چکیده

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ربات‌های گفت‌وگوگر هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به سختی‌ها و مشکلاتی که پژوهشگران در طول مسیر انجام تحقیقات خود با آن مواجه هستند، استفاده از این رباتها می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن معرّفی مهمّ‌ترین ربات‌های گفت‌وگوگر عمومی به بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این ابزارها پرداخته و توصیههایی جهت استفاده بهینه از آن ارائه میگردد. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های ربات‌های گفت‌وگوگر جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

اشاره

به همّت پژوهشکده علوم اسلامی و انسانی دیجیتال مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، نشست علمی «بررسی سند توسعه هوش مصنوعی» به تاریخ 29 آذر 1403 مصادف با هفته پژوهش، در سالن اجتماعات مرکز نور در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی که رئیس محترم مرکز نور، مسئولان و دست‌اندرکاران این مرکز و نیز محقّقان، مهندسان و علاقه‌مندان به مباحث مرتبط با هوش مصنوعی حضور داشتند، جناب آقای دکتر بهروز مینایی، عضو هیأت علمی دانشگاه علم و صنعت ایران، به‌عنوان سخنران و ارائه‌کننده، ضمن اشاره به وضعیت هوش مصنوعی در کشورهای توسعه‌یافته و در حال توسعه، به بیان مباحث مرتبط با موضوع نشست پرداخت و روند تهیه سند توسعه هوش مصنوعی را تبیین نمود. ناقدان این نشست علمی، حجّت‌الاسلام والمسلمین سید مصطفی طباطبایی، مدیر گروه کتابخانه‌های دیجیتال مرکز نور و حجّت‌الاسلام والمسلمین احمد شجاعی‌فر، پژوهشگر گروه کتابخانه‌های دیجیتال نور، به نقد و بررسی مباحث مطرح شده پرداختند و بر محورهایی چون ضمانت اجرایی سند توسعه و ارزیابی آن با سایر سندهای مصوب جهانی تأکید کردند.

در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «چالش‌ها و کاربردهای مدل‎های زبانی بزرگ» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه علمی، جناب مهندس آقای احمد ربیعی‌زاده، معاون فنّاوری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی و همچنین مدیر آزمایشگاه هوش مصنوعی و علوم اسلامی - انسانی نور، به بیان سخن و ارائه مباحث پرداخت. ایشان ابتدا اشاره‌ای به فعّالیت‌های مرکز نور در زمینه هوش مصنوعی کرد و در ادامه، ضمن معرّفی ربات‌های گفت‌وگوگر، به تبیین چیستی مدل‌های زبانی بزرگ پرداخت و با تشریح و توضیح کاربرد آنها، به طور خاصّ به معرّفی کاربرد مدل‌های مختلف زبانی هوش مصنوعی در هر یک از حوزه‌های علوم اسلامی مبادرت ورزید و مزایا و چالش‌های به کارگیری آنها در علوم اسلامی را مورد بحث و بررسی قرار داد. بخش پایانی سخنان ایشان، به تبیین مراحل تحقیق و پژوهش و کاربردهای مدل‌های هوش مصنوعی برای هریک از مراحل تحقیق بود. در ادامه، مهمّ‌ترین مطالب مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر شما می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «الگوی به‌کارگیری هوش مصنوعی در علوم انسانی - اسلامی» در تاریخ 21 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

ارائه این نشست علمی، بر عهده جناب آقای دکتر کاظم فولادی قلعه، عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و همچنین سرپرست آزمایشگاه پژوهشی فضای سایبر دانشگاه تهران بود. ایشان ابتداء به بیان نقش و جایگاه هریک از علوم انسانی در شکل‌گیری هوش مصنوعی پرداختند و در ادامه، وضعیت کاربست هوش مصنوعی در علوم انسانی را مطرح کردند و با اشاره به الگوهای چهارگانه تولید علم از گذشته تاکنون، عصر حاضر را دوره الگوی چهارم تولید علم برشمردند که با کمک ابزارهای ماشینی و هوش مصنوعی، علم با سرعت متفاوتی، تولید، ارائه و تحلیل می‌شود.

در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

به مناسبت هفته پژوهش، نشست علمی «تحلیل آینده هوش مصنوعی بر اساس سنّت‌های الهی» در تاریخ 24 آذر 1403 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در شهر مقدّس قم برگزار گردید.

