الف. کتابخانه
نرم‌افزار «نورالسیره - نسخه 3»، به لحاظ محتوایی دربردارنده بخش عظیمی از منابعی است که پیش از این در نرم‌افزارهای تاریخی مرکز عرضه شده است؛ به اضافه منابع تاریخیِ دیگر که زمینه استفاده از آنها برای نخستین‌بار در بستر این برنامه فراهم گردیده است. مجموع این کتاب‌ها، 1425 عنوان در 3396 جلد (مجموع کتاب‌ها و رساله‌ها: 1474 عنوان) می‌باشد که نسبت به کتابخانه موجود در نرم‌افزار «نور السیره 2»، از نظر تعداد منابع، رشد بسیار چشمگیری نموده است.
شایان توجّه است که هدف از تولید این محصول، فراهم‌کردن کتابخانه بزرگی از منابع تاریخی فارسی و عربی است که با داشتن ویژگی‌هایی چون: استفاده از منابع اصلی و کهن به همراه منابع پژوهشی و جدید و نیز ترجمه و اِعراب‌گذاری برخی از کتب، از نویسندگان و مؤلّفان مختلف با سلیقه‌های گوناگون فکری و مذهبی - بدون اینکه گرایش خاصّی از لحاظ عقیدتی یا ترویجی نسبت به کتاب‌های مورد استفاده در برنامه و یا انتخاب آنها وجود داشته باشد - و نیز قابلیت تعریف و جداسازی دامنه کتب به لحاظ موضوعی و ارائه آن، تلاش دارد تا پژوهش‌های تاریخی را برای محقّقان آسان‌تر نماید.
قسمت کتابخانه، شامل دو قسمت اصلی است: «مخزن» و «نمایش». در قسمت «مخزن»، قابلیت محدودکردن کتاب‌های برنامه بر اساس کتاب‌های پیوندخورده (شامل 70 عنوان) و نیز دسته‌بندی‌های تاریخیِ مشخّص‌شده وجود دارد. به لحاظ دامنه محتوایی، کتابخانه این نرم‌افزار شامل عناوین ذیل است و محقّق می‌تواند دامنه پژوهش خویش به همه موارد اختصاص دهد و یا آن را به مورد یا موارد دلخواه محدود نماید:
- تاریخ اسلام: شامل 247 عنوان کتاب در محورهای: تاریخ عمومی، تاریخ دولت‌ها، تاریخ محلی، تاریخ فِرَق، تاریخ وزرا، فتوحات، تاریخ‌نگاری.
- تاریخ اجتماعی: شامل 199 عنوان در محورهای: اخبار، ادبیات، امالی، اموال، اوائل، حیوان، داستان و حکایت، دبیری و کتابت، سیاست‌نامه، فرهنگ و تمدّن، کشکول، مَثَل.
- تاریخ ایران: شامل 201 عنوان در محورهای: تاریخ عمومی، تاریخ دولت‌ها، تاریخ محلی، تاریخ ادبیات، ایران باستان، غزنویان، سلجوقیان، خوارزم‌شاهیان، مغول، ایلخانان، آل جلایر، آل مظفر، تیموریان، منغیتیان، صفویه، افشاریه، زندیه، قاجاریه.
- تاریخ جهان: شامل 10 عنوان در محورهای: تاریخ اروپا، تاریخ خاورمیانه، تاریخ ختائیان، تاریخ عرب‌ها، تاریخ غزها، تاریخ قبطیان، تاریخ هند، تاریخ یهود.
- تراجم: شامل 307 عنوان در محورهای: فرهنگ‌نامه محلی، تراجم عمومی، تراجم صحابه، تراجم خاندان‌ها، تراجم مذاهب، تراجم شیعیان، تراجم زنان، تراجم محدثان، تراجم فقیهان، تراجم صوفیان، تراجم ادیبان، تراجم قاضیان، تراجم پزشکان، تراجم وزیران، تراجم شاعران.
- جغرافیا: شامل 327 عنوان در محورهای: جغرافیای تاریخی، جغرافیای عمومی، جغرافیای کشورها، جغرافیای شهرها، سفرنامه، مزارات، معجم جغرافیایی.
- سیره معصومان (ع): شامل 165 عنوان در محورهای: چهارده معصوم (ع)، اهل‌بیت (ع)، دوازده‌امام (ع)، حضرت محمد (ص)، امام علی (ع)، حضرت فاطمه (س)، امام حسین (ع).
