ره آورد نور

کلیدواژگان: کتابخانه دیجیتال، حوزه های علیمه، فضای مجازی، کاربردپذیری، دسترس پذیری، بازیابی.

مقدمه

کتابخانه های دیجیتال، از مهم ترین بخش های فضای مجازی به شمار می روند که برای بسیاری از کاربران این فضاء، به ویژه دانش آموزان، دانشجویان، پژوهشگران و اساتید حوزه و دانشگاه اهمیت بسیار دارد. حوزه های علمیه، با توجه به اهداف آموزشی و پژوهشی خود، از جمله استفاده کنندگان اصلی کتابخانه های دیجیتال به شمار می روند.

حوزه های علیمه، از بزرگ ترین تولیدکنندگان محتوا نیز شمرده می شوند که محتواهای تولیدی ایشان هم مخاطبان عمومی بسیاری دارد و هم طلاب، دانشجویان، اساتید و پژوهشگران علوم گوناگون، به ویژه علوم اسلامی، از استفاده کنندگان آن هستند. از سویی دیگر، فضای رقمی و اینترنت، به سبب نفوذ عالم گیر و در دسترس بودن، و همچنین، قابلیت ها و امکانات پژوهشی بسیاری که دارد، هم امر پژوهش را آسان، سریع و ارزان کرده است و طلاب و دانشجویان و پژوهشگران که مخاطبان محتواهای حوزوی اند، با راحتی بیشتر می توانند از آن بهره جویند و هم مخاطبان عمومی و تشنگان معارف ناب اسلام که می خواهند بدون واسطه و از طریق منابع معتبر و اصیل با اسلام آشنا شوند، یا به اعتقادات خود عمق بیشتری بخشند و از احکام و شرایع اسلام آگاه شوند، در طیف گسترده تر و سریع تر به محتواهای درخورشان دسترسی می یابند. آشنایی با اعتقادات و احکام اسلامی، اگر از طریق کتابی معتبر که از سوی ناشر رسمی منتشر شده باشد، در قیاس با مطالعه یک صفحه وب، اطمینان بخشی بیشتری برای کاربر دارد و کاربران به آن محتوا اعتماد بیشتری خواهند داشت.

با سامان دهی کتابخانه های رقمی، محتواهای تولید شده در مراکز گوناگون حوزوی به جای محدود شدن به مخاطبان محدود که کتب چاپی را مطالعه می کنند، در دسترس همه کاربران در اقصی نقاط جهان قرار خواهد گرفت. با این کار، یکی از اهداف مهمّ مقام معظم رهبری که تبلیغ پیام والای دین مبین اسلام به جوانان و تشنگان معارف اسلامی از طریق منابع دست اوّل و اصیل در دور افتاده ترین نقاط جهان است، محقق می شود. از دیگر سوی نیز، دست کسانی که با تحریف دین، چهره ای خشن، التقاطی و نادرست از آن به جهانیان عرضه می کنند، بسته می شود و اهداف آنان به سادگی محقق نخواهد شد. بسیاری از مغرضان و سودجویان که اسلام اصیل را مانع رسیدنشان به مقاصد و منافعشان می دانند، در پی ضربه زدن به اسلامند و تصویری ناقص و برش داده شده از آن معرفی می کنند. برخی دیگر نیز، به سبب درک ناقص از تعالیم اسلام، مفاهیمی نادرست را به نام اسلام به جویندگان عرضه می کنند. این امر سبب آلودگی بسیار اطلاعات مرتبط با اسلام در فضای وب شده است. از جمله راه های پالایش این آلودگی ها، عرضه منابعی معتبر برای معرفی اسلام اصیل است که ایجاد کتابخانه های دیجیتال مناسب و غنی، یکی از این راه هاست.