در این جلسه، ابتداء جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین قاسم ترخان، با بیان این نکته که سنّت‌های الهی، همان قوانین ثابت خداوند برای مدیریت مردم و عالم هست، سنّت‌ها را به دو دسته «مطلق» و «مشروط» تقسیم کرد و در ادامه، ضمن اشاره به تعریف هوش مصنوعی، درباره آینده هوش مصنوعی، امکان تحقّق دوره تَکینگی را مطرح نمود و با طرح چهار سناریو احتمالی برای آینده، ضمن بررسی و ارزیابی آنها، پیشنهاد سناریوی تکاملی را مطرح ساخت. بر اساس حرکت تکاملی، جامعه و تاریخ به سوی تکامل در حرکت است.

سپس، حجّت‌الاسلام والمسلمین بهروز لک، به‌عنوان ناقد اوّل، ضمن بیان آیاتی از قرآن کریم و نمونه‌هایی از سنّت‌های قطعی خداوند، برخی از سناریوهای مطرح‌شده را مردود شمرد. در ادامه نیز جناب حجّت‌الاسلام والمسلمین دکتر بهرامی به‌عنوان ناقد دوم، با بیان نکاتی پیرامون هوش مصنوعی و رویکرد حوزه علمیه به آن و نیز جهت‌گیری مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی در این زمینه، انتقاداتی به برخی از مسائل مطرح‌شده در نشست را ابراز داشت. در ادامه، مشروح مباحث مطرح‌شده در این نشست علمی از نظر می‌گذرد.

اشاره

این مقاله، به بررسی نقش و کاربرد ابزارهای هوش مصنوعی در مراحل مختلف پژوهش در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. با توجّه به حجم گسترده منابع و پیچیدگی‌های موجود در تحلیل متون دینی، استفاده از هوش مصنوعی می‌تواند افق‌های جدیدی را پیش روی پژوهشگران این عرصه بگشاید. در این نوشتار، ضمن بررسی مزایا و چالش‌های مرتبط با این فنّاوری، ملاحظات اخلاقی استفاده از آن نیز مورد توجّه قرار گرفته است. هدف اصلی مقاله، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران علوم اسلامی به‌منظور بهره‌گیری بهینه از ظرفیت‌های هوش مصنوعی در جهت ارتقاء کیفیت و تسریع فرایندهای پژوهشی است.

کلیدواژگان: هوش مصنوعی، علوم اسلامی، پژوهش اسلامی، ابزارهای هوش مصنوعی، کاربردهای هوش مصنوعی.

اشاره

با پیشرفت فنّاوری و ظهور دستگاه‌های هوشمند، استفاده از نرم‌افزارهای قرآنی به یکی از راه‌های مؤثّر در ترویج و فراگیری آموزه‌های قرآن کریم تبدیل شده است. این نرم‌افزارها، نه تنها دسترسی آسان به متن و تفسیر آیات الهی را فراهم می‌کنند، بلکه ابزارهای مختلفی برای آموزش و مطالعه این کتاب آسمانی به کاربران ارائه می‌دهند. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)، بیش از سه دهه است که در راستای تولید کتابخانه‌های دیجیتال اسلامی همّت گماشته و تاکنون تولیدات فاخر و ارزنده‌ای را تقدیم جامعه علم و پژوهش نموده است؛ از جمله می‌توان به محصولات قرآن‌محور اشاره کرد که علاقه‌مندان و مخاطبان بسیاری را جذب خود ساخته است.

این نوشتار در سه محور: نرم‌افزار، وبگاه و اپلیکیشن موبایلی، به اختصار به بررسی محصولات قرآنی این مرکز مبادرت ورزیده و به واکاوی ویژگی‌ها و قابلیت‌های این دست تولیدات ارزشمند می‌پردازد.

اشاره

سازمان آموزش کامپیوتر نور در سال 1368ش به منظور آموزش علوم کامپیوتر و مباحث مربوط به فنّاوری اطّلاعات به کلیه اقشار جامعه، به‌خصوص طلّاب حوزه‌های علمیه، تأسیس شد. این سازمان از بدو امر، با گزینش مهندسان خبره و افراد مجرب، در زمینه آموزش رایانه، توانست گام‌های بسیار مثبت و بلندی بردارد؛ به‌طوری‌که در عرض چند سال، شهرت آن به کلّ استان قم رسید و چندی بعد در کلّ کشور، زبان‌زد طلّاب محترم گردید.

این سازمان با توجّه به حمایتی که از طرف دفتر مقام معظم رهبری می‌شد، در مدّت بیش از دو دهه فعّالیت آموزشی، توانست سه میلیون نفرساعت آموزش دوره‌های مختلف نرم‌افزاری و سخت‌افزاری کامپیوتر داشته باشد. با توجّه به حضور سازمان‌های آموزشی متعدّد در سطح استان و همچنین گسترش فرهنگ استفاده از رایانه در مقوله تحقیق و پژوهش اسلامی در میان طلّاب و محقّقان، ادامه خدمات آموزشی، به سایر آموزشگاه‌ها محوّل گردید و سازمان آموزش نور، از شهریورماه سال 1390ش، منحل گردید. از آنجا که استفاده بهینه و کامل از امکانات محصولات نرم‌افزاری و وبی مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیاز به آموزش دارد، واحد آموزش محصولات نور در مرکز تأسیس شد و مشغول به فعّالیت گردید.

آنچه در ذیل می‌خوانید، گفت‌وگویی است که جهت آشنایی بیشتر خوانندگان محترم با این واحد آموزشی در مرکز نور، تهیه و تنظیم شده است.

چکیده

هوش مصنوعی که امروزه رواج گستردهای در میان همه اقشار مختلف افراد جامعه یافته و در همه زمینه‌ها مورد استفاده قرار میگیرد، گرچه نتایج بسیار جذّاب و حیرتانگیز ارائه میدهد، هنوز نمیتواند در نمونه‌های حسّاس جایگزین انسان قرار گیرد. این امر، به‌ویژه در حوزه کارهای پژوهشی، بسیار صادق است و هوش مصنوعی، هنوز قادر نیست همه چرخه پژوهش را به‌تنهایی و بدون نظارت عامل انسانی به انجام برساند. در باب مطالعات حدیث که برای مسلمانان بسیار بااهمّیّت و حسّاس است و نتایج پژوهشها به اتقان خیلی زیاد نیاز دارد، استفاده از هوش مصنوعی مستلزم دقّت و وسواس بسیار خواهد بود.

در این نوشته، تلاش خواهد شد بدون سپردن همه امور مطالعات حدیثی به هوش مصنوعی، استفاده‌هایی که ممکن است برای این کار در اختیار پژوهشگران حدیثی باشد تا از طریق آن سرعت، دقّت و گستره مطالعات آنها افزایش یابد، معرّفی گردد و با روش کتابخانه‌ای و از طریق مرور آثار و پژوهش‌های انجام‌گرفته در این زمینه، راهکارها و مهارتهای استفاده از دستیارهای هوشمند و انتخاب بهترین ابزارها برای انجام این مطالعات به‌تفصیل بیان شود.

این پژوهش، از دو منظر به موضوع مقاله می‌پردازد: یکی، استفاده از الگوریتم‌ها و فنّاوری‌های هوش مصنوعی در مطالعات حدیث که ضمن مرور پیشینه استفاده از هوش مصنوعی در علوم اسلامی، به معرّفی روش‌های نوین پردازش زبان طبیعی و یادگیری ماشین در حوزه مطالعات حدیثی می‌پردازد و دوم، به استفاده از دستیارهای هوشمند و بازوهای گفت‌وگو در مطالعات حدیثی پرداخته و چشم‌اندازهای آینده هر دو حوزه را ترسیم می‌کند.

اشاره

آسان‌سازی و سرعت‌بخشی دسترسی به منابع در نرم‌افزارهای دیجیتال در مقایسه با منابع مکتوب و چاپی، مقرون‌به‌صرفه‌بودن و نیز کم‌حجم‌بودن کتابخانه‌های الکترونیکی، لزوم استفاده از محصولات نرم‌افزاری را دوچندان ساخته و در عمل، روند تحصیل و تحقیق را برای طلّاب، دانشجویان، اساتید و محقّقان گرامی، تسریع و تسهیل نموده است. در همین راستا، هم‌زمان با آغاز ایام تحصیلی حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌های کشور، به معرّفی چند محصول از محصولات کاربردی و فاخر مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) می‌پردازیم.