- کتاب‌شناسی: شامل 19 عنوان در محور کتاب‌شناسی عمومی و کتاب‌های چاپی.
از دیگر امکانات برگه «مخزن» در قسمت کتابخانه، قابلیت محدودسازی منابع بر اساس: زبان (فارسی، عربی، عربی - فارسی، عربی - فرانسه، فارسی - ترکی، انگلیسی - فارسی)، پدیدآور اصلی و قرن (پیش از هجرت تا قرن پانزدهم هجری) است. همچنین، کاربر به وسیله گزینه «قفسه‌های من» می‌تواند متونی را که مورد علاقه او بوده و نشانه «ستاره» کنار آنها را تیک زده و یا در مسیر تحقیقات، آن منابع را مطالعه و مرور نموده، در این قسمت ملاحظه کند. محقّق در برگه «مخزن» می‌تواند کتاب‌های مورد نظر خویش را بر اساس ترتیب: عنوان، پدیدآور اصلی، سال نشر، ناشر، تعداد جلد، زبان و قرن مرتب‌سازی نماید.
یکی از ویژگی‌های بخش کتابخانه، امکان نمایش تصویری یا تفصیلی کتب است که هرکدام امکانات مفیدی را در معرض استفاده کاربر قرار می‌دهد.
دومین قسمت اصلی بخش کتابخانه، برگه «نمایش» است که در آن، محقّق به فهرست عناوین به همراه متن اصلی آنها دستیابی دارد. گفتنی است که تمام کتاب‌هایی که توسط کاربر مورد مراجعه و بررسی قرار می‌گیرد، در این صفحه به طور مستقلّ حفظ می‌شوند و کاربر می‌تواند مجدداً به آنها مراجعه کند.
ب. جست‌وجو
جست‌وجوی سریع و هوشمند، از نیازهای اساسی هر محقّقی است. این قابلیت، پژوهشگر را قادر می‌سازد تا ارتباط گسترده‌ای با برنامه برقرار کند و از سرعت پردازش اطّلاعات بهره‌مند شود. جست‌وجو که در همه نرم‌افزارهای نور وجود دارد، به کاربر امکان می‌دهد تا به صورت ساده یا تفصیلی در متون برنامه به تحقیق و تفحص بپردازد. از قابلیت‌های قسمت جست‌وجوی تفصیلی، این است که پژوهشگر می‌تواند همه کلمات مورد نظر خود، یکی از آنها، عین کلمه یا عبارت دلخواه خویش را مورد کاوش قرار دهد. همچنین، کاربر قادر است پاسخ‌هایی را که برنامه بعد از جست‌وجو در کتب ارائه داده، بر اساس میزان ارتباط و یا قرن (صعودی و نزولی) مرتب کند.
ویژگی بخش جست‌وجو، همانند بخش کتابخانه، حفظ هریک از جست‌وجوهای انجام‌شده توسط کاربر در برگه‌های مستقلّ جهت مراجعه‌های مکرر یا بازنگری جواب‌هاست.
ج. مشابه‌یابی
انجام عملیات مشابه‌یابی و شناسایی میزان مشابهت یک متن با حجم انبوه متون دیگر، به صورت دستی، امری بسیار سخت و گاه غیرممکن است. یکی از امکانات جدید کتابخانه‌هایی که در قالب استاندارد نور عرضه می‌شوند، مشابه‌یابی است که به‌نوعی جست‌وجوی معنایی در متون به شمار می‌رود. به کمک این بخش از برنامه می‌توان به امر مشابه‌یابی متن انتخاب‌شده اقدام کرد. معمولاً از دو طریق می‌توان از این ابزار پژوهشی ارزشمند بهره برد: 1. از طریق برگه نمایش در بخش «کتابخانه»؛ 2. واردکردن عبارت دلخواه در خط ورود مربوط به مشابه‌یابی.
از امکانات مفید این بخش، تعیین درصد مشابهت متن و نیز مشخّص‌کردن محدوده مشابه‌یابی در: متن اصلی، پاورقی و مقدّمه کتب برنامه است.
د. آیات در کتب
در این بخش از نرم‌افزار نورالسیره 3، ارتباط بین آیات قرآن کریم و متن کتب فراهم آمده است؛ به بیان دیگر، اگر بین آیات و متن کتاب‌های موجود در برنامه ارتباطی وجود داشته باشد، در این قسمت نمایش داده می‌شود. از ویژگی‌های این قسمت، دسترسی به فهرست کامل آیات قرآن است. بعد از انتخاب آیه مورد نظر، تمامی متون مرتبط با آیه انتخابی، به همراه آمار پاسخ‌ها و نشانی متونی که آیه مذکور در آنها به کار رفته، در معرض استفاده کاربر قرار می‌گیرد.
از امکانات بسیار خوب در بخش «آیات در کتب»، قابلیت محدودکردن پاسخ‌ها به: محل نزول (مکی یا مدنی)، مجموعه‌ها (تاریخ اجتماعی، سیره معصومان (ع)، تراجم، تاریخ اسلام، جغرافیا، تاریخ ایران، کتاب‌شناسی و تاریخ جهان)، کتاب‌ها و زبان (عربی، فارسی، عربی - فارسی، فارسی - ترکی، عربی - فرانسه، انگلیسی - فارسی) است.
قابلیت «پیش‌نمایش»، به محقّق امکان می‌دهد که پیش‌نمایشی از متن پاسخِ انتخابی خود را در صفحه مشابه‌یابی ملاحظه کند و چه بسا با همین متن، از انتقال به اصل متن در برگه «نمایش» بی‌نیاز شود. بدیهی است که کلیک پیاپی روی پاسخ مورد نظر، کاربر را به قسمت نمایش متن در کتابخانه منتقل خواهد کرد.
ﻫ. تاریخنامه
دانشنامه جامع منابع تاریخ، علاوه بر کتابخانه، با بازیابی و به‌روز کردن بخش تاریخنامه - که پیش از این در نرم‌افزار «نور السیره 2» وجود داشت - و با استخراج نمایه‌ها و مفاهیم تاریخی از هفت منبع اصلی تاریخ اسلام، یعنی: «تاریخ الطبری، الطبقات الکبری، أنساب الأشراف، مروج الذهب، تاریخ خلیفة‌بن‌خیاط، الأخبار الطوال و تاریخ الیعقوبی»، امکانات وسیعی به لحاظ پژوهشی در اختیار محقّقان تاریخ اسلام می‌گذارد. بخش «تاریخنامه»، به منزله دائرة المعارفی تاریخی است و با قابلیت‌های علمی و تحقیقاتی ارزنده‌ای که دارد، در شمار مهمّترین بخش‌های برنامه به شمار می‌رود.
به لحاظ محتوایی، بخش تاریخنامه در 10634 صفحه، مفاهیم و نمایه‌های استخراج‌شده در هفت کتابِ یادشده را در موضوعات ذیل به‌صورت دسته‌بندی‌شده به کاربر ارائه می‌کند و در واقع، قابلیت‌های پژوهشی بسیار بالایی را در تحلیل محتوایی منابع اصلی تاریخ اسلام در اختیار محقّقان می‌نهد:
- - نام‌ها در 354087 عنوان، شامل: نام، سند، نسبت، نسب، کارگزار، راوی، شاعر، کتاب، گروه‌ها، قبایل، تراجم، شهید، فقیهان، اشیا، مؤلّف؛
- - مفاهیم در 116854 عنوان، شامل: نظامی، اخلاق، دین، اقتصاد، اداری، فرهنگ، لباس، خانواده، فقه، سنن، تمدّن، قضا، شغل، غلوم غریبه، رجالی، سمبل؛
- - زمان‌ها در 39272 عنوان، شامل: وقایع سال، تولد/وفات، وقایع ایام؛
- - تشکل‌ها در 34937 عنوان، شامل: قبایل، گروه‌ها، فِرق و وفود؛
- - ادبیات در 22618 عنوان، شامل: شعر، مرثیه، مَثَل، رجز، ادب، واژگان پارسی، حکایت؛
- - جای‌ها در 43075 عنوان، شامل: مکان، موقعیت؛
- - رویدادها در 16349 عنوان، شامل: مغازی، فتوحات، قیام‌ها، جنگ‌ها، وقایع؛
- - نصوص در 29002 عنوان، شامل: حدیث، نامه، آثار، خطبه، پیمان، نامه معصوم، دعا، وصیت، پیشگویی، خطبه معصوم؛
- - آیات قرآنی در 4863 عنوان، شامل: آیه، آیه/نزول؛
- - و موضوعات دیگر در 19415 عنوان، شامل: آمار، قیافه، عذاب، نخستین‌ها، علوم طبیعی، حیوان، خواب.
گفتنی است که این بخش نیز نسبت به نرم‌افزار «نور السیره 2»، به لحاظ شکلی و نمایش اطّلاعات، بسیار کاربرپسندتر شده است.
و. تبارنامه
در این برنامه، نمایش درختی تبارنامه بزرگان و قبایل عرب بر مبنای کتاب «جمهرة أنساب العرب» سامان یافته است و به‌صورت به‌روزشده به نمایش درختی افراد مرتبط با هم بر اساس نام اشخاص می‌پردازد و هم‌زمان می‌توان به متنی که تبار از آن استخراج شده، دست یافت.
از جمله قابلیت‌های کاربردی بخش «تبارنامه»، امکان «گروه‌بندی بر اساس تبار» است. با فعّال‌کردن این گزینه، نمایش نام‌های فهرست، بر اساس درختواره پدر - فرزندی قابل مشاهده است.
ز. دیگر امکانات پژوهشی
معمولاً نرم‌افزارهای تولیدی نور در قالب کتابخانه استاندارد، از امکانات جدید و مشترکی برای سامان‌دادن به امر پژوهش در متن برخوردارند. در اینجا به ذکر چند مورد از این قابلیت‌های عمومی که در جای خود، بسیار مفید و راهگشا هستند، بسنده می‌کنیم. شایان توجّه است که این ابزارها در تمامی بخش‌های برنامه «جامع منابع تاریخ» به شکلی مستقلّ قابل دسترسی است.
1. قرآن کریم
با انتخاب ابزار «قرآن کریم»، متن کامل قرآن کریم با خط عثمان طه به همراه چند ترجمه مختلف و نیز قابلیت جست‌وجو در آیات ارائه می‌گردد.
2. پژوه‌نگار
پژوه‌نگار، یک ابزار کاربردی - پژوهشی جهت ایجاد حاشیه‌نویسی (یادداشت)، نمایه‌زنی، رنگی کردن و علامت‌گذاری متن به همراه ساماندهی و بایگانی کردن آنها در قالب یک پرونده پژوهشی است. این قابلیت، به کاربران امکان می‌دهد که در هر قسمت از متن کتاب، حاشیه یا نمایه دلخواه خود را ایجاد کنند و در فرصت مقتضی، به مدیریت آن بپردازند و در صورت لزوم، به حذف و ویرایش یا مرتب‌سازی آنها مبادرت ورزند.
«پرونده پژوهشی»، «فیش‌ها»، «حاشیه‌ها» و «نمایه‌ها»، قسمت‌های اصلی پنجره پژوه‌نگار به شمار می‌آیند.
3. لغت‌نامه
یکی دیگر از قابلیت‌های مشترک نرم‌افزارهای نور، ابزار لغت‌نامه جهت فهم معانی واژگان یا ریشه و مشتق کلمات است. در این بخش از برنامه، می‌توان معانی متفاوت لغات مورد نظر خود را به روش‌های مختلف مشاهده کرد. کاربر در هر قسمت از متن که باشد، با انتخاب واژه دلخواه، می‌تواند به پنجره «لغت‌نامه نور» منتقل شود و معنای واژه مورد نظر را ملاحظه کند.
لغت‌نامه نور، از چندین عنوان فرهنگ واژگان عربی و فارسی بهره می‌برد. محقّقان عزیز می‌توانند دامنه لغت‌نامه را به کتب دلخواه محدود کنند و معنای کلمه انتخابی خویش را در کتاب یا کتاب‌های خاصّ جست‌وجو نمایند.
4. کتاب‌شناسی
این بخش از برنامه، مشتمل بر اطّلاعات کاملِ کتاب‌ها و زندگی‌نامه نویسندگان آنهاست. کتاب‌شناسی، شامل فهرست کامل کتاب‌های موجود در برنامه است. با انتخاب عنوان کتابِ مورد نظر، می‌توان به برگه‌های توضیحی: شناسنامه کتاب، فهرست عناوین کتاب، معرّفی کتاب و معرّفی نویسنده دسترسی داشت.
