ره آورد نور

کلیدواژگان: نرم افزارهای اسلامی، حامل های همراه، معرفی اسلام.

مقدمه

با ظهور حامل های همراه از حدود سال 1999 و پس از آن گسترش نرم افزارها، از یک سو، امکان دسترسی به منابع آسان شده و از سوی دیگر، منابع نامعتبر دینی برای ضربه زدن به دین توسط معاندان گسترش یافته است؛ تا جایی که در عصر حاضر با گسترش ابزارهای ارتباطی همچون حامل های همراه، شناخت دین به امری سهل و ممتنع تبدیل شده است.

امروزه، بسیاری از مردم اوقات خود را با گوشی های هوشمند و استفاده از نرم افزارهای آن می گذرانند. بسیاری از این منابع، به صورت نرم افزارها در فروشگاه اینترنتی قابل دسترس هستند. هم اکنون، حدود 6/1 میلیارد نرم افزار همراه وجود دارد که قابل دسترس است.

با توجه به تأکید مقام معظم رهبری در سخنان و نامه هایشان به جوانان اروپا و آمریکای شمالی مبنی بر شناخت اسلام اصیل از طریق منابع و بدون واسطه، باید دید سهم نرم افرارهای اسلامی در بازارهای حامل های همراه چقدر است؟ چه میزان از وقت کاربران به نرم افزارهای موبایلی دینی و به خصوص اسلامی می گذرد؟ این موضوع با توجه به فرامرزی بودن فناوری های نرم افزاری از یک سو، و لزوم احترام به پیوندهای فرهنگی، شرایط طبیعی و همچنین، احترام به جامعه مخاطب از سوی دیگر، حائز اهمیت فراوانی می شود. همان گونه که مقام معظم رهبری نیز در نامه دوم خود اشاره کردند، بدون شک، باید توجه داشت که عدم توجه به این موارد و برقراری پیوندهای ناهمگون و تحمیلی، منجر به پیامدهای ناموفق و خسارت بار خواهد شد.

گوشی های هوشمند؛ از ابداع تا تأثیرگذاری

در چند دهه اخیر، ابداع روش های ارتباطی و تغییر نوع رفتارهای ارتباطی با به وجود آمدن روش ها و فناوری های جدید و تأثیر آن در زندگی و کار بشر، غیرقابل انکار است. به وجود آمدن شبکه های ارتباطی و گسترش آنها مانند اینترنت و ماهواره ها، باعث شده است که مرزها روزبه روز کوچک تر شود و شرایط کار و کسب درآمد تغییر کند و مردم در دورافتاده ترین نقاط دنیا بتوانند به راحتی با دیگر مردم جهان ارتباط برقرار کنند و به آسانی بتوانند از اخبار سایر نقاط دنیا با خبر شوند. به وجود آمدن فناوری های جدید در ارتباطات و روزآمدسازی اطلاعات، باعث شده است که در بین آژانس ها و سازمان های اطلاع رسانی، جنگ اطلاعاتی رخ دهد؛ به گونه ای که متن های خبری برای اعلام خبرها بر سر صدم ثانیه رقابت می کنند. این مهم، تنها از راه اطلاع رسانی سریع به وسیله فناوری می تواند فراهم شود که شخص بتواند از محل سکونت خود، اطلاعات را به سرعت و در زمانی غیرقابل تصور، به اقصی نقاط جهان منتقل کند و در دسترس استفاده کنندگان قرار دهد و بسیاری از کارها را آسان نماید.

تغییر و تحول در زمینه رایانه و به وجود آمدن فناوری های جدید اطلاعات و ارتباطات، گام مؤثری در این زمینه ها می باشد و بدون شک، مهم ترین و بزرگ ترین پیشرفت در زمینه فناوری اطلاعات و ارتباطات، به ابداع «وب» توسط «تیم برنرزلی» در اواخر سال ۱۹۸۰ برمی گردد. برای درک جایگاه وب، کافی است به ضریب نفوذش پس از ابداع آن توجه شود. تلفن پس از ۷۴ سال، رادیو پس از ۳۸ سال، رایانه های شخصی پس از ۱۶ سال، تلویزیون پس از ۱۳ سال و وب پس از ۴ سال، موفق به جذب پنجاه میلیون استفاده کننده شده اند.

بی شک، فناوری ارتباطات و اطلاعات تأثیر بسزا و گسترده ای در زمینه های اقتصادی و اجتماعی جوامع داشته است؛ به گونه ای که حتی تبادل فرهنگ ها و نفوذپذیری فرهنگی را تحت تأثیر قرار داده است؛ چرا که هر فناوری شیوه ها و روش های مخصوص به خود را دارا می باشد و در این میان، هنگامی که افراد با فرهنگ های مختلف از یک فناوری خاص برای تبادل اطلاعات و ارتباطات استفاده می کنند، در واقع از یک نوع فرهنگ تقریباً مشترک برای این منظور بهره می برند و این امر، باعث شکسته شدن مرزها و به وجود آمدن جامعه اطلاعاتی وسیع و گسترده و در حقیقت، دهکده جهانی می شود. در مجموع، فناوری اطلاعات و ارتباطات به عنوان یک فناوری جدید در دهۀ نود میلادی وارد بازار شد و به سرعت توسعه یافت. این فناوری به دلیل عمومی بودن آن، با سایر فناوری ها تفاوت اساسی دارد؛ به این معنا که تنها در حوزۀ فعالیت خود تأثیرگذار نیست، بلکه در گستره بسیاری از فعالیت ها، از جمله در حوزه دین، نقش بسزایی دارد.

در سه ماهه سوم سال ۲۰۱۱م یک میلیارد تلفن هوشمند در جهان استفاده می شد. فروش جهانی تلفن های هوشمند در سال ۲۰۱۳م، از آمار فروش سایر تلفن ها پیشی گرفت. در سال 2013م، 65% خریداران موبایل صاحب تلفن های هوشمند بودند. فروش آن در اروپا در سال ۲۰۱۳م به ۸۶ میلیون رسید. در چین، گوشی های هوشمند بیش از نیمی از محموله های گوشی را در سه ماهه دوم سال ۲۰۱۲م، به خود اختصاص دادند. در سال ۲۰۱۴م، 7/514 میلیون کاربر تلفن های هوشمند وجود داشت که این تعداد برای سال ۲۰۱۸م، ۷۰۰ میلیون تخمین زده می شود. در نوامبر ۲۰۱۱م، ۲۷٪ تمام عکس ها توسط دوربین های تلفن های هوشمند گرفته شد. یک تحقیق در سپتامبر ۲۰۱۲م اعلام کرد که 5/41% از دارندگان تلفن های هوشمند، از این وسیله برای خرید استفاده می کنند. یک مطالعه دیگر در ژوئن ۲۰۱۳م نشان می دهد که ۵۶٪ بزرگسالان آمریکایی دارای تلفن هوشمند می باشند. دارندگان اندروید و آیفون، نیمی از جمعیت کاربر تلفن های همراه را شامل می شوند. محموله جهانی تلفن های هوشمند در سال ۲۰۱۳م به یک میلیارد رسید و ۵۵٪ بازار موبایل را در دست گرفت.

بنا بر جداول ارائه شده توسط استاتیستا (statista) که منبع آن اطلاعاتی از ربع چهارم سال 2013م کمپانی تحقیقاتی نیلسن بوده، کاربران جوان تر از اپلیکیشن های بیشتر و برای مدت زمان بیشتری استفاده می کنند. به طور میانگین، 9/26 اپلیکیشن در طول یک ماه مورد استفاده قرار می گیرد. گروه سنّی 18 تا 24 سال، از 28 برنامه و افراد بالای 55 سال، از 22 برنامه کاربردی استفاده می کنند.

آسیب های ابزارهای همراه

در عصر حاضر و به خصوص در دهه اخیر، رسانه ها به صورت یک ابزار جدی برای انتقال فرهنگ و باورهای دینی در حال فعالیت هستند تا مطالب و مفاهیم خود را به صورت ارزش جلوه و نمایش دهند. یکی از تأثیرگذارترین این رسانه ها، حامل های همراه هستند که هم اکنون نزدیک به یک چهارم از مردم جهان گوشی هوشمند دارند. گفته می شود تا سال 2017م این میزان به یک سوم خواهد رسید. نکته قابل تأمل دیگر، میزان استفاده کاربران از گوشی های هوشمند در طول روز است. طبق تحقیقات انجام شده، هر کاربر گوشی هوشمند از سه تا پنج ساعت از گوشی خود برای استفاده از نرم افزار وقت می گذارد.