چکیده

علوم اسلامی دیجیتال، در حقیقت شاخه خاصّی از علوم انسانی دیجیتال است که به کاربست فنّاوری‌های نوین اطّلاعات در حوزه علوم اسلامی می‌پردازد. از جمله فواید اصلی علوم انسانی دیجیتال، می‌توان به افزایش دقّت و سرعت در پژوهش‌ها، تحلیل بهتر داده‌ها، تسهیل مشارکت و نوآوری در پژوهش اشاره کرد. با به‌کارگیری فنّاوری‌های دیجیتال و هوش مصنوعی در پژوهش‌های اسلامی، می‌توان به این ویژگی‌های ارزشمند علوم انسانی دیجیتال در حوزه پژوهش‌های اسلامی دست یافت. در کنار برخی از مراکز داخلی، مؤسّسات متعدّدی در غرب با اهداف مختلفی به طور تخصّصی بر روی موضوع علوم اسلامی دیجیتال تمرکز دارند که غالباً به نحوی زمینه استشراق دیجیتال را فراهم می‌کنند. شناسایی این مراکز و فعّالیت‌ها، هم از نظر جنبه‌های پژوهش اسلامی و هم از نظر سیاست‌گذاری پژوهشی، تأثیر بسزایی در توسعه دیدگاه‌ها خواهد داشت. در این مقاله، به معرّفی اجمالی مراکز و پروژه‌های شاخص در این زمینه پرداخته شده است.

اشاره

انباشت حجم عظیمی از داده‌های گوناگون در فضای اینترنت، شبکه‌های اجتماعی و سِرورهای شرکت‌های بزرگی مثل: گوگل، فیس‌بوک و توئیتر موجب شد که تمام دانش بشری به طور یکپارچه برای همگان دسترس‌پذیر باشد. جمع‌آوری داده‌های کلان و پیاده‌سازی الگوریتم‌های مشخّص روی آنها، درعمل، به استخراج دانش بشری توسط ابزارهای خاصّ، مانند چت جی‌پی‌تی (ChatGPT) انجامیده و نتایجی با کمترین خطاها به دست آمده است.

گاهی آنچه امروزه در باره هوش مصنوعی (Artificial intelligence) گفته می‌شود، بیشتر نگاهی افراطی و تهدیدآمیز است و واقعیت عینی ندارد. گفتنی است که هوش مصنوعی ابداعات جدیدی را شکل داده، دامنه فعّالیت، توانمندی و رفاه انسان‌ها را توسعه می‌بخشد و از مشکلات جامعه امروزی می‌کاهد؛ ولی این‌طور نیست که این فنّاوری نوین، جایگزین انسان یا مشاغل مربوط به او شود؛ بلکه سخن درست، این است که بگوییم هوش مصنوعی، فرصت‌های تازه‌ای را پدید می‌آورد و شکل مشاغل و کارها را به گونه‌ای شگفت تغییر می‌دهد. بنابراین، هرگز نباید تصوّر کرد که هوش مصنوعی، نابودکننده بشر و مشاغل مرتبط با آدمی است؛ بلکه تغییردهنده شکل و روش اجراء آنهاست و درواقع، به‌نوعی روند دستیابی به نتایج را آسان‌تر نموده و حتّی با حضور خودش، مشاغل جدیدی را ایجاد کرده و توانایی انسان را در عرصه‌های مختلف وسعت داده است.

از این دست مباحث که بگذریم، یکی از دغدغه‌ها و توصیه‌های همیشگی رهبر حکیم و فرزانه انقلاب اسلامی، حضرت آیت‌الله العظمی خامنه‌ای، مقوله هوش مصنوعی است. توجّه جدی و قانونمند به فضای مجازی، استفاده از ابزارهای روز دنیا، پرهیز از غفلت و بی‌توجّهی نسبت به مسئله هوش مصنوعی، لزوم ارتقاء رتبه علمی کشور در حوزه هوش مصنوعی، دستیابی به استقلال علمی در زمینه فنّاوری‌های نوین و فعّال و اثربخش‌بودن در این عرصه، از جمله محورهای فرمایشات مقام معظم رهبری در زمینه فنّاوری‌های امروزی، به‌ویژه هوش مصنوعی است.

نظر به اهمّیّت بحث هوش مصنوعی و سفارش‌ها و تأکیدهای مستمرّ رهبر معظم انقلاب در باره این مسئله جهانی، لازم دیدیم که سخنان معظم‌ٌله را در این مورد بکاویم و نکات مطرح‌شده در فرمایشات ایشان را یادآور شویم.

اشاره

رویکرد متأخرین در اعتبارسنجی روایات و پیدایش اقسام اربعه: صحیح، موثّق، حسن و ضعیف، بر اساس سه عنصر محوری: وثاقت، ضابطیّت و مذهب در راوی که از آن به مکتب «راوی‌محور» یاد می‌شود، دچار چالش‌های متعدّدی از جمله: مهمل و مجهول بودن بسیاری از روات در کتب رجالی، غیرکاربردی بودن بسیاری از توصیفات در جرح و تعدیل روات و عدم وجود بسیاری از روات موجود در اسناد در کتب رجالی گردید. برای پُر کردن خلأهای یادشده، چهار رویکرد عمده: «تحلیل فهرستی»، «نقد المتن»، «تجمیع القرائن» و «توثیقات عامّ»، در اعتبارسنجی روایات شکل گرفت. می‌توان این سه روش را جزو چشم‌اندازهای اعتبارسنجی در نظر گرفت؛ امّا باید دانست که در پیاده‌سازی سه رویکرد نخست، چالش‌هایی مانند: متحدیابی، عدم دسترسی به مآخذ کتب، تقطیع بسیاری از روایات و وجود بسیاری از موارد نقل به واسطه، وجود دارد.

امّا با وجود حجم کارهای انجام‌شده در توثیقات عامّ، از جمله: منقّح بودن مبانی، عدم احتیاج جدی تطبیق مبانی در توثیقات عامّ بر زیرساخت‌هایی مانند: متحدیابی، تحلیل متن، راوی پایه بودن توثیقات عامّ و آماده بودن زیرساخت‌های پیاده‌سازی توثیقات عامّ در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، توثیقات عامّ می‌تواند به‌عنوان یکی از بسترهای مناسب برای پُر کردن بخش مهمی از خلأهای مکتب راوی‌محوری قلمداد شود.

سخن نخست

سی‌ویکمین نمایشگاه بین‌المللی قرآن کریم با شعار «می‌خوانمت»، از اوّل فروردین 1403 مصادف با نهم ماه مبارک رمضان 1445 قمری برگزار شد و تا چهاردهم فروردین برابر با ۲۲ ماه مبارک رمضان، در مصلای بزرگ امام خمینی(ره) تهران ادامه داشت.

در این رویداد بزرگ فرهنگی، در بخش داخلی، ۴۵ مؤسّسه قرآنی و ۲۴ نهاد دولتی و حاکمیتی مشارکت داشتند و در بخش بین‌الملل نیز نمایندگانی از ۲۵ کشور جهان حضور داشتند.

این نمایشگاه در بخش‌های مختلفی همچون: ترجمه قرآن، خادمان قرآن، طرح بشری، حفظ آسان قرآن، بخش مکتوب، بخش حوزوی، بخش دانشگاهی، بخش مؤسّسات قرآنی، محافل خانوادگی نهج‌البلاغه، دعا، فلسطین و طوفان الأقصی، مشاوره، هنرهای دینی، کودک و نوجوان، مسابقات و رویدادها و نشست‌های محتوایی، برگزار ‌شد.

مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) نیز با دو غرفه در دو بخش از نمایشگاه حضور داشت. یکی، با محوریت «جامع تفاسیر نور» و «قرآن‌پژوهی هوشمند» در بخش نوآوری‌های قرآنی دانش‌بنیان، پذیرای بازدیدکنندگان بود و دیگری، در غرفه فروش که جدیدترین محصولات نور را با تخفیف ویژه، ارائه نمود.

در نمایشگاه امسال، غرفه‌های مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، پُرشورتر از گذشته فعّالیت داشت و بازدیدکنندگان بیشتری از محصولات این مرکز دیدن کردند و در جریان جدیدترین فعّالیت‌های این مرکز در حوزه نرم‌افزار، فنّاوری اطّلاعات و فضای مجازی قرار گرفتند.

پیشینه

ظهور پدیده ماشین‌های پردازشگر و رایانه در دهه 1360 هجری شمسی، بارقه به‌کارگیری این ابزار در پردازش علوم حوزوی و داده‌کاوی در دانش‌های حدیث و رجال را میان برخی طلّاب جوان و خوش‌فکر حوزه علمیه قم ایجاد کرد. این اندیشه، با همراهی بعضی مهندسان برنامه‌نویس رایانه از دانشگاه مواجه شد و حمایت جمعی از مراجع معظّم، راه را برای شکوفایی این تفکّر هموار ساخت. این گروه از طلّاب و مهندسان، با تلاش و پشت‌کار سخت، با فراهم کردن چند دستگاه رایانه خانگی که نسل اوّل رایانه‌ها به شمار می‌آمد و بیشتر کاربرد سرگرمی داشت، نخستین‌گام را برای سپردن داده‌های رجالی و حدیثی به حافظه‌های اندک این رایانه‌ها برداشتند؛ امّا پیاده‌سازی این ایده‌ها، هزینه‌های سنگین مالی و منابع انسانی و پشتیبانی‌های سخت‌افزاری پیشرفته‌ای را که فراتر از منابع محدود حوزوی و طلبگی بود، می‌طلبید. ازاین‌رو، پس از ظهور اوّلین دستاورد این حرکت فنّاورانه، یعنی تولید برنامه نرم‌افزاری «معجم الفاظ کتب اربعه» و برخی از منابع رجالی و چند جلد از مجموعه روایی «بحار الأنوار» و ارائه به محضر علما و مراجع معظّم حوزه، به‌سرعت این ابتکار و نوآوری در حوزه دین، مورد تأیید و پشتیبانی حوزه علمیه قم قرار گرفت و امر تأسیس و نهادینه‌سازی مرکز تحقیقات کامپیوتر علوم اسلامی را سرعت بخشید.

اشاره

مدّتی است که در مجامع علمی، اصطلاح «الگوریتم» مطرح شده است. این اصطلاح، به معنای فرآیندسازی هر عملیاتی است. از آنجا که علم فقه دارای عملیات استنباط است، می‌توان گفت استنباط فقهی، دارای الگوریتم است. این الگوریتم استنباط فقهی را باید از علم اصول طلب نمود؛ چرا که رسالت علم اصول، فراهم‌سازی قواعد کلّی استنباط فقهی و فرآیندسازی آنهاست. در واقع، الگوریتم به مثابه یک دستگاه استنباطی است که توسط علم اصول، مستدلّ و نظریه‌پردازی می‌شود و در اختیار فقیه قرار می‌گیرد. البته فقهاء در مباحث فقهی، نگاهی الگوریتمیک به استنباط حکم شرعی داشته‌اند؛ امّا آن را به صورت شفاف بیان نکردند.

ازاین‌رو، الگوریتم پیشنهادی این دو پژوهشگر حوزوی، شفاف‌سازی الگوریتم ارتکازی فقهاء محسوب می‌شود. خروجی این الگوریتم، حکم شرعی و تعیین مرتبه آن است؛ یعنی الگوریتم استنباط باید به این سؤال پاسخ دهد که آیا حکم، جعل شده است یا خیر، و اگر جعل شده است، آیا به مرتبه فعلیت رسیده است یا خیر، و اگر به مرتبه فعلیت رسیده، آیا به مرتبه تنجّز هم رسیده است یا خیر. بنابراین، الگوریتم پیشنهادی بر اساس همین مراتب حکم، پی‌ریزی شده است.

حجّت‌الاسلام والمسلمین سید محمدباقر قدمی و رضا میهن‌دوست، در این گفت‌وگو با استفاده از منابع کتابخانه‌ای و بر اساس روش توصیفی - تحلیلی به بررسی عملکرد فقهاء پرداخته‌اند؛ تا بدین وسیله، الگوریتم استنباطی ایشان استخراج شود.

گفتنی است در نهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علمی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «فرآیند حکم‌شناسی در الگوریتم دانش اصول فقه» که به تاریخ 19 آبان 1401ش در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید، این دو پژوهشگر و نویسنده عزیز به ارائه مطلب و معرّفی کتاب یادشده پرداختند. در همین راستا، در این شماره از فصلنامه ره‌آورد نور به معرّفی بیشتر موضوع و اهمّیّت کتاب مزبور مبادرت ورزیدیم.

اشاره

پانزدهمین جلسه از سلسله‌نشست‌های علوم اسلامی انسانی دیجیتال با عنوان «تاریخ از نگاه اهل‌بیت (علیهم السلام)؛ ارائه و تحلیل آن در بسترهای دیجیتال» در تاریخ 19 اردیبهشت 1402 در سالن اجتماعات مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور) برگزار گردید.

در این جلسه، ابتداء پروژه تحقیق بر روی کتاب بحارالأنوار، برای استخراج مباحث مربوط به تاریخ از نگاه اهل‌بیت (علیهم السلام)، توسط ارائه‌کنندگان از گروه تاریخ دانشگاه باقرالعلوم (علیه السلام) تبیین شد. در ادامه، ناقدان و کارشناسان مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، به بیان نکاتی چند در حوزه‌های محتوایی و فنی مرتبط با این پروژه پرداختند و در پایان، به سؤالات و نظرات ناقدان و حضار جلسه پاسخ داده شد.

آنچه در ادامه از نظر می‌گذرد، مهم‌ترین نکات مطرح‌شده از سوی اساتید و کارشناسان این نشست است که امید است مورد توجّه خوانندگان و علاقه‌مندان این نوع مباحث، قرار گیرد.

 چکیده

مدرنیته‌ای که ارمغان نگاه مادی صرف به انسان و جهان است، بشر امروز، به‌ویژه غربیان را با بحران‌های روانی گوناگون مواجه کرده است. نگاه نقدی دانشمندان غربی به فنّاوری‌زدگی و ماشینی‌شدن زندگی، و نیز ایجاد مراکز معنادرمانی برای رفع معضلات ناشی از زندگی مادّی‌انگارانه صرف در میان غربیان، روی‌آوردن مردم به ادیان شرق مانند ذن و بودیسم، راه‌اندازی مکاتب عرفانی و معنویت‌های ساختگی، از نشانه‌های تلاش غرب برای رهایی از بحرانی است که دامنگیرش شده است. در چنین وضعیتی، معرّفی اسلام به مثابه دین آسمانی که برای سعادت انسان برنامه‌ای مدوّن دارد، پذیرش بیشتری خواهد داشت. در این مقاله، نقش فضای مجازی در معرّفی اسلام به جوامع غرب با توجّه به نامه‌های رهبری بررسی خواهد شد.

اشاره

نهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علمی علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «فرآیند حکم‌شناسی در الگوریتم دانش اصول فقه» در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، در تاریخ 19/8/1401 برگزار گردید. گفتنی است که از آنجا که نشست دهم تا سیزدهم، مربوط به هفته پژوهش بوده، نخست به ارائه آنها مبادرت ورزیدیم و سپس، نشست نهم را گزارش نمودیم.

در این نشست، ابتداء حجّت‌الاسلام‌والمسلمین رضا میهن‌دوست، استاد حوزه علمیه و از مؤلّفان کتاب «الگوریتم دانش اصول فقه»، و سپس، حجّت الاسلام و المسلمین سید محمدباقر قدمی، استاد حوزه علمیه و از دیگر مؤلّفان کتابِ یادشده، نظرات خود را در باره شیوه نگارش کتاب و روند کلی استنباط در دانش اصول فقه تبیین نمودند. آنگاه ناقدان و کارشناسان حاضر در نشست نیز به بحث و گفت‌وگو در خصوص مطالب مطرح‌شده پرداختند.

آنچه می‌خوانید، گزارشی است از این نشست علمی که امید است مورد استفاده علاقه‌مندان این گونه مباحث قرار گیرد.

اشاره

هم‌زمان با هفته پژوهش، سیزدهمین نشست از سلسله‌نشست‌های علوم اسلامی و انسانی دیجیتال با موضوع «نقش هوش مصنوعی در پژوهش‌های علوم اسلامی و انسانی» در تاریخ 23 آذر 1401 در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی برگزار گردید.

این نشست، با سخنرانی استاد محمدرضا حسنی آهنگر، دکترای مهندسی کامپیوتر گرایش هوش مصنوعی برگزار شد. ایشان از سال 1391 ریاست دانشگاه جامع امام حسین (ع) را بر عهده دارد و علاوه بر آن، صاحب تألیفات متعدّدی از قبیل کتاب و مقاله در باره هوش مصنوعی است.

ایشان در این نشست علمی، با تبیین جایگاه هوش مصنوعی در پژوهش‌های علمی، به‌ویژه در علوم انسانی و اسلامی، لازمه حکمرانی در جهان آینده و ایجاد تمدّن اسلامی در جامعه را آشنایی عمیق با هوش مصنوعی و قابلیت‌های آن دانستند و ابراز داشتند که برای ایجاد مصونیت از خطر استعمار مجازی، باید با کمک فنّاوری و هوش مصنوعی، خود را ایمن و مسلح بسازیم. آنچه در ادامه می‌آید، مشروح سخنان ایشان در این زمینه است.