بایسته های کتابخانه دیجیتال کارا

مفهوم کتابخانه دیجیتال، برای افراد مختلف، متفاوت می باشد. افرادی که در طراحی و توسعه کتابخانه های دیجیتال نقش دارند و یا حتی کسانی که از آنها استفاده می کنند، ممکن است تعاریف مختلفی از کتابخانه های دیجیتال ارائه دهند. از نظر کتابداران، کتابخانه دیجیتال، شکل دیگری از یک کتابخانه فیزیکی است. از نظر متخصصان علوم رایانه ای، کتابخانه دیجیتال، یک سیستم اطلاعاتی توزیعی بر پایه متن و یا سیستم اطلاعاتی چندرسانه ای شبکه ای است. از نظر کاربران، کتابخانه های دیجیتالی، مشابه شبکه گسترده جهانی است که در عملکرد، سازمان دهی و کاربردپذیری، پیشرفت های قابل توجهی داشته است.

دسترسی و بازیابی محتوای دیجیتالی و سازمان دهی و خدمات کتابخانه دیجیتال، از جنبه های اصلی کتابخانه های دیجیتالی هستند. از دیگر نکات مهم درباره کتابخانه های دیجیتال، آن است که این دست از کتابخانه ها به اسناد و مدارک محدود نشده و مواردی را در بر می گیرند که نمی توان آنها را به شکل های چاپی نمایش داد و یا منتشر کرد.

از لوازم ایجاد کتابخانه های دیجیتالی، می توان به نمونه های ذیل اشاره کرد:

1. معماری فنی: از دید فنی، ساخت یک کتابخانه دیجیتالی، نیازمند طراحی پایگاهی است که دارای بانک های اطلاعاتی با قابلیت پشتیبانی از فرمت های گوناگون، موتور جست و جوی قوی و دیگر قابلیت هاست. همچنین، مجموعه ای از خدمات دهنده (سرور)های وب، شبکه های محلی و شبکه جهانی، از دیگر بایسته های فنی هستند.

2. دیجیتال سازی منابع: از مهم ترین بخش های کتابخانه های دیجیتال، منابع عرضه شده در آن است. برای عرضه منابع در این دست کتابخانه ها، باید آنها را دیجیتال سازی کرد. این کار، از پرهزینه ترین و وقت گیرترین بخش های ایجاد کتابخانه های دیجیتال به شمار می رود. راه های گوناگونی برای دیجیتال سازی وجود دارد که از آن جمله می توان به تایپ منابع چاپی، اسکن منابع چاپی، خرید منابع دیجیتال و برقراری تفاهم نامه با عرضه کنندگان منابع رقمی برای دریافت محتواهای ایشان، اشاره کرد.

3. ایجاد فراداده: برای دسترسی دقیق، سریع و آسان کاربران کتابخانه های دیجیتالی به محتوا، فراداده هایی به آنها تخصیص داده می شود. فراداده در واقع، داده ای درباره داده است که از طریق آن کاربر به ماهیت کلی یک بخش از منابع پی می برد. از جمله راه های ایجاد فراداده، عبارت اند از: نمایه سازی، فهرست نویسی و چکیده نویسی.

4. مالکیت معنوی: یکی از چالش های عمده در ایجاد کتابخانه های دیجیتال، حفظ مالیکت معنوی آثار عرضه شده در این کتابخانه هاست. کتابخانه های دیجیتال، به سبب ویژگی در دسترس بودن برای همه، نامحدود بودن به فضاء و زمان خاص، و نیز نشر بسیار سریع و همه گیر آن، همواره در معرض بازنشر شدن محتوا قرار دارند؛ به این معنا که کاربران می توانند منابع را بدون هیچ زحمت، از یک کتابخانه دیجیتال دریافت نموده، آن را به دیگران عرضه کنند. این امر، سبب نادیده گرفته شدن حقوق صاحبان آثار خواهد شد. از این رو، قوانینی برای چگونگی استفاده از منابع دیجیتالی وضع شده است تا هم حقوق صاحبان آثار حفظ شود و هم کابران بتوانند به منابع تمام متن دسترسی داشته باشند.

5. نگهداری اشیای دیجیتال: اگر چه مواد دیجیتالی، به مانند کتاب ها و منابع فیزیکی نیازمند فضایی برای محافظت نیستند، اما ابزارها و شرایطی خاص برای نگهداری آنها مورد نیاز است. از مهم ترین کارها در کتابخانه های دیجیتال، نگهداری از اشیای دیجیتال و در دسترس قرار دادن مدام آنهاست. مسأله واقعی، کهنگی فناورانه است و نگهداری اطلاعات دیجیتالی، یعنی استفاده همیشگی از راه حل های فنی جدید.

کتابخانه های دیجیتال وابسته به حوزه

کتابخانه های دیجیتالی که وابسته به حوزه علمیه یا مراکز حوزوی اند، بسیار اندک اند و همین تعداد اندک نیز محتوایی درخور نام حوزه و نیازمندی های طلاب و پژوهشگران حوزوی ندارند.

در ادامه، مهم ترین کتابخانه های دیجیتالی که به شکل رسمی منتسب به حوزه علمیه اند یا یکی از مراکز وابسته به حوزه آن را ایجاد کرده اند، مورد بررسی قرار گرفته است:

1. کتابخانه دیجیتال دفتر تبلیغات اسلامی http://dl.islamicdoc.com

این پایگاه، وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علیمه است که در آن اطلاعات مراکز گوناگون وابسته به آن دفتر، مانند: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، بوستان کتاب قم، ره توشه راهیان نور، مرکز احیای آثار اسلامی و مرکز اهل بیت (علیهم السلام) عرضه می شود.

اطلاعات عرضه شده در این پایگاه عبارت اند از: اطلاعات کتاب شناسی پایان نامه های حوزوی، دانشگاهی و لاتین؛ کتاب ها و مقالات فارسی، عربی و لاتین؛ نسخ خطی و سنگی؛ اسناد دیداری و شنیداری. بخشی از این اطلاعات، شامل چکیده و فراداده هایی درباره محتواست و تنها بخشی از آن، به شکل تمام متن است.

شیوه های دسترسی کاربران به محتوای پایگاه، از طریق جستجوی پایه و پیشرفته، مرور الفبایی عنوان و دسته بندی مواد از دید نوع و قالب آن، انجام می شود. امکان جست و جو در اجزای گوناگون منابع، مانند: عنوان، پاورقی، سوتیتر، آیه، شعر، متن و پی نوشت نیز وجود دارد.

خط مشی دسترسی به مواد پایگاه، به این گونه است که مشاهده، تورق و دانلود برای کلیه منابع رایگان بوده و به ثبت نام نیاز نیست؛ ولی اگر کاربران بخواهند از قسمت کتابخانه شخصی و اصطلاح نامه ها استفاده کنند، باید ثبت نام کنند. برای مطالعه پایان نامه ها نیز حتماً باید به محل نگهداری آنها که در کتاب شناسی آمده، مراجعه کنند؛ زیرا این مرکز، متن الکترونیکی پایان نامه ها را در اختیار ندارد. برای استفاده بهینه از کتابخانه دیجیتال، توصیه می گردد از مرورگرهای فایرفاکس موزیلا و گوگل کروم استفاده گردد. کتاب ها و مقالات در قالب اچ.تی.ام.ال و پی.دی.اف عرضه می شوند و در قالب های اچ.تی.ام.ال، فهرست کتاب ها به شکل لینک هستند.

یکی از مهم ترین ویژگی های پایگاه کتابخانه دیجیتال دفتر تبلیغات اسلامی، عرضه محتواها در دسته بندی های گوناگون، شامل: مراکز عرضه کننده محتوا، نوع مواد دیجیتال و تمام متن بودن است. همچنین، وجود امکاناتی چون: ایجاد قفسه شخصی و امکان محدود کردن جست و جو به آن نیز از دیگر ویژگی های این کتابخانه است. گفتنی است برای ایجاد قفسه شخصی، کاربر باید نخست عضو پایگاه شود.

در این پایگاه، نمایه سازی و نیز دسته بندی موضوعی محتواها انجام نشده و کاربران تنها از طریق جست و جو و مرور الفبایی می توانند به محتوای مطلوب دست یابند. منابع دارای متن کامل نیز در قیاس با کل محتوای پایگاه، حجم بالایی ندارد. منابع تمام متن دارای تصویر، از کتاب چاپی نیستند. از این رو، کاربران کمتر می توانند به صحت و اتقان متن و محتوای کتاب ها اعتماد کنند. پشتیبانی نکردن رابط کاربری پایگاه از زبان های دیگر، با توجه به وجود متونی به زبان عربی و انگلیسی نیز از دیگر کاستی های پایگاه به شمار می رود.

2. کتابخانه دیجیتال حوزه علمیه خراسان http://lib.hozehkh.com/faces/home.jspx

این کتابخانه، عرضه کننده محتواهای موجود در مراکز حوزوی استان خراسان رضوی است. در این پایگاه، مواد دیجیتالی از گونه های مختلف متنی شامل: پایان نامه، کتاب، مقاله، نسخ خطی و سنگی و اسناد جغرافیایی عرضه می شود.

کتاب ها، مقالات و نسخ خطی در قالب پی.دی.اف عرضه می شوند و دستیابی به محتوای کتابخانه از طریق جست و جو و مرور الفبایی و نیز از طریق مرور دسته بندی های محتوا و مواد پایگاه انجام می شود.

موارد ذیل از مهم ترین ویژگی های این پایگاه است:

• - دسته بندی محتوای پایگاه بر پایه مراکز وابسته به حوزه علمیه خراسان؛
• - دسته بندی محتوای پایگاه بر پایه نوع مواد دیجیتالی؛
• - دسته بندی منابع پایگاه بر پایه زبان محتوا؛
• - امکان انجام جستجوی پایه و پیشرفته؛
• - امکان ایجاد قفسه شخصی؛
• - صفحات رابط کاربری ساده؛
• - امکان دسترسی سریع به منابع دارای متن کامل.

اما کاستی های پایگاه به شرح ذیل است:

• - نداشتن تصویر منابع؛
• - کم بودن منابع تمام متن؛
• - نداشتن رابط کاربری به زبان های دیگر.

3. کتابخانه مدرسه اسلامی فقاهت http://lib.eshia.ir

این کتابخانه، وابسته به مدرسه فقاهت است و در موضوعات گوناگون هم‍چون: فقه و اصول، علوم حدیث، قرآن، عقاید، سیره و فرق اسلامی به عرضه منابع می پردازد. افزون بر دسته بندی موضوعی، دسته بندی های دیگری مانند: کتابخانه تصویری، کتابخانه اهل سنّت و کتابخانه تصویری اهل سنّت نیز در اختیار کاربر است.

در این کتابخانه دیجیتال، امکان مطالعه برخط کتاب و نیز امکان دریافت منابع در قالب پی.دی.اف وجود دارد. همچنین، امکان مطالعه تصویر برخی از کتاب ها نیز وجود دارد.

محتوای پایگاه شامل: کتاب، مقالات نشریات و رسائل علمیه است. برای دستیابی به محتوای پایگاه، کاربران می توانند از طریق جست و جوی پایه و پیشرفته، موضوع، عنوان و پدیدآور مورد نظر را بیابند. همچنین، از طریق مرور دسته بندی های موجود در پایگاه نیز می توان به محتوای دلخواه دست یافت.

4. پایگاه کتابخانه دیجیتال منابع اسلامی http://www.fa.islamic-sources.com

پایگاه اینترنتی منابع اسلامی، پایگاهی است فراگیر که به جمع آوری، ساماندهی و ارائه منابع اسلامی می پردازد. در این پایگاه، کتاب و مقاله نشریات در موضوعاتی چون: قرآن کریم، علوم قرآن، علوم حدیث، علوم عقلی، علوم طبیعی، علوم اجتماعی، علوم استنباطی، ادبیات اسلامی، فرهنگ و هنر، تاریخ و سایر موضوعات در اختیار کاربر قرار داده می شود.

کاربر با انتخاب هر منبع، اطلاعاتی درباره آن و نیز اطلاعات کتاب شناسی کتاب را ملاحظه می کند و می تواند متن کامل محتوای دلخواه را نیز در قالب پی.دی.اف دریافت نماید. دسته بندی محتوای پایگاه بر پایه نوع منابع، دسته بندی موضوعی و عرضه درختی ریزموضوعات و موضوعات فرعی، از ویژگی های این پایگاه به شمار می رود.

5. کتابخانه تخصصی حج http://lib.hajj.ir/View/fa/Default

کتابخانه دیجیتالی تخصصی حج، وابسته به حوزه نمایندگی ولیّ فقیه در امور حج و زیارت است. این کتابخانه، در موضوعات: حج در قرآن و حدیث، فلسفه و اسرار حج و زیارت، اخلاق و آداب حج و زیارت، فقه و مناسک حج، تاریخ و جغرافیای اماکن زیارتی، سفرنامه و خاطره نگاری، مطالعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، راهنمای کارگزاران، گزارش حج گزاری ایرانیان، ادبیات و هنر، وهابیت شناسی و پاسخ به شبهات، شیعه شناسی امام شناسی، شخصیت شناسی، درس نامه ها متون آموزشی، مرجع، مجموعه مقالات، ادعیه، زیارت نامه ها و راهنماها، نشریات، منابع فقهی حدیثی، به عرضه کتاب می پردازد.

در این پایگاه، افزون بر کتاب، مواد دیجیتالی دیگر، مانند صوت، فیلم و عکس نیز در اختیار کاربران قرار داد. متن کتاب ها در قالب: «پی.دی.اف»، «اچ.تی.ام.ال»، و «یی پاپ» قابل دریافت است.

از راه های دستیابی به محتوای پایگاه، جست و جوی ساده و پیشرفته و نیز دستیابی از طریق دسته بندی های موضوعی و فهرست الفبایی عناوین کتاب هاست. عرضه تصاویر منابع، دسته بندی موضوعی، جستجوی پیشرفته و دسته بندی منابع بر پایه نوع سند، از ویژگی های این پایگاه است.

نتیجه

با توجه به اینکه حوزه های علمیه از بزرگ ترین تولیدکنندگان محتوا در حوزه علوم اسلامی و انسانی به شمار می روند و در زمینه نشر کتاب چاپی نیز از پیشگامان اند، اما کتابخانه های دیجیتالی که در خور جایگاهشان در علم باشد، ایجاد و راه اندازی نکرده اند. کتابخانه هایی که پیش تر بررسی شدند، از دید محتوا، قابلیت های پژوهشی و ابزراهای دسترسی، و هم از نظر طراحی و برنامه نویسی پایگاه، قوت و استحکامی نداشتند. در پایگاه های بررسی شده مسائلی مانند: استانداردهای دسترس پذیری، کاربردپذیری، تجربه کاربری و بازیابی دقیق جامع، به خوبی و در حدّ کمال رعایت نشده بودند.

به نظر می رسد، با توجه به نیاز فضای مجازی به محتواهای معتبر و اصیل اسلامی و نیز رواج پژوهش های مبتنی بر مواد دیجیتالی، توسعه محتوایی و نیز فنی پایگاه های کتابخانه ها دیجیتال، از ضروریات کارهای حوزه های علمیه کشور باشد. برای ایجاد کتابخانه دیجیتال مطلوب، عرضه منابعی معتبر و نسخه های تصویری از متون چاپ شده، بر اتقان آن خواهد افزود و توجه به استانداردهای دسترس پذیری، کاربردپذیری و بازیابی، دسترسی جامع به محتوا و یافتن دقیق اطلاعات موجود در کتابخانه دیجیتال را در پی خواهد داشت. همچنین، طراحی رابط کاربری ساده و در عین حال، ارائه قابلیت ها و امکانات درخور محققان، بر بهره وری کتابخانه های دیجیتال می افزاید.

منابع: