فرهنگ فقه با بیش از شش هزار عنوان فقهی و نیز پشتوانه علمی بیش از 200 منبع معتبر فقهی، فرهنگی جامع، موثق و مستند با نثری ساده و روان و مطالبِ دسته بندی شده است که علاوه بر اهل فن برای عموم فقه پژوهان نیز قابل استفاده است. هدف از تدوین این مجموعه سترگ، در گام نخست تسهیل و تعمیق در پژوهش های دینی در حوزه فقه شیعی و سپس زمینه سازی برای جامع نگری در تدوین قوانین و برنامه های نظام اسلامی است.
عناوین
فرهنگ فقه، فرهنگی تخصّصی است که در آن، عناوین فقهی به همراه معنا و توضیحات لازم و مستند گرد آمده است. عناوین فقهی، واژگانی اند که در فقه کاربرد دارند؛ خواه در شمار اصطلاحات فقهی که در فقه معنایی خاصّ یافته اند، باشند یا نباشند. از این رو، عناوین فقهی، اعمّ از اصطلاحات فقهی اند.
عناوینی که به عنوان مدخل های فرهنگ فقه قرار گرفته اند، یا از قبیل موضوع متعلَّق احکام شرعی هستند مانند: نماز، زکات، حج و صوم، یا از نوع قید و وصف موضوعات فقهی می باشند نظیر: واژه «سائمه» در ترکیب غنم سائمه و واژه «مضاف» در ترکیب آب مضاف، یا از قبیل احکام شرعی هستند: مانند وجوب و حرمت و استحباب، یا از جمله قواعد فقهی می باشند همچون: قاعده ید و قاعده اتلاف، یا از قبیل اسامی مکان ها و زمان هایی است که به نحوی مرتبط با حکم یا موضوع فقهی اند مثل: عرفات، حرم، اضحی و ایام تشریق، یا از قبیل دیگر اصطلاحاتی هستند که در علم فقه و علوم وابسته به آن متداول است مانند: خبر، اجماع، شهرت، اصول عملیه، برائت، نص و ظاهر.
منابع
به منظور اتقان و جامعیت فرهنگ فقه، بیش از 200 منبع فقهی معتبر از منابع استدلالی و فتوایی مفصل و مختصر، در تدوین فرهنگ فقه مورد استفاده قرار گرفته است.
از آنجا که جواهر الکلام گسترده ترین و جامع ترین متن استدلالی و تفریعی فقه شیعه است و از اعتبار بالایی برخوردار می باشد، به عنوان منبع اصلی مورد استفاده قرار گرفته است. امّا بی گمان تدوین فرهنگی درباره فقه شیعه بدون بهره گیری از دیگر منابع معتبر فقهی، کاری سنجیده و علمی نخواهد بود. از این رو، از دیگر منابع معتبر نیز استفاده شده است که مهم ترین آنها عبارت اند از:
المبسوط، الخلاف، شرائع الاسلام، تحریر الأحکام، منتهی المطلب، جامع المقاصد، الروضة البهیة، مالک الأفهام، مجمع الفائدة و البرهان، مدارک الأحکام، الحدائق الناضرة، مفتاح الکرامة، العروة الوثقی و شروح معروف آن (مانند: مستمسک، التنقیح و مهذب الأحکام)، تحریر الوسیله، منهاج الصالحین و توضیح المسائل مراجع تقلید.
ساختار مقالات
در فرهنگ فقه مطالب ذیل هر مدخل از چند بخش تشکیل شده است:
- شناسه: تعریفی کوتاه با عبارتی غالباً بدون فعل. در شناسه تنها معنای کاربردی در فقه بیان می شود.
- موطن مدخل: جایگاه بحث از مدخل در فقه و ذکر ابواب فقهی مربوط به مدخل.
- احکام: مهم ترین احکام هر مدخل به صورت دسته بندی شده بیان می گردد و همچنین به اتفاق یا اختلاف فقهاء در هر حکم یا شهرت آن اشاره می شود.
- ارجاعات: گاهی برای تکمیل اطلاعات، در شناسه و بیشتر در بدنه مقاله به مدخل های دیگر ارجاع داده می شود.
- پی نوشت: نشانی منابع احکام در هر مدخل در پایان مقاله ذکر می شود.
به عنوان نمونه مقاله «آرامش» را در فرهنگ فقه ملاحظه نمایید:
-------------------------------------- «آرامش» --------------------------------------
آرامش: سکون و طمأنینه
احکام آن در باب صلات آمده است.
آرامش بدن در نماز: آرامش بدن در اذکار و افعال واجب نماز، واجب است1 ،امّا از ارکان نیست تا ترک آن از روی سهو یا فراموشی موجب بطلان نماز شود 2. آرامش بدن در اذکار مطلق (ذکرهایی که استحباب آن اختصاص به نماز ندارد) واجب نیست و در اذکار مستحبِ نماز، مورد اختلاف است3. در وجوب آرامش مأموم در حال قرائت امام جماعت نیز اختلاف است4.
آرامش بدن در غیر نماز: در وجوب آرامش بدن در غیر حال نماز مانند حال گفتن ذکر در دو سجده سهو (سجده سهو) و نشستن میان آن دو5 و خواندن خطبه نماز جمعه6 و نشستن میان آن دو، محل بحث است7.
--------------------------------------------
مراحل تدوین
در مرحله اوّل تدوین فرهنگ فقه، تنها عناوین فقهی که دارای احکام تکلیفی یا وضعی هستند، و یا در فقه استدلالی به کار می ورند، قواعد فقهی، اصطلاحات اصولی و رجالی، تدوین می گردد. در مرحله دوم، افزون بر کامل کردن مدخل های مرحله قبل، مدخل های مربوط به فقیهان و کتب فقهی اضافه خواهد شد.
مراحل نگارش فرهنگ فقه عبارت اند از:
1. مدخل گزینی: گردآوری عناوین فقهی که صلاحیت مدخل شدن در فرهنگ را دارند.
2. پرونده علمی: تشکیل پرونده علمی برای هر مدخل به منظور خدمات دهی به مقاله نویس.
3. تدوین مقاله: نویسنده مقاله با استفاده از پرونده علمی پس از فیش برداری از مطالب، مقاله را براساس نظم و ساختار مطلوبِ فرهنگ تدوین می کند.
4. بررسی مقاله: کارشناس فرهنگ، مقاله تدوین شده را از نظر ساختاری و محتوایی مورد ارزیابی قرار می دهد.
5. بازنویسی: مقالات پس از بررسی، برای یکسان سازی، چینش مطالب، یکسان کردن و فشرده نویسی، بازنویسی می شود.
6. نظارت نهایی: مقاله های بازنویسی شده به لحاظ صحت، جامعیت، تناسب یا حجم و انطباق مطالب با مدخل، به وسیله مسئول مؤسسه دائرة المعارف یا کارشناس مورد تأیید وی بازبینی می شود.
پس از این مرحله اقدامات نشر همچون: ویرایش، مقابله و سرانجام چاپ پیگیری می شود.
مشکلات کار
نگاشتن فرهنگی درباره فقه شیعه برای نخستین بار، کاری بس دشوار و طاقت فرسا است. فرهنگ فقه افزون بر مشکلات عمومی فرهنگ نویسی، با مشکلاتی ویژه نیز مواجه بوده که چه بسا به طور ناخواسته، کاستی هایی را در پی داشته است.
برخی مشکلات که گروه تدوین فرهنگ فقه با آن رو به رو بوده است، از این قرار می باشد:
یک - مهم ترین مشکل تدوین فرهنگ فقه، کمبود متخصصان فرهنگ نویس در حوزه فقه است. هر چند در حوزه های علمیه به ویژه حوزه پر برکت قم، عالمان و فرهیختگانی که فقه را به خوبی می دانند و عمری را در پژوهش های فقهی سپری کرده اند، بسیارند، امّا آنان که با شیوه های فرهنگ نویسی یا دائرة المعارف نویسی آشنا باشند یا به این کار رغبت نشان دهند، اندک اند. گروه فرهنگ فقه برای تأمین نیروی مورد نیاز خود، اقدام به جذب طلبه های فاضل، مشتاق و مستعد فراگیری فرهنگ نویسی کرد. این کار هر چند در ابتداء پیشرفت کار را با کندی روبروی ساخت، امّا به مرور زمان و با ورزیدگی و تلاش محقّقان، بر سرعت و کیفیت کار افزوده شد.
دو - نگاشتن فرهنگ فقه به زبان فارسی در حالی که تقریباً تمامی متون و منابع فقه به زبان عربی است و معادل یابی فارسی برای اصطلاحات و عناوین فقهی از مشکلات تدوین فرهنگ فقه بوده است، تلاش شده با جستجوی فراوان در واژه نامه های متعدّد عربی به فارسی، این مشکل تا اندازه زیادی مرتفع شود.
سه - استفاده از تمامی متون فقهی برای تدوین فرهنگ فقه ضرورت نداشت. همین امر، گزینش منابعی از انبوه متون فقهی را ناگزیر می ساخت و چنین گزینشی چندان آسان نبود. می بایست منابعی انتخاب می شدند که افزون بر غنا و جامعیت فقهی، نشانگر مراحل مختلف و تحولات فقه شیعی نیز باشند.
چهار - ارتباط تنگاتنگ برخی عناوین با یکدیگر و تکرار و درهم تنیده شدن مباحث و مطالب مربوط به این عناوین در ابواب مختلف متون فقهی، جدا کردن دقیق مباحث هر عنوان را از عنوان دیگر دشوار می ساخت. تلاش بر این بوده که مباحث اصلی مربوط به هر عنوان در ذیل همان عنوان بیاید و در صورت نیاز، به عناوین مرتبط و مطالب مکمّل ارجاع داده شود.
پنج - فزونی و فراوانی مباحث مربوط به برخی عناوین از یک سو و نبود یا کاستی مباحث مربوط به برخی عناوین همچون عناوین مستحدثه از سوی دیگر، از مشکلات کار بوده است. از آنجا که فرهنگ فقه در صدد طرح همه مباحث و فروع فقهی مربوط به یک عنوان نمی باشد، ناگزیر از میان مباحث فراوان و انبوه، دست به گزینش و تلخیص مطالب درخور فرهنگ فقه زده و مهمّ ترین مباحث و احکام آن آورده شده است.