اکنون، حامل های همراه، یکی از قدرتمندترین ابزارهای رسانه ای دنیای امروز است. در واقع، شکل برقراری ارتباط در دنیای امروز متفاوت شده است و بیشترین ارتباطات در این فضا صورت می گیرد. بسیاری از نرم افزارهای ارتباط جمعی، برای به چالش کشیدن ادیان و ایجاد ذهنیت تازه در حال تلاش هستند و دولت ها و کشورها هم نمی توانند مقابل این جریان قرار بگیرند. ذهن و افکار مردم امروز، کارزار تفکرات گوناگونی است که از طریق این رسانه قدرتمند مورد توجه قرار گرفته است؛ اما این موضوع قطعاً هم تهدید به شمار می رود و هم فرصت.

در مورد نرم افزارهای موبایلی هم باید گفت حدود 6/1 میلیارد برنامه تا سال 2015م رسماً به ثبت رسیده است که کاربران گوشی های هوشمند می توانند از آن استفاده کنند.

با گذشت زمان، کم کم این فضا بستر مناسبی برای بیان تفکرات متعصب و افراطی شد و ظرفیت قابل توجهی برای رد و بدل شدن اندیشه های افراطی و افکار مسموم پیدا کرد. این ظرفیت، در نتیجه به نفوذ آسیب روانی و اعتقادی در اذهان مخاطبان انجامید. اکنون بی شک، بسیاری از کاربران با این هجمه ارتباطاتی و تبلیغاتی رو به رو هستند؛ تا جایی که برخی در افکار خود دچار تردید و ابهام هم شده اند. وجود نرم افزارها، بازی ها، نمادها و تصاویر و نیز کانال های تلگرامی، بستر مناسبی برای جولان و رشد این گونه تفکرات است.

گوشی های هوشمند و تبلیغ اسلام

از همان آغاز تمدن اسلامی و با ظهور ابزار های گوناگون در هر دوره از آن، مسلمانان از آن در جهت اهداف اسلامی سود بردند؛ برای نمونه، با ظهور صنعت کاغذسازی و در ادامه با ساخت ماشین چاپ، منابع اسلامی در شکل کتاب های کاغذی و در چاپخانه ها منتشر شدند. همچنین، با پیدایی ابزارهایی نظیر ضبط صدا و تصویر، نوارهای کاست و فیلم های بسیار از قرائت قاریان، سخنرانی واعظان و مبلغان دینی، و فیلم های گوناگون با موضوع های اسلامی تولید و به مخاطبان عرضه گردید. این امر درباره رادیو، تلوزیون، ماهواره و اینترنت نیز صادق بوده است و مسلمانان در پی راه اندازی شبکه های رادیویی، تلوزیونی، ماهواره ای و اینترنتی بوده اند و این کارها را انجام داده اند. اکنون نیز که ابزارهای قابل حمل مانند گوشی های هوشمند و تبلت نیز همه گیر شده اند، مسلمانان در مناطق گوناگون جهان، برنامه هایی قابل اجرا در این ابزارها را تولید و عرضه می کنند؛ هرچند در قیاس با برنامه های غیر اسلامی، کارهای اندکی صورت می گیرد.

در سال های اخیر، ارتباط میان افراد با ظهور و گسترش رایانه و شبکه ها به گونه کلی تغییر یافته است. روابط اجتماعی به شکل برخط انجام می شود. مردم با استفاده از این شبکه ها به هم مرتبط می شوند. در روزگار کنونی، شبکه های اجتماعی، موجودیت های اجتماعی را برساخته است که در آن مردم، سازمان ها و دیگران با ایجاد روابط اجتماعی دوستان، همکاران و خویشاوندان، اطلاعاتی را تبادل می کنند.

در جهان اسلام، برخی از محققان بر تأثیر شبکه های اجتماعی روی اسلام بررسی هایی انجام داده اند و دلیل هایی در موافقت یا مخالفت آن عرضه کرده اند. نکته حائز اهمیت این است که استفاده از شبکه های اجتماعی، هر سال در حال افزایش است. بیشتر مسلمانان، از آن تنها برای دریافت اطلاعاتی درباره اسلام استفاده می کنند؛ اما برخی نیز در میان ایشان، برای تفریح و سرگرمی به سراغ این شبکه ها می روند.

در گذشته، مباحث اسلامی در نوارهای کاست، کتاب ها و کتابچه هایی در کتابخانه ها، مدارس اسلامی و مساجد یافت می شد و برای استفاده از این منابع چاره ای جز رفتن به این مکان ها نبود. امروزه، مسلمانان از فناوری اطلاعات و ارتباطات در نشر اسلام در جهان استفاده می کنند. تلاش های گوناگون در نشر موضوعات اسلامی مختلف (قرآن، حدیث، تفسیر، فقه و...) در شکل های گوناگون (صوت، فیلم، متن و...) در اینترنت و ابزارهای همراه انجام شده است. میلیون ها مسلمان و غیر مسلمان در جهان، از پایگاه ها و رسانه های اجتماعی همراه استفاه می کنند و مباحث و گفت و گو های برخط درباره موضوع های گوناگون انجام می دهند. با استفاده از این ابزارها، اسلام هر زمانی و در همه جا حضور دارد.

هرچه مسلمانان در استفاده از این ابزارها کوتاهی می کنند، استکبار همه تلاش خود را مصروف تهاجم به اسلام با استفاده از فضای مجازی و ابزارهای ارتباطی پیشرفته می کند. مقام معظم رهبری با اشراف به این امر، در این باره می فرماید:

«در دنیا تهاجم فرهنگی علیه انقلاب، از تهاجم سیاسی و اقتصادی سریع تر و همه گیرتر و همه جایی تر بود. انواع و اقسام کارها را کردند؛ چقدر علیه اسلام و انقلاب و مبانی اسلامی و مبانی شیعی که فکر می کردند در پدید آمدن این انقلاب نقش داشته، فیلم ساختند که امروز آن را به رایانه و اینترنت هم کشانده اند و همه کارهایی را که می توانستند، انجام دادند؛ ... امروز دشمن از همه روش ها استفاده می کند. من دیروز در جمع جوان ها می گفتم که امروز صدها سایت اصلی و هزاران سایت فرعی در اینترنت وجود دارد که هدف عمده شان این است که تفکرات اسلامی و به خصوص تفکرات شیعی را مورد تهاجم قرار دهند. تهاجم هم، تهاجم استدلالی نیست؛ از روش های تخریبی و از روشهای روان شناسانه و غیره استفاده می کنند. همه اینها پاسخ دارد؛ پاسخ هایش هم مشکل نیست؛ بایستی از این وسایل استفاده کرد. باید از آنچه در اختیار داریم، حداکثر استفاده را بکنیم. ما نه از صدا و سیمایمان، نه از مطبوعاتمان و نه از بسیاری از منابر عظیم عمومی مان، چنانکه باید و شاید، استفاده نمی کنیم. این، ضعف های ماست؛ این ضعف ها را بایستی کم کنیم. باید روز به روز نقاط ضعف را کم و نقاط قوّت را زیاد کرد و این، ممکن است.» (آیت الله خامنه ای 1379)

استفاده از این ابزارها، از یک سو، سبب خواهد شد آسیب هایی که ممکن است از این طریق به مسلمانان برسد کمتر شود و از سوی دیگر، تعالیم والای اسلامی از طریق شبکه های جهان گستر، به همه مرزهای جهان و به دست مخاطبان تشنه حقیقت برسد. این آسیب ها صرفاً به شکل انفعالی و با فیلتر کردن رفع نخواهد شد و باید در این زمینه فعالانه تر رفتار شود و مراکز تحقیقاتی اسلامی، محتواهایی متقن و در خور این فضا تولید و به شکل گسترده در فضای مجازی نشر دهند تا هم اطلاعات درباره اسلام اصیل در اینترنت پربسامد، و در جست وجوهای کاربران نمایش داده شود و هم پادزهری برای مطالب مسمومی باشد که دشمنان اسلام در این فضا عرضه کرده اند. رهبر معظم انقلاب در این باره فرموده اند:

«اینترنت، مسئله لازمی است؛ اما این نگرانی در جهان وجود دارد که کسانی که قدرت بیشتری دارند، با استفاده از وسایلی نظیر ماهواره و اینترنت فرهنگ های ملی را تحت تأثیر قرار دهند که این مسئله، خطری برای کل بشر محسوب می شود. به همین علت، شورای عالی انقلاب فرهنگی تلاش کرده در مصوبات خود در این گونه مسائل، از فرهنگ جامعه نیز حفاظت کند.» (آیت الله خامنه ای، دیدار اعضای شورایعالی انقلاب فرهنگی، 1381)

البته در زمان حاضر، نرم افزارهای اسلامی، سهم بسیار پایینی در فضای مجازی دارند. منظور از نرم افزارهای اسلامی، برنامه هایی است که شامل کتاب ها، متون اصلی و منابع اصیل هستند یا برای تبلیغ و آموزش آموزه های اسلامی تولید شده اند. آمارها نشان می دهد که در گوگل پلی حدود 30 نرم افزار اسلامی به زبان انگلیسی وجود دارد که بیش از نیمی از این نرم افزارها برای اهل سنّت می باشد؛ علاوه بر آنکه این آمار، بسیار پایین و نگران کننده است، مشخص هم نیست که آیا منابع و مآخذ اصلی است و می توان به آن اعتماد کرد و یا خیر؟

در فروشگاه های مجازی دیگر هم وضعیت مشابهی حکمفرماست. البته هدف این نوشتار، ارائه آمار در این باره نیست؛ اما به هر حال نرم افزارهای اسلامی حامل های همراه، در این فروشگاه های بزرگ، جایگاه و آمار مناسبی ندارند؛ در حالی که این فروشگاه ها روزانه بیش از چند صد میلیون بازدید کننده دارند. در این شرایط، که معاندان هر کاری را می کنند تا فرهنگ اسلام واقعی را مخدوش کنند؛ اما متأسفانه کشورهای اسلامی نیز کوشش شایسته ای در این زمینه انجام نداده اند. با بررسی هایی که انجام شد، می توان چنین گفت که هنوز فروشگاه مستقلی مانند شرکت گوگل یا اپل یا موبوجین، برای ارائه نرم افزارهای اسلامی وجود ندارد. از سوی دیگر، نرم افزارهای محدودی که ارائه شده اند نیز غالباً ساده و با امکانات کم تهیه شده اند. کمتر می توان برنامه ای را یافت که دارای امکانات و ویژگی های مهم و برجسته باشد و به منظور ارائه و تبلیغ آموزه های اسلامی عرضه شده باشد.

باتوجه به آنکه این ابزارها به گونه ای صاحبانشان را وابسته به خود کرده و حتی هنگام خواب نیز از آنها جدا نمی شود و به تعبیری اغراق گونه، جزئی از اندام آنها شده است، می توان محتوایی اسلامی را در این ابزارها عرضه کرد که همیشه اسلام و تعالیم اسلامی همراه آنها باشد.

جوانانی که مخاطب نامه رهبر معظم انقلاب هستند، دعوت به شناخت اسلام اصیل شده اند و اگرچه این شناخت ممکن است از راه های گوناگون، مانند: مطالعه منابع اصیل اسلامی، گفت وگو با اسلام شناسان، شرکت در محافل و مدارس اسلامی و پایگاه های اینترنتی عرضه کننده منابع اصیل اسلامی انجام شود، اما ابزارهای همراه، به سبب در دسترس تر بودن و همراهی بیشتر با کاربران و نیز پر مراجعه تر بودن، از دیگر ابزارها مناسب تر خواهد بود. برخی از آمارهای استفاده، مؤید این مطلب است.

یکی از نمونه های موفق در استفاده از برنامه های حامل های همراه، انتشار نامه مقام معظم رهبری بود. نامه رهبری در رسانه ای اجتماعی اینستاگرام به شکل گسترده انتشار یافت. اینستاگرام، یکی از شبکه های اجتماعی فعال و دارای کاربران گسترده است. این رسانه اجتماعی مبتنی بر حامل های همراه، به عنوان یکی از شبکه های شاد و امیدوارکننده در میان کاربران شناخته شده است و بسیاری، آن را نماد خوش بینی و زیبایی های زندگی می دانند و معتقدند که حتی کاربرانی که در شبکه های اجتماعی دیگر، بیشتر درباره جنبه های منفی زندگی خود سخن می گویند، در این شبکه بیشتر درباره زیبایی های زندگی خود مطلب ارائه می کنند.
در اینستاگرام، در جهت نشر نامه رهبری فعالیت های متنوعی انجام شد که در نوع خود کم نظیر بود که به خوبی نشان می داد به جای ربات های اسپمر، افرادی واقعی در جهت شکل گیری این جریان، فعال هستند و با وجود اینکه برخی تحلیل گران رسانه ای معتقدند که این فعالیت ها به صورت غیرحرفه ای و کاملاً آماتوری انجام شد و می توانست به شیوه هوشمندانه تر و تخصصی تری نیز انجام شود، ولی همین حال و هوای آماتوری و غیرحرفه ای، توانست جلوه صادقانه تری از این حرکت را به نمایش بگذارد. مسلم است که فضای مجازی، عرصه بسیار گسترده ای است که باید به صورت برنامه ریزی شده وارد آن شد. (آقاخانی 1394)

مقام معظم رهبری در این باره در دیدار رئیس و اعضای شورای عالی فضای مجازی به موارد مهمی اشاره کردند؛ از جمله لازمه حضور فعال و تأثیرگذار در فضای مجازی، تمرکز در تصمیم گیری، جدیت در اجرا بدون از دست دادن زمان، هماهنگی میان دستگاه ها و پرهیز از موازی کاری و تعارض است. (آیت الله خامنه ای، 1394)

شایسته است که در کشورهای اسلامی شاهد نوعی تمرکز و هماهنگی باشیم که برای حتی مسلمانان جهان و نه همه کاربران برنامه داشته باشند، نیازهای آنان را بشناسند و گام های مؤثری در این جهت بردارند. مطمئناً ورود و پیشرفت فناوری های تازه، با همه خوبی ها و آسیب های آن، متوقف نخواهد شد. بنابراین، می توان آن را یک فرصت دانسته، در راه خیر و کمال و تبلیغ اسلام واقعی بهره برد.

پیشنهادها

به نظر می رسد، ضرورت وجود یک فروشگاه اینترنتی اسلامی که بتوان نرم افزارهای اسلامی و شیعی را به طور مستقیم از آن دانلود و استفاده کرد و همچنین، یک پایگاه اینترنتی چند زبانه که کاربران از هر نقطه ای از جهان بتوانند وارد آن شده و با دین واقعی و حقیقی اسلام آشنا شوند، از هر زمان دیگری بیشتر احساس می شود؛ برای مثال، اگر یک کاربر عادی که آشنا به دین اسلام هم نیست، وارد سایت گوگل یا هر موتور جست و جوی دیگری شود و بخواهد اسلام را بشناسد یا نرم افزاری دانلود کند که او را با اسلام آشنا کند، آن قدر مطالب پراکنده و غیرمنسجم نمایش داده می شود که به سختی قابل استفاده است. لازم است که پایگاه یا فروشگاه دیجیتالی مشخص و با زبان های گوناگون و برخورداری از کارشناسان متخصص، در دسترس کاربران باشد تا محتوای آن را نظارت و ارائه نمایند. در این صورت، زمینه نظر مقام معظم رهبری خطاب به جوانان غربی که در نامه خود فرمودند: «... شناختی مستقیم و بی واسطه از این دین به دست آورید...»، محقق می شود و کاربران به راحتی به منابع اصیل دین اسلام دست می یابند.

در نتیجه، شایسته است که پایگاه ها و فروشگاه های آنلاین اسلامی برای دانلود نرم افزار بدون محدودیت ایجاد شود، کاربران به استفاده از نرم افزارهای اسلامی ترغیب شوند، شرایط آسانی برای تولید نرم افزارهای اسلامی فراهم گردد و آموزه های صحیح اسلام از این طریق ترویج شود و در نهایت، فعالیت در این حوزه فرامرزی بوده، محدود به کشور خاصی نباشد.

پی نوشت:

منابع: