهره گیری از رایانه توانست بخشی از اعراب گذاری این متون را به صورت مکانیزه انجام دهد و اکنون توانسته است بسیاری از منابع روایی اصیل را اِعراب گذاری نموده، در این راه به موفقیت قابل قبولی دست یابد. این نیازی بود که ما را به این سو سوق داد؛ یعنی متن ها را به صورت دیجیتالی در آوردیم. ضمن اینکه وقتی متون حدیثی را به صورت رایانه ای اعراب گذاری کنیم و روی لوح های فشرده عرضه نماییم ، بسیاری از محدودیت های انتشاراتی و مشکلاتی که در مسیر چاپ این گونه متون به صورت فیزیکی و روی کاغذ وجود دارد، از بین می رود و با هزینه ای بسیار کم قابل تولید، تکثیر و عرضه است. وقتی ما فواید و ضرورت های اعراب گذاری را در فضای سنتی برشمردیم، طبیعی است که در یک عرصه جدید که عصر اطلاعات و فنّاوری است و سرعت ذخیره، پردازش و بازیابی اطلاعات چندین برابر شده، تمام آن دلایل و ضرورت ها به طریق اولویت خودش را در عرصه اطلاع رسانی نوین نیز نشان می دهد.
» لطفاً در خصوص اعراب گذاری رایانه ای بحارالأنوار و کاری که مرکز تحقیقات در این زمینه انجام داده است، توضیح دهید.
◊ از اوایل شروع فعالیت مرکز، کار اعراب گذاری متون روایی هم در دستور کار قرار گرفت و بعدها روشن شد که این تصمیم درستی بوده است. همان زمان شرکت هایی مثل «صخر» که تولید نرم افزارهای اسلامی را برعهده داشتند، دیتاهایشان را با اعراب گذاری عرضه می کردند. از جمله برنامه «مشکل الحروف» بود که متون را به صورت هوشمند اعراب گذاری می کرد. ما نیز در آن ایام متن ها را به صورت دستی اعراب گذاری می کردیم و چون آن زمان محدودیت سخت افزاری داشتیم و امکانات لازم وجود نداشت و از طرفی هم تجربه کافی در این زمینه را نداشتیم، اعراب گذاری به صورت فیزیکی روی کتاب صورت گرفت و اوّلین اعراب گذاری مرکز روی کتاب «الکافی» و سپس روی تمام کتب اربعه انجام شد. روند کار این گونه بود که اعراب گذاران ما اعراب گذاری می کردند و بعد افرادی بازبینی می کردند تا این اعراب گذاری دقیق صورت گرفته و بعد از این مرحله به وسیله اپراتورها وارد کامپیوتر می شد و هنگامی که امکانات و دستگاه ها و تجربیات ما افزایش یافت ، اعراب گذاری را به طور مستقیم روی رایانه و سیستم انجام دادیم. چند جلد کتاب که به این شکل کار کردیم، کم کم به فکر افتادیم که یک سیستم مکانیزه برای انجام اعراب گذاری تهیه نماییم و برنامه ای را پیش بینی کنیم که فرایند اعراب گذاری را هم دقیق تر و پرسرعت تر و هم یک دست تر انجام دهد. بحمد الله این کار صورت پذیرفت و برنامه ای طراحی شد که باکمک آن تاکنون احادیث کتب اربعه، وسائل الشیعة، مستدرک وسائل الشیعه و متن روایی بحارالانوار را اعراب گذاری کرده ایم، که در این میان، تنها روایات بحارالانوار حدود 70% حجم کار را تشکیل می دهد. در کنار این کار، متون دیگری نیز یا بازبینی شده و یا اعراب گذاری گردیده است، مثل: قرآن کریم، نهج البلاغه و مفاتیح الجنان اینها کتبی است که در کنار کتب اربعه و دیگر کتب روایی در نرم افزارهای ما به صورت اعراب دار عرضه شده اند. در حال حاضر نیز مشغول اعراب گذاری مصادر بحارالانوار هستیم که امیدواریم این کار هم به انجام رسد. به هر حال، روند انجام کار از ابتدا کاملاً دستی بوده و بعد وارد رایانه شده و سپس برنامه های کمکی برای غلطیابی متون اعراب گذاری شده تهیه گردید و همین طور برنامه های مکانیزه دیگری که اعراب را باز بینی نماید و متن اعراب گذاری شده را با حداقل خطا ارائه می دهد که در بحارالانوار و مصادرش با این برنامه مکانیزه کار می کنیم.
» درباره الگوریتم یا منطق پردازش در اعراب گذاری بحارالانوار توضیحاتی را ارائه دهید و بفرماید که نحوه اعراب گذاری مکانیزه در این متون چگونه بوده است؟
◊ پردازش یک متن عربی و اعراب گذاری متون با اهداف مختلف مثل خوانا کردن متن و یا استخراج مشابهات متنی، با روش های متنوعی ممکن است انجام شود. این روش ها به خاطر اغراض مختلف با هم متفاوت خواهد بود؛ مثلاً اگر هدف اعراب گذاری متن باشد، روش پردازش با زمانی که بخواهیم متن را به هدف استخراج متشابهات پردازش کنیم، متفاوت است . حتی برای هدف های واحد هم روش های متفاوت وجود دارد؛ به عنوان نمونه، گاهی برای پردازش متن کاملاً مکانیزه عمل می شود و با رعایت قواعد زبان، متن را وارد رایانه می کنند و از یک برنامه برای پردازش متن استفاده می شود تا به نحو مطلوب اعراب گذاری شود.
روش دیگر اینکه ما از بانک های اطلاعاتی استفاده کنیم و از سیستم متنی با حافظه های بدون خلاقیت بهره ببریم و بعد کار اعراب گذاری را از طریق بانک اطلاعاتِ ذخیره شده انجام دهیم تا با استخراج کلمات از بانک، اعراب گذاری سامان یابد. کاری که ما انجام دادیم برای اعراب گذاری بحارالانوار، تلفیقی از این روش ها بوده است. البته آنچه ما ارائه کرده ایم یک برنامه هوشمند نیست و به نظر می رسد که چنین برنامه هایی به صورت هوشمند کاربرد چندانی ندارد؛ بلکه سعی نموده ایم برنامه کاربردی باشد. کاری که ما انجام داده ایم کاری بر اساس دیتابیس بوده و از بانک های اطلاعاتی برای پردازش متن استفاده نمودیم، اعراب را وارد متون موجود در رایانه کردیم. در این روش، برنامه به صورتی طراحی شد که اگر شما بخواهید متن را به صورت دقیق اعراب گذاری کند، طبعاً مقداری از متن توسط ماشین اعراب گذاری نخواهد شد؛ چون در این فرض، سیستم نمی فهمد که برخی کلمات را چطور اعراب گذاری نماید؛ زیرا در برخی واژه ها احتمالات دیگر هم وجود دارد. ولی چنانچه از دقت صرف نظر شود، کمیت کار اعراب گذاری بیشتر می شود؛ به بیان دیگر، گاهی شما متنی را می خواهید اعراب گذاری کنید، ولی قصد ندارید که تمام واژه های آن اعراب داشته باشد؛ بلکه فقط واژه هایی خاص یا کلماتی دشوار را می خواهید اعراب گذاری نمایید. در این حالت می توانید برنامه را به صورت دقیق تنظیم کنید تا تمام واژه ها اعراب گذاری نشود و فقط لغات خاص و مشکل اعراب گذاری شود و این چنین، از لغاتی که احتمالات گوناگون در آنها وجود دارد، صرف نظر می شود و بدون اعراب یا با اعراب ناقص ارائه می گردد. اما گاهی اوقات شما می خواهید متنی را به صورت کامل اعراب گذاری نمایید، در اینجا اگر چه میزان دقت پایین می آید و احتمال بروز، اشتباه هم وجود دارد ولی همه متن را به صورت کامل اعراب می گذارد.نتیجه ای که ما در اعراب گذاری روی متون روایی گرفتیم، این است که چیزی حدود 85% حرکات داخل کلمات درست اعراب گذاری می شود و از نظر اعراب گذاری آخر کلمات، چیزی حدود 75% درست اعراب گذاری می شود. از لحاظ کمیت هم وضعیت چنین است و از نظر بنای کلمات 90% و از نظر اعراب آخر کلمه 85% است؛ یعنی سیستم در بنای کلمات 10% و در اعراب کلمات 15% اعراب را پیش بینی نمی کند و این به خاطر احتمالاتی است که در برخی واژه ها از نظر اعراب وجود دارد.هنگام پردازش، سعی شده که در اعراب واژه ها به وجه واحدی برسیم و آن را اعراب گذاری کنیم، مثل کلمه «من» که در خواندن و اعراب گذاری آن چندین احتمال وجود دارد. اگر شما فقط همین کلمه را به رایانه بدهید، - بدون هیچ قبل و بعدی -، ممکن است سیستم هیچ اعرابی را پیشنهاد نکند؛ زیرا چندین وجه در این کلمه وجود دارد، مانند: مِنْ، مَنْ، مَنَّ و مُنَّ . اما در کلماتی مثل «علی» که در تمام وجوهش عین مفتوح است: عَلی، عَلی، عَلَی، سیستم فقط حرف اوّل را اعراب گذاری می کند. ولی روی لام دو نوع اعراب احتمال می رود، که احتمال مفتوح بودن بیشتر است: عَلَی، عَلَی، عَلِی. پس به جهت اینکه احتمال مفتوح بودن بیشتر است، حرف دوم را هم اعراب فتحه می گذارد. و یا در کلمه ای مثل: «من» که احتمال فتحه دار بودن میم بیشتر از کسره دار بودنش است؛ سیستم در اعراب گذاری فتحه میم را پیشنهاد می دهد.
گاهی اوقات نیز شما کلمه ای را با توجه به قبل و بعد و یا در یک عبارت جستجو می کنید، که اینجا قضیه فرق می کند و بحث کثرت استعمالات در متون مطرح می شود؛ مثلاً در همین کلمه «من» که احتمال می رفت سیستم آن را به صورت «مَن» اعراب گذاری کند، در جستجوی عبارتی به گونه ای دیگر اعراب می گذارد؛ زیرا به عنوان مثال، ممکن است کلمه «مَنْ» در متون روایی 2000 بار آمده و کلمه مِنْ 4000 بار ذکر شده و کلمه «مُنَّ» 5000 بار و کلمه «مَنَّ» 20/000 بار آمده باشد. در اینجا کثرت استعمال مَنَّ بیشتر از دیگر احتمالات است. بنابراین سیستم اعراب دیگری را با توجه به کثرت استعمالات و فراوانی لفظ در متون روایی پیشنهاد می کند؛ یعنی «مَنَّ» را نمایش می دهد. در لفظی مثل «علی» هم همین بحث وجود دارد. از این روست که بنده عرض کردم در اعراب گذاری بحار الانوار هم از روش بانک اطلاعاتی استفاده شد و هم از یک قواعد کاملاً برنامه ریزی شده و مکانیزه بهره بردیم.
» آیا اسناد روایات هم اعراب گذاری شده است؟
◊ بله اَسناد هم اعراب گذاری شده است و یکی از مباحث مهم در روایات همین اَسناد است و اعراب گذاری کلمات اَسناد کمک زیادی به محققان و کاربران این حوزه می کند؛ مثلاً اگر با کلمه «حمید» در سند روایات مواجه شدیم، آن را چگونه باید بخوانیم؟ اگر این شخص از زراره روایت کند، باید «حَمید» باشد، ولی اگر از ابن ابی عمیر روایت کند، باید «حُمید» باشد؛ چون حَمید بر حُمید مقدم است. بنابراین، در اعراب گذاری اسنادِ روایات نیاز به آشنایی با علم رجال است و اعراب اسناد احادیث دقت خاصی نیاز دارد و به همین دلیل، اعراب گذاری کار سخت و وسیعی است که علاوه بر نیاز به دانش هایی مثل رجال، که به دانش هایی مانند فقه و لغت نیز نیاز دارد و کسانی که در امر اعراب گذاری کار می کنند، باید این دانش ها را بدانند و یا حداقل با روش تحقیق در این گونه علوم آشنا باشند تا قول اصح و نظر درست را انتخاب کنند.
» به نظر شما آیا رایانه به تنهایی با یک سری قواعد نحوی می تواند متونی با محتوای سنگین روایی را اعراب گذاری کند؟
◊ البته در مسئله اعراب گذاری یک سری ظرافت هایی وجود دارد که مثل این است که شما بخواهید چاهی را با سوزنی حفر کنید و این، سختی و دشواری کار را می رساند. در اینجا لازم می دانم که از زحمت و تلاش برادران عزیز در گروه اعراب گذاری تقدیر و تشکر نمایم؛ زیرا در برخی موارد کار اعراب گذاری به متونی نظیر لغت یا کتاب رجال نیاز دارد تا بتوان تشخیص داد که اعراب فلان کلمه چیست. از این رو، لازم است که بر علوم گوناگون اشراف داشت و از دقت نظر خاص برخوردار بود. خاصه اینکه برخی واژه ها به شکلی در ذهن جا افتاده و به گونه ای از اعراب در لسان و متون رایج شده که خطای اعرابی آن احساس نمی شود؛ در صورتی که وجه صحیحِ اعرابش به طور دیگری است، و یا قواعد کلی نحو در ذهن ما رسوخ کرده، ولی استثنائات آن را فراموش کرده ایم.
به هر حال همکاران ما بر عملیات رایانه در اعراب گذاری در حدّ توان نظارت و کنترل داشته اند و برخی از واژگان کلیدی را مورد دقت و پژوهش قرار داده اند. اعراب گذاری بحارالأنوار که حاصل زحمت دوستان ما در گروه اعراب گذاری است، یک کار پر زحمت و طافت فرسایی بوده است که این کار را با توجه به ملکه ای که در آنها ایجاد شده و ظرفیت علمی ای که داشته اند و نیز تجاربی که در حین کار اندوخته اند، به خوبی به انجام رسانیده اند و کار ارزشمند و بزرگی است و بنده برای این عزیزان آرزوی توفیق دارم و از زحماتشان تشکر می کنم.
در اینجا مناسب است خاطره ای را عرض کنم. گروه اعراب ما با علامه حسن زاده آملی جلسه ای داشتند و از آنجا که ایشان اهل ادب و فن هستند و با متون عربی آشنایی دارند و سابقه کار در زمینه اعراب گذاری را هم دارند و کتاب کافی را اعراب گذاری کرده اند، خیلی از این کار تجلیل نمودند و ما را تشویق کردند و فرمودند: «کسی که این کار را انجام داده باشد، می فهمد چه قدر سخت و بزرگ و ارزشمند است و من که این کار را انجام داده ام، می فهمم کار شما چه قدر ارزش دارد».
» آیا اعراب گذاری بحارالانوار به اتمام رسیده و به صورت لوح فشرده ارائه شده است؟
◊ بله اعراب گذاری روایات بحارالانوار به انجام رسیده و الان در نسخه جدید نرم افزار جامع الاحادیث - نور 2/5 متن احادیث بحار به صورت اعراب دار نمایش داده شده است و ان شاء الله در برنامه های آینده و نسخه دیگر جامع الاحادیث، مصادر بحار الانوار هم اعراب گذاری می شود و روایات مصادر نیز به صورت معرّب ارائه می گردد. البته چون این کار بزرگی است، می طلبد که بازبینی دقیق تری نیز بر اعراب گذاری بحارالانوار انجام گیرد تا کار از اشکال کمتری برخوردار باشد.