در کشورهای پیشرفته برای دسترسی به بهترین مجله و انتخاب مجله های دلخواه که متناسب با علایق جامعه استفاده کنندگان از کتابخانه ها باشد، روشهای گوناگونی وجود دارد که نه تنها باعث آشنایی با مجله های متناسب با علایق استفاده کنندگان میشود، بلکه میتواند از نظر رتبه بندی مجله ها نقش بسیار مهمی ایفا نماید. یکی از این روشها، بررسی استنادی نشریات ادواری است که استفاده از آن در میان مؤسسات بین المللی از جمله، مؤسسه علمی تامسون رویترز(1) رایج است و سابقه نسبتاً طولانی دارد؛ اما به لحاظ سوگیری نسبت به زبان انگلیسی، مورد انتقاد بوده و توانایی تحت پوشش قرار دادن همه نشریات داوریشده جهان را ندارد. (صمدی، محمد اسماعیل، 1388)
تا چند سال اخیر، نمایه سازی استنادی نشریات علمی، تنها در مؤسسه تامسون رویترز انجام میگرفت. سپس پایگاه اسکاپوس نیز نسبت به نمایهسازی استنادی نشریات اقدام کرد. گوگل اسکولار نیز ابزار علمسنجی دیگری است که خروجیهای پژوهشی را بر مبنای معیارهای علمسنجی ارزیابی میکند. محدودیتهای مؤسسات مذکور باعث شده است تا در کشورهای مختلف مجلات غیر انگلیسی زبان فرصت نمایه شدن در پایگاه های استنادی نشریات را نداشته باشند. بنابراین، مؤسسه تامسون رویترز همواره کشورها را به تولید داده های استنادی برای نشریات بومی خود در زمینه ارزیابی و رتبه بندی آنها تشویق کرده است. در کشور ما نیز مرکز منطقهای اطلاع رسانی علوم و فناوری از سال 1381 و جهاد دانشگاهی از سال 1383، پایگاه گزارشهای استنادی نشریات فارسی را عرضه کرده و در زمینه محاسبه و انتشار شاخص های مهم استنادی برای نشریات داخلی اقدام کردهاند. ( عطاپور، نوروزی چاکلی، حسن زاده، 1388)
مرکز منطقهای اطلاع رسانی علوم و فناوری که به دنبال توسعه، تولید و دریافت اطلاعات به بزرگترین پایگاه اطلاعات علمی کشور تبدیل شده است، هم اکنون فعالیت هایی همچون: ارزیابی و سنجش تولیدات علمی کشور، رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام و ارزیابی علم و تولیدات علمی کشورهای جهان اسلام را بر عهده دارد. در این راستا، با تلاش دکتر جعفر مهراد، رئیس مرکز منطقهای علوم و فناوری شیراز، اقدامات اجرایی برای راه اندازی یک مرکز نمایهسازی استنادی برای جهان اسلام آغاز گردید. در نهایت، در اوایل سال 1387 با به ثمر رسیدن تلاش های انجام شده، اساسنامه پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (آی. اس. سی)(2) به تصویب شورای عالی انقلاب فرهنگی رسید. (مهراد، گل تاجی، 1388) ایران پس از شرکتهای تامسون رویترز و اسکاپوس، سومین نظام استنادی را در سطح بین المللی راهاندازی نموده است. مجلات فارسی به جهت عدم مطالعات عمیق و گسترده در ابعاد مختلف آن، پدیده ناشناختهای است. نظر به تأسیس پایگاه استنادی علوم جهان اسلام اکنون این فرصت به دست آمده تا شناخت مجلات فارسی از ابعاد مختلف، بهویژه علمسنجی، میسر شود. (مهراد، گل تاجی، 1389) پایگاه مذکور نشریات فارسی را بر اساس تعداد استنادها، یعنی با بررسی استنادی مجله های موجود در کشور، رتبه بندی میکند و اعتبار مجله ها را به نوعی میسنجد و خدماتی شبیه خدمات گزارش استنادی مؤسسه علمی تامسون رویترز را دایر نموده است تا بتواند آی. اس. آی ایرانی را راهاندازی و در کشورهای اسلامی گسترش دهد (صمدی، محمد اسماعیل، 1388). این پایگاه بخشی از مجله های فارسی داخل کشور را پوشش میدهد که دارای درجه علمی ـ پژوهشی و علمی ـ ترویجی هستند.
در بخش فارسی با استفاده از اطلاعات جمعآوریشده از نشریات معتبر فارسی، به تحلیل محتوا، ارزیابی نشریات و رتبه بندی مؤسسات علمی و نویسندگان در سطح ملی پرداخته میشود. فرآورده های علمی آی. اس. سی. برابر با فرآورده هایی هستند که توسط مؤسسه تامسون رویترز در سطح جهان تولید میشود؛ با این تفاوت که این فرآورده ها برای زبان فارسی و کشورهای اسلامی، طراحی و بومیسازی شدهاند. (مهراد، گل تاجی، 1388)
میتوان گفت یکی از اهداف این پایگاه، بهرهگیری کتابداران و کتابخانه ها در انتخاب بهترین مجله ها و بهرهوری در استفاده از مجله ها میباشد. البته نباید فراموش کرد کار مهمی که این پایگاه انجام میدهد، یعنی همان رتبه بندی مجله های علمی کشور، نه تنها سبب اعتبار بخشیدن کیفی به آنها میشود، بلکه موجب میشود تا تولید علم در ایران و کشورهای اسلامی، به رؤیت جهانیان برسد. علاوه بر آن، پرکاربردترین و پراستنادترین مقاله ها و مجله ها شناسایی و ارزیابی میشوند. در نتیجه، نویسندگان و پژوهشگرانی که قصد دارند تا مقاله ها و یافته های علمی خود را در مجلهای معتبرتر به چاپ برسانند، بهتر و راحتتر تصمیمگیری میکنند. البته در ایران وزارتخانه هایی مانند: وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بر اساس دفاتری که دارند، مجله های ایرانی را رتبه بندی میکنند؛ اما این رتبه بندی، کیفی است؛ در حالی که مبنای کار مرکز منطقهای برای رتبه بندی مجله ها، بر اساس مطالعات کمی و استنادی بوده و از شاخصها و قوانین علمسنجی استفاده میشود. (صمدی، محمد اسماعیل، 1388)
پایگاه استنادی علوم جهان اسلام بر اساس سیاستهای وزارت علوم، تحقیقات و فناوری در چندین مرحله به توسعه خود ادامه میدهد:
- - مرحله اول: نشریات فارسی؛
- - مرحله دوم: نشریات انگلیسی ایران و سایر کشورهای اسلامی؛
- - مرحله سوم: نشریات عربی کشورهای اسلامی؛
- - مرحله چهارم: نشریات زبانهایی مانند: ترکی، اندونزیایی، مالزیایی، فرانسوی و . . . کشورهای اسلامی.
برخی از محصولات آی. اس. سی برای نشریات معتبر فارسی که تولید شده و یا در دست تهیه میباشند، به قرار زیر است:
گزارشهای استنادی نشریات فارسی، گزارشهای استنادی نشریات عربی، گزارشهای استنادی نشریات انگلیسی، نمایه استنادی علوم ایران، نمایه استنادی علوم جهان اسلام، طلایهداران علم ایران، فهرست مندرجات فارسی، پایگاه استنادی برترین کنفرانسهای علمی فارسی، نظام آگاهیرسانی استنادی ایران، نظام آگاهیرسانی نشریات علمی جهان اسلام، نظام شاخصهای عملکرد نشریات فارسی، تحلیل پایگاه داده های نشریات فارسی، نظام تماممتن مقالات نشریات جهان اسلام، تولید کتاب علم ایران.
مبانی و اهداف کلی پایگاه استنادی علوم جهان اسلام به شرح زیر میباشد:
- ایجاد فرصت و تقویت روح نوآوری در علوم بومی، بهویژه علوم انسانی، با توجه به ارزشهای اسلامی در راستای الهامبخشی به جهان اسلام؛
- توجه به اخلاق و حقوق اسلامی در تولید و نشر علم؛
- ایجاد زمینه های مناسب برای تعاملات بهینه میان دانشمندان جهان اسلام و مراکز اسلامی؛
- ارائه ابزارهای مناسب برای ارتقای پاسخگويی علم به نیازهای کشورهای اسلامی؛
- فراهمسازی بستر مناسب برای گسترش علم و توسعه علمسنجی و سیاستگذاری آگاهانه در حوزه علم و فناوری در کشورهای اسلامی.
- بهرهگیری از امکانات علمی موجود در دانشگاه ها، مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی و مراکز اطلاع رسانی جهان اسلام و برقراری ارتباطات الکترونیکی راه دور به منظور دریافت انتشارات و ارسال اطلاعات پردازششده در جهت توسعه علمی کشورهای اسلامی.
اهم مأموریت ها و وظایف پایگاه استنادی علوم جهان اسلام شامل موارد زیر است:
- راهبری مناسب و سنجش وضعیت انتشارات علمی در جهان اسلام؛
- راهبری و حمایت از حوزه های مختلف علوم و فناوری با رویکرد بومی، بهویژه علوم انسانی، در جهت حل معضلات اجتماعی بشریت با نگاه ویژه به جهان اسلام؛
- برنامه ریزی برای ارزیابی استنادی انتشارات علمی در جهان اسلام؛
- ثبت و ارزشگذاری کمی و کیفی و رتبه بندی نشریات و سایر تولیدات علمی در زیرمجموعه های پایگاه، پس از طی مراحل ارزیابی علمی با تأکید بر شاخص های علم سنجی با لحاظ کردن جهان بینی اسلامی؛
- نمایه سازی به منظور دسترس پذیر ساختن انتشارات علمی دانشمندان و پژوهشگران جهان اسلام؛
- شناسایی اثربخشترین آثار علمی در رشته های موضوعی مختلف؛
- فراهمسازی امکان ثبت اختراعات و نیز ثبت مطالعات بالینی برای حفظ حقوق معنوی دانشمندن جهان اسلام؛
- بسترسازی برای معرفی و توسعه دامنه انتشارات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در سطح جهان؛
- معرفی پر تألیفترین و پراستنادترین مؤلفان، دانشمندان و کشورهای برتر علمی در جهان اسلام.
نشریات علمی میتوانند با رعایت شرایط و ضوابط زیر در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام نمایهسازی شوند:
- داشتن اعتبار علمی از مراجع قانونی کشور مربوطه با تأیید شورای راهبری پایگاه استنادی علوم جهان اسلام؛
- انتشار به موقع نشریه؛
- رعایت تسلسل انتشار نشریه؛
- داشتن وبگاه نشریه؛
- ارائه نسخه الکترونیکی نشریه؛
- ایجاد امکان دسترسی برخط(3) به نشریه توسط سردبیران نشریات برای نویسندگان و داوران مقاله ها؛
- درج کامل نام نشریه، سال(دوره) و شماره به زبان انگلیسی؛
- درج نشاني پستی، پست الکترونیکی، شماره تلفن، نمابر، کدپستی نشریه و شماره استاندارد بین المللی نشریه؛
- درج معیارهای نگارش با استفاده از شیوهنامه های معتبر به منظور یکدستسازی منابع و مآخذ مورد استفاده در مقالات جهت سهولت پردازش اطلاعات در پایگاه آی. اس. سی؛
- داشتن حداقل متوسط ضریب تأثیر برای سه سال اخیر طبق نظر شورای راهبری پایگاه استنادی علوم جهان اسلام. (حسن زاده، متقیزاده، 1389)
مهمترين محصولات پايگاه
دو مورد از مهمترین محصولات پایگاه استنادی علوم جهان اسلام به شرح ذيل است:
1. گزارشهای استنادی نشریات فارسی:
این پایگاه از نخستین زیر مجموعه های ایجادشده در پایگاه استنادی علوم جهان اسلام بوده و ابزاری است دقیق برای ارزیابی بسترهای علمی در قلمرو نشریات، و عمده مخاطبان آن را جوامع و اجتماعات علمی در سطح ملی تشکیل میدهند. پایگاه گزارشهای استنادی نشریات فارسی، یک طرح پیوسته و مداوم میباشد که رکوردهای اطلاعاتی نشریات معتبر فارسی را از سال 1378 پوشش داده است. مبنای کار گزارشهای استنادی نشریات فارسی، بررسی نشریات در یک سال شمسی است. بنابراین، مطابق با معیارهای موجود، وضعیت هر مجله در سالهای مختلف بررسی و سیر صعودی یا نزولی میزان استفاده از آن مشخص میگردد. (مهراد، گل تاجی، 1388) بر اساس نتایج حاصله، در هر سال پر استنادترین نشریات شناسایی و معرفی گردیده و برای هر عنوان، ضریب تأثیر، شاخص آنی، نیمه عمر مجلات استناد کننده، و مجلات استنادشونده مجله نیز مشخص میشود.
ضریب تأثیر(4): عبارت است از نسبت تعداد استنادهای تعلقگرفته به مجله در دو سال قبل، به تعداد مقالات دو سال گذشته آن نشریه، در یک سال مشخص.
شاخص آنی(5): عبارت است از نسبت تعداد استنادهای تعلقگرفته به یک نشریه، به تعداد مقالات آن نشریه در سال مورد بررسی.
نیم عمر استنادها(6): نیم عمر استناد به مجله، مدت زمانی است که مقالات در موضوعات مختلف از تازگی برخوردار بوده و نشاندهنده استفاده از آنها در مطالعات بعدی است، که میتواند حائز اهمیت باشد.
در حال حاضر، طرح گزارشهای استنادی نشریات فارسی، روی تمام نشریات که اعتبار خود را از وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی کسب کردهاند، ادامه دارد. (مهراد، مقصودی، 1385) هدف پایگاه گزارشهای استنادی فارسی، بررسی نشریات فارسی و رتبه بندی آنها بر اساس مطالعات استنادی است. با کمک این منبع، علاوه بر راهنمایی کتابداران در انتخاب نشریه های مورد نظر، و صرفهجویی در بودجه، فضا، نیروی انسانی، صحافی و نگهداری و حفاظت، قادر خواهد بود تا به ناشران و استفاده کنندگان نشریات نشان دهد که مجله یک ناشر در مقایسه با سایر نشریات در همان رشته موضوعی، از چه رتبهای برخوردار است؛ به عبارت دیگر، هدفی که گزارشهای استنادی نشریات فارسی دنبال مینماید، این موضوع مهم است که یک نشریه چقدر به دفعات توسط مقالات دیگر مورد استناد و استفاده قرار میگیرد. (مهراد، مقصودی، 1383)
اساس کار پایگاه گزارشهای استنادی نشریات فارسی، بر مبنای مطالعات استنادی است. بنابراين، میتواند فراوانی استفاده از اطلاعات را در کشورهای اسلامی مشخص کند. بر این اساس، بهراحتی مشخص میشود که آثار یک نویسنده تا چه حد مورد استفاده و استناد دیگران قرار گرفته است. در نتیجه، نویسندگان و پژوهشگرانی که قصد دارند تا مقاله ها و یافته های علمی خود را در مجلهای معتبر به چاپ برسانند، بهتر و راحتتر تصمیمگیری میکنند. (صمدی، محمد اسماعیل، 1388)
در این پایگاه، جستجوی نشریات بر اساس: موضوعات عام (علوم پزشکی، علوم فنی و مهندسی، علوم پایه، علوم انسانی، هنر و معماری، دامپزشکی، علوم کشاورزی)، موضوعات خاص که در آن هر یک از موضوعات هفتگانه عام به موضوعات خاصتر تقسیم شدهاند و نيز بر اساس ناشر نشریات، عنوان نشریات، جستجو در عناوین نشریات از طریق کلیدواژه امکانپذیر میباشد.
2. طلایه داران علم ایران:
پایگاه اطلاعاتی طلایهداران علم ایران، یکی از فرآورده های پایگاه استنادی علوم جهان اسلام است و امکان رتبه بندی و تعیین برترینهای هر رشته را از طریق محاسبه تعداد مقالات منتشرشده و تعداد استنادهای دریافتشده و صورت گرفته به هر مقاله میسر میسازد. طلایهداران علم ایران، یک پایگاه مبتنی بر وب است که به کمک آن میتوان به این مهم پی برد که جایگاه هر یک از دانشمندان، نشریات و مؤسسات در یک حوزه به خصوص چه جایگاهی است؟ و سهم اثرگذاری آنها در آن رشته چقدر است؟ همچنین به کمک طلایهداران علم ایران میتوان پراستنادترین دانشمندان، مقالات، مقالات داغ (مقالاتی که در مقایسه با سایر مقالات رشتهشان در یک دوره زمانی خیلی کوتاه صاحب استناد میشوند. یک مقاله در صورتی در فهرست مقالات داغ قرار میگیرد که حداقل حدآستانه تعداد استنادهای رشته خود را در یک دوره دو ماه کسب نماید) و جبهه های تحقیق (شامل گروهی از مقالات میشوند که استنادهای بسياري را به خود اختصاص دادهاند و شامل مقالات هسته میگردند) در هر حوزه را مشخص نمود و به ارزیابان و محققان پژوهشی کشور کمک کرد تا عملکردهای علمی را اندازهگیری نموده و تمایلات و علایق علمی را دنبال نمایند. دوره زمانی برای محاسبه داده ها در طلایهداران علم ایران، دورهای 10 ساله است (اطلاعات در فواصل دو ماه روزآمد میشوند). با ورود به این پایگاه و به کمک بخش رتبه بندی استنادی و از طریق یکی از سه شیوه جستجو در این پایگاه ميتوان بهراحتي به برترين مؤسسات، نشريات و دانشمندان فعال در هر حوزه دسترسي داشت. اوّل، جستجو در حوزه های موضوعی 22 گانه تحت پوشش پایگاه (شامل: علوم پزشکی، علوم انسانی، مهندسی، علوم الهیات و معارف اسلامی، علوم کشاورزی، علوم پایه، محیط زیست و منابع طبیعی، زمینشناسی، علوم تربیتی، حقوق و علوم سیاسی، هنر و معماری، زبان و ادبیات، آمار و ریاضیات، علوم اجتماعی، روانشناسی و روانپزشکی، مهندسی عمران، شیمی، دندانپزشکی، تربیت بدنی و علوم ورزشی، فیزیک، علوم کتابداری و اطلاع رسانی، علوم مواد)، دوم، جستجو بر اساس حرف اول نام نشریه، دانشمند و یا مؤسسه و در سوم، جستجو از طریق جعبه جستجو. به علاوه، از طریق بخش پراستنادترین مقالات و از طریق جستجو در یکی از حوزه های موضوعی 22 گانه و یا جستجو با هر کلیدواژه مورد نظر، در یکی از 4 گزینه جستجو که عبارتاند از: عنوان مقاله، نام دانشمند، مؤسسه و یا نشریه، میتوان به مقالات پراستناد و مقالات داغ هر یک از حوزه های موضوعی مورد نیاز نیز دسترسی یافت.
پی نوشت ها:
منابع: