ره آورد نور

1. عصر معصومین(ع)

اوّلین دوره پژوهش، در عصر معصومین(علیهم السلام) است. عصر معصومین(علیهم السلام)، پژوهش به معنای گرفتن کلام معصومین(علیهم السلام) و ثبت و ضبط آنها بوده است. از این رو، در این دوره، اصول اربع مِأَة شکل گرفته است؛ اصولی که سرمایه حدیثی شیعه بوده و از بین کتب اربعه حدیثی شیعه درآمده است. اینکه این کتاب ها را به عنوان کتاب های اصلی می نامند، به این دلیل است که برگرفته از همین اصول اربع مِأة است. این دوره، از زمان امام صادق(علیه السلام) شروع شده است؛ زیرا تا قبل از دوره امام صادق(علیه السلام)، در کلمات معصومین(علیهم السلام) این همه تبلیغ و تشویق و تأکید بر کتابت نداریم. شما اگر تفاوت دو کتاب عوالم و بحار را ملاحظه کنید، متوجه عرضم می شوید؛ با اینکه مرحوم میرزا عبدالله افندی، شاگرد مرحوم مجلسی بوده است، ولی این دو با هم فرق دارند. فرقش این است که کتاب عوالم کتاب ها را به ترتیب امامان می آورد؛ مثلاً در باب کتابت حدیث، وقتی می آیید سراغ ترتیب، می بینید که بیشترین تأکید بر کتابت از امام باقر(علیه السلام) و امام صادق(علیه السلام) است.

2. دوره تدوین و تبویب احادیث

اما دوره دوم پژوهش شیعه، به تدوین و تبویب این اصول اختصاص دارد. اصل زراره، به صورت باب باب نبوده است؛ «سألت عنه کذا وکذا.» یک سؤال از کتاب طهارت است، یک سؤال از کتاب دیات است، یک سؤال از کتاب ضمان است و همین طور، مطالبش پراکنده است. هنری که مرحوم کلینی در طول بیست سال به خرج داد، این است که این اصول را پیدا کرد و آنها را تبویب نمود؛ تبویبی که از زمان مرحوم کلینی تاکنون، دست نخورده است؛ تبویبی بسیار دقیق و منظم که از کتاب العقل و الجهل شروع می شود و به کتاب العلم می رسد. دوره تدوین و تبویب، در دوره همین بزرگان صاحبان کتب اربعه بوده که محمدون ثلاث هستند؛ محمد بن یعقوب کلینی، محمد بن علی بن بابویه معروف به شیخ صدوق، محمد بن حسن طوسی. هر کدام از این بزرگان، ابتکاری از خودشان داشته اند؛ ابتکار مرحوم شیخ صدوق، جمع روایات موضوعی است؛ مانند: معانی الأخبار، کتاب التوحید، عیون اخبار الرضا(ع) و کمال الدین. ابتکار شیخ طوسی هم در کتاب استبصار نمود پیدا کرده است. استبصار، یکی از کتب اصلی است؛ زیرا بین روایاتی که در ظاهر متعارض دیده می شوند، جمع کرده است. ایشان در ابتدای این کتاب می گوید: شنیدم بعضی به سبب وجود روایات متعارض، از تشیع بیرون رفته اند. من این کتاب را نوشتم تا بگویم هیچ تعارضی در روایات ما نیست.

به هر حال، دوره دوم تاریخ پژوهش تشیع، به تبویب جوامع حدیثی در قالبی بسیار پخته اختصاص دارد. البته تکمیل این جوامع، با جوامع ثانویه است که همه آنها در قرن یازدهم بوده است؛ مانند: وسائل الشیعه، بحار الأنوار و وافی. اگر چه در این دوره، شاهد بروز تفکر اخباری گری هستیم، ولی در مجموع، تدوین و تبویب حدیث شیعه، برکات خوبی را در پی داشته است.

3. دوره استنباط

دوره سوم پژوهش، دوره تلاش برای استنباط از این سرمایه هاست؛ «علینا إلقاء الأصول و علیکم عن التفریع.» این دوره، از عصر قدماء شروع می شود. متأسفانه، چیزی از کتاب های قدماء به دست ما نرسیده؛ غیر از آنچه علّامه حلّی در مختلف الشیعه داشته و از آنها استفاده کرده و به این شکل، به ما رسیده است.

این دوره، تا جناب محقّق حلّی امتداد پیدا می کند؛ همان که مرحوم بروجردی اسم آن را اصول مطلقات از معصومین(ع) گذاشت؛ در واقع، متن روایات، همان متن فتوا بوده است. مقنعه شیخ مفید، نهایه جناب شیخ طوسی، مهذب قاضی ابن براج، انتصار سید مرتضی، مراسم صلار، کافی حلبی، سرائر ابن ادریس و الوسیله ابن حمزه، مربوط به این دوره است که مایه افتخار ماست؛ زیرا بزرگان ما برای گسترش معارف اهل بیت(ع) در زمینه فقه و کلام و حدیث، آنچه در توان داشته اند، از خود مایه گذاشته اند.

مرحوم شیخ طوسی در اول مبسوط می گوید: به ما کنایه می زنند که شما شیعه ها استنباط بلد نیستید؛ فقط روایات معصومین خودتان را نقل می کنید. برای همین، ایشان کتاب هشت جلدی مبسوط را می نویسد که مشتمل بر فروعات بسیاری است که آنها را از روایات استبناط کرده است تا اثبات کند عالمان شیعه نیز اهل استنباط هستند و به احترام معصومین(ع) فتوایِ امامان را به عنوان فتوای خودشان نقل می کنند. به هر حال، این دوره، با رحلت مرحوم محقّق حلّی به پایان می رسد.

4. دوره تعمیق استنباط

سپس، دوره چهارم شروع می شود که دوره تعمیق استنباط است؛ البته معنای این سخن، آن نیست که دوره گذشته سطحی بوده است؛ بلکه در آن دوره بناء فقهاء بر این بوده که اصل استنباط را مطرح کنند. دوره تعمیق استنباط، با ظهور علّامه حلّی شروع می شود. گفته شده که ایشان در عمر هفتاد ساله خویش، پانصد جلد کتاب در موضوعات مختلف تألیف کرده است؛ مانند: تذکره بیست و دو جلدی، منتهی المطلب پانزده جلدی، مختلف الشیعه ده جلدی، تحریر الأحکام شش جلدی، نهایة الأحکام چهار جلدی، قواعد الأحکام سه جلدی و ارشاد الأذهان دو جلدی. این ها، آثار فقهی ایشان است. علّامه حلّی، مثل دریایی است که مدام در حال موج زدن بوده است.

بعد از ایشان، پسرش فخر المحقّقین است که جداً فخر محقّقان است. سپس، نوبت می‌رسد به شاگرد فخر المحقّقین، یعنی شهید اوّل که ید طولایی در استنباط داشته است. به شیخ انصاری گفتند: شما مجتهد هستید یا نه؟ ایشان پاسخ داد: اگر شهید اوّل مجتهد باشد، من نیم مجتهد هم نیستم؛ امّا اگر فلان و فلان ـ چند تا از معاصران خویش را اسم می برد ـ اینها مجتهد باشند، من صد مجتهد هستم.

شهید اوّل در طیّ عمر کوتاهش که کمتر از پنجاه سال بوده، بسیار زحمت کشیده و آثار ارزنده ای را تقدیم شیعه کرده است. این دوره تا زمان آقا باقر وحید بهبهانی ادامه می یابد و تعمیق استنباط روز به روز گسترش پیدا می‌کند.

5. دوره تحول در استنباط

اینجا دوره پنجم شروع می‌شود؛ یعنی دوره تحوّل در استنباط. اینکه از مرحوم آقا باقر وحید بهبهانی تجلیل بسیاری می‌شود، برای این است که وی بنیان‌گذار تحوّل در استنباط بوده است و انصافاً در این عرصه شجاعانه وارد شده و این افتخار را داشته که شاگردان برجسته ای مثل: سید بحرالعلوم، صاحب ریاض و محقّق قمی را تربیت کند.

بعضی، محقّق بهبهانی را فقط به عنوان بزرگی می‌شناسند که با اخباری ها درگیر شد؛ امّا چنین نیست و مواجهه با اخباری ها فقط یکی از کارهای ایشان بوده است. نکته عجیب در زندگی این مرد، آن است که وقتی پیر می‌شود، می‌گوید: دیگر من حال مطالعه و درس دادن ندارم و از این به بعد، فقط شرح لمعه می گویم؛ شما بروید پیش شاگردان من درس خارج بخوانید؛ مثل بحر العلوم و صاحب ریاض!

این دوره، با شیخ انصاری رشد سریعی پیدا می‌کند و تحوّل عظیمی در تاریخ پژوهش شیعه به وجود می‌آید و مباحثی کلیدی همچون: حکومت، ورود، تخصیص و تخصص، شکل می‌گیرد. می‌گویند مرحوم میرزا حبیب الله رشتی تمام وسایلش را جمع کرده بوده که به زادگاه خودش، یعنی رشت بازگردد؛ امّا شنیده شیخی به نام شیخ شوشتری درسی را شروع کرده است. پیش خود گفت: برویم ببینیم چه می گوید. آن روز مرحوم شیخ شوشتری از حکومت، ورود، تخصیص و تخصص، سخن به میان آورد. میرزا حبیب الله رشتی گفت: ای شیخ! حکومت و ورود چیست؟ شیخ در جوابش فرمود: شش ماه باید در درس من بمانی تا بفهمی حکومت و ورود چیست؛ امّا شش ماه به ده سال انجامید و بعد شاگرد مرحوم شیخ انصاری شد.

در این دوره، شاهد تحوّل عظیمی بوده ایم و بزرگان یکی پس از دیگری آمدند تا اینکه پهلوان های میدان فقه و اصول در این دوره، به عصر ما ختم پیدا کردند؛ مانند آیت الله العظمی امام خمینی(صلوات الله علیه)، آیت الله العظمی خویی و آیت الله العظمی شهید صدر که چشمه جوشانی در عرصه استنباط بودند.

6. دوره آسان سازی مراجعه به متون و مصادر

دوره ششم، دقیقاً مربوط به عصر ماست که باید آن را دوره تسهیلِ مراجعه به متون و مصادر دانست. در این دوره، شما به راحتی به متون و مصادر دینی دسترسی دارید. نقطه آغاز این دوره، از معجم المفهرس قرآن کریم است. حدود صد سال قبل، فؤاد عبدالباقی این کتاب را نوشت و هنوز هم کسی نتوانسته ایراد چندانی بر این اثر بگیرد. بعد از این هم معجم الاحادیث النبویة در ده جلد نوشته شد؛ زمانی که هنوز کامپیوتر نیامده بود. بزرگان عصر ما، مانند مرحوم آقا سید جواد مصطفوی، عمرشان را روی این نوع کارها گذاشتند و آثاری مثل الکاشف را نگاشتند و یا روی کتاب کافی تحقیقات ارزنده ای انجام دادند.

تا اینکه، کامپیوتر وارد بازار شد و این عرصه را زیر و رو کرد و سالیان مدید پژوهش را که محقّقان ما برای نوشتن معاجم حدیثی به خرج می دادند، به یک صدم زمان کاهش داد؛ آن هم با امکانات بسیار وسیع و مفید؛ مثل فهرست نگاری و تهیه فهرست الفاظ احادیث؛ یعنی همین کاری که در مرکز نور انجام می شود.

در اینجا باید یاد کنم از این مرکز که از برکات بسیار ارزشمند مقام معظم رهبری، آیت الله العظمی امام خامنه ای است. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، از اوّلین برکات وجودی رهبر فرزانه انقلاب است. ایشان از سوی خبرگان، در خردادماه سال 1368 به رهبری منصوب شدند و آن طور که به خاطر دارم، مرداد همان سال بود که از دفتر مقام معظم رهبری به بنده زنگ زدند که هیئت امنائی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی شکل گرفته و آقا شما را هم عضو این هیئت امناء قرار داده است.

آن روزها هنوز کامپیوتر شناخته شده نبود و یادم هست که دوستان ما کامپیوتر را به منزل بزرگان می بردند و کاربردها و شیوه استفاده از برنامه های آن را برای ایشان توضیح می دادند. کم کم بزرگان با کامپیوتر آشنا شدند.

افتخار این مرکز، آن است که تمام همّت و نقطه ثقل فعّالیّت های خود را روی روایات اهل بیت(ع) قرار داده و خدمات بزرگ و ارزنده ای در نشر روایات اهل بیت(ع) به جای گذاشته است؛ مثل نرم افزار: کتب اربعه، وسائل الشیعه، اِعراب گذاری و موضوع بندی احادیث شیعه.

آن طور که مسئولان برای بنده توضیح دادند، به تازگی نیز با راه اندازی پایگاه جامع الأحادیث، مجموعه احادیث شیعه را با ترجمه و شروح آن در دسترس همگان قرار داده اند. انصافاً این کار، گام بزرگی در عرصه تحوّل بود و به سهم خودم به عنوان یک طلبه تشکر می کنم از مقام معظّم رهبری که همه این برکات، از ایشان بوده است. آن زمان که خیلی ها توجّه به این تحوّل نداشتند، معظّم له بنیان‌گذار این تحوّل شدند و الآن نیز با سرافرازی می‌گویم که مادرِ مراکز کامپیوتری علوم اسلامی در حوزه های مختلف دینی و کار و تلاش پیوسته، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی است. در سال های نخست کارِ مرکز، مقداری کمیّت نیروی انسانی زیاد بود؛ تا اینکه زمانی به آقایان گفتیم: کمیّت را متوقف کنید و به سراغ کیفیّت بروید و آن را بالا ببرید. در حال حاضر، باید این فاز پیاده سازی شود؛ یعنی افزودن مداوم بر کیفیّت محصولات.

در پایان عرایضم در این مراسم، می‌خواهم دو مطلب را تأکید کنم. یکی، خروجی این مرکز، پایگاه های اینترنتی و مجموعه نرم افزارهای مختلف در حوزه علوم اسلامی است که امروز ما شاهد رونمایی از پایگاه جامع الأحادیث و دو نرم افزار خوب حدیثی بودیم.

دومین مطلب که به نظر بنده بسیار مهم تر از اوّلی است، پرورش نخبگان و فرهیختگان آشنای به کامپیوتر است که در این مرکز اتفاق افتاده است. بحمدالله متخصّصان بزرگی در این مرکز مشغول به کارند که قابل عرضه به دنیا هستند؛ نه تنها در زمینه علوم اسلامی، بلکه در عرصه های مختلف کامپیوتری هم می توانند حرف اوّل را بزنند.

امروزه بحمدالله می بالیم بر نخبگان و فرهیختگان این مرکز که در حوزه پیچیده کامپیوتر و ساخت محصولات نرم افزاری، بسیار هنرمندانه، دقیق و عالمانه وارد می شوند. بنده به سهم خودم از همه مسئولان این مرکز از آغاز تا کنون، تشکّر می کنم؛ به خصوص از برادر عزیزمان، جناب حجت الاسلام والمسلمین آقای دکتر شهریاری که انصافاً از همان زمان که بنده بیشتر توفیق حضور در جلسات هیئت امناء را داشتم و تلاش گسترده ایشان را می دیدم، ایشان در این زمینه دغدغه داشتند. من نمی توانم عواطفم را به خوبی نسبت به مجموعه عزیزانی که در این مرکز افتخار آفرین هستند، ابراز کنم؛ امّا از همگی، به خصوص از عزیزانی که این نرم افزار را تولید کردند، تشکر می کنم. إن شاء الله موفق باشید. «والسلام علیکم و رحمت الله و برکاته.»