ره آورد نور

کلیدواژگان: پایگاه جامع قرآن، اعلام قرآن، مبهمات قرآن، اعلام اسباب نزول قرآن.

مقدمه

«پایگاه جامع قرآن»، از چهار بخش اصلی تشکیل شده که یکی از آنها، به موضوع «اعلام قرآن» اختصاص یافته است. با توجّه به نقش مهمّ بستر وب در نشر و توسعه علوم و از جمله علوم قرآن، پرداختن به این شاخه نیز بایسته می‌نمود. با بررسی اجمالی در محیط اینترنت، مشخّص شد برای اعلام قرآن اقدامی شایسته انجام نگرفته است و پایگاه‌های مرتبط، تنها به ارائه برخی از منابع مکتوب در این باره بسنده کرده‌اند.

این در حالی است که ظرفیت پایگاه اینترنتی، بسی وسیع‌تر از این است. ضرورت کاری گسترده و جامع درباره اعلام قرآن، از همین جا احساس می‌شد و بالأخره با همّت گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری نور، این مهمّ در «پایگاه جامع قرآن» جامه عمل به خود پوشید. اکنون دستیابی به اعلام قرآن برای پژوهشگران سریع‌تر، دقیق‌تر و البته جامع‌تر فراهم است و در نتیجه، کاربران از مراجعه به منابع ناقص و پراکنده بی‌نیاز شده‌اند.

اعلام قرآن و مبهمات قرآن

دو دانش «اعلام قرآن» و «مبهمات قرآن»، از دیرباز جایگاه ویژه‌ای در میان علوم قرآن داشته‌اند. عَلَم، به گفته تهانوی: «‌از اقسام اسم مَعرفه و عبارت از اسمى است که براى شىء معینى وضع شده باشد و با همان وضع واحد، شامل چیزى غیر از آن نشود» (تهانوى، 1996، ج۲: ۱۲۱۵). اعلام قرآن، دانشی است که به استخراج، مستندسازی، دسته‌بندی، و شرح اسماء علَم در سراسر قرآن می‌پردازد. سیوطی نوع شصت‌ونهم از کتاب «الإتقان» خود را به این دانش اختصاص داده است (سیوطی، 1421، ج2: 312).

مبهمات قرآن نیز به گفته جرمی: «عبارت است از اسمائی که به گونه غیرصریح و مبهم در قرآن ذکر شده باشند. این اسماء می‌تواند از اسماء اشخاص، اماکن، ازمان، اعداد، [اشیاء و غیره] باشد» (جرمی، 1422: ۲۳۸). ابهام مذکور، با استعمال اسم اشاره، اسم موصول، اسم جمع و غیره ایجاد می‌شود. منبع اصلى تفسیر مبهماتِ قرآن، احادیث نقل شده از پیامبر(صلى الله علیه وآله) و امامان اهل‌بیت(علیهم السلام) و روایات منقول از صحابه و تابعین است (مرکز فرهنگ و معارف قرآن، 1385، ج1: ۵۴). بنابراین، دانش مبهمات قرآن، به احصاء و تفسیر و تعیین مقصود از مبهمات در آیات قرآن کریم می‌پردازد. سیوطی نوع هفتادم از کتاب «الإتقان» خود را به این دانش اختصاص داده است (سیوطی، 1421، ج2: 312).

دانشمندان علوم قرآن آثار گوناگونی دراین باره از خود برجای گذاشته‌اند. سیوطی، زرکشی و به‌تفصیل بیشتر نویسندگان دائرة المعارف اعلام قرآن، در خصوص مسائل مرتبط با این دو دانش، مطالبی را نگاشته‌اند (مرکز فرهنگ و معارف قرآن، 1385، ج1: ۵۴).

منظور از اعلام قرآن در «پایگاه جامع قرآن»، همه اسمائی است که به صورت صریح (آشکار) و یا غیرصریح (اشاره) در قرآن آمده است. از دو گروه مذکور، با اصطلاح «اعلام مصرَّح» و «اعلام غیرمصرَّح» قرآن یاد می‌شود. به این مجموعه، اعلام موجود در اسباب نزول قرآن نیز اضافه می‌شود و به طور خلاصه، هر سه دسته را با نام دانش «اعلام قرآن» می‌شناسند.

شیوه گزینش اعلام قرآن

برای گردآوری اعلام قرآن، نخست یکایک کلمات قرآنی مورد بررسی قرار گرفته و با توجّه به منابع موجود، هر کدام که عَلَم بوده یا با همان نام، یک عنوان قرار گرفته و یا ذیل عنوانی دیگر آمده است؛ مثلاً «قرآن» در آیه «إنّ هذا القرآنَ یَهدِی لِلّتی هِیَ أقوم» (اسراء: 9) به عنوان یک عَلَم، ثبت شده است؛ امّا «نور» در آیه «وَ اتّبَعُوا النّورَ الّذی أنزلَ مَعَه» (اعراف: 157) که از اوصاف قرآن است، به عنوان عَلَم قلمداد نشده و تنها آیه مذکور، ذیل عنوان «قرآن» مرتبط شده است.

در مواردى که عَلَمى، بیش از یک نام داشته (اعم از اسم، کنیه و لقب)، همه نام‏‌ها در یک عَلَم و با یک اسم، ارائه شده است؛ مانند: احمد، محمد، الرسول، المزمل، المدثر، السراج، الداعی، النور، الاُمّی و عبدالله، با عنوان الرسول الاعظم(ص) ارائه شده است.

نام برخى از اعلام غیرمصرّح، به دلیل اینکه چندان معروف نیستند، به ضمیمه عنوان قرآنى وى در پرانتز ذکر شده است؛ مانند: والهة (إمرئة لوط)، والهه (همسر لوط(علیه السلام)).

منابع اعلام قرآن

قرآن کریم، منبع اصلی استخراج اعلام در این برنامه است؛ امّا در این تحقیق، از منابع دیگری نیز استفاده شده است که عبارت‌اند از:

1. أسباب النزول، واحدی، ترجمه علیرضا ذکاوتى؛
2. الأعلام الأعجمیة فی القرآن، صلاح عبدالفتاح الخالدی؛
3. أعلام قرآن، محمد خزائلى؛
4. أعلام‏ القرآن، عبدالحسین شبسترى؛
5. البحر المحیط فى التفسیر، ابوحیان اندلسی؛
6. البحر المدید فی تفسیر القرآن المجید، ابن عجیبه؛
7. البرهان فی تفسیر القرآن، بحرانی؛
8. تفسیر مبهمات القران، محمد بن علی بلنسی؛
9. تفسیر القرآن العظیم، ابن ‏ابی‌حاتم؛
10. تفسیر القرآن ‏العظیم، ابن ‏کثیر؛
11. نورالثقلین، عروسی حویزی؛
12. جامع البیان فی تفسیر القرآن، محمد بن جریر الطبری؛
13. الجامع لأحکام القرآن، قرطبى؛
14. الدرّ المنثور فى التفسیر بالمأثور، سیوطی؛
15. رجال و نساء انزل اللّه فیهم قرآناً، عبدالرحمن عمیره؛
16. روح‏ المعانى فى تفسیر القرآن العظیم، آلوسی؛
17. روض الجنان و روح الجنان، ابوالفتوح رازی؛
18. الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، محمود زمخشری؛
19. کشف الأسرار و عدة الأبرار، میبدی؛
20. الکشف و البیان عن تفسیر القرآن، ثعلبی نیشابوری؛
21. مجمع البیان فی تفسیر القرآن، فضل بن حسن طبرسی؛
22. معجم الأعلام و الموضوعات فی القران الکریم، دکتر عبدالصبور مرزوق؛
23. مفاتیح الغیب، فخر رازی؛
24. المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی؛
25. تفسیر نمونه، مکارم شیرازی و دیگران.

ویژگی‌های اعلام قرآن در پایگاه جامع قرآن

اعلام قرآن، گر چه بخشی از پایگاه جامع قرآن است، امّا خود به مثابه یک برنامه مستقل در خور توجّه و بررسی است. در این برنامه، بیش از 1700 عَلَم ذکر شده که شامل دو نوع عَلَم صریح و غیرصریح بوده و به 25 گروه دسته بندی شده است. قابلیّت نمایش اَعلام به دو صورت الفبائی و گروهی هم‌زمان فراهم شده است.

همچنین، در این بخش، امکان جست‌وجو در هر کدام از گروه‌ها را برای کاربر فراهم می کند؛ برای نمونه، اگر پژوهشگری بخواهد از وجود انواع رنگ‌ها در قرآن اطّلاع یابد یا تحقیقی در این زمینه انجام دهد، از طریق جست‌وجو در گروه رنگ‌ها می تواند به همه موارد آن در قرآن دست یابد.

علاوه بر آن، در این برنامه قابلیت مرتبطات لحاظ شده است؛ یعنی با انتخاب یک علَم، اعلام مرتبط با آن نمایش داده می‌شود؛ برای مثال، با انتخاب ابراهیم(علیه السلام)، آل ابراهیم، اسماعیل، اسحاق، ساره، هاجر و... نیز ارائه می‌شود. نیز هر علَم، به یک مقاله تحقیقی که معرِّف آن است، ارتباط دارد. حجم مقالات، به تناسب موضوع، از چند سطر تا چند صفحه متغیّر است. آیات مرتبط با هر مدخل، دیگر گزینه ارتباطی در اعلام قرآن است.

چنان‌که مشاهده می‌شود، اگرچه در این برنامه مستندسازی اعلام به منابع خود به طور کامل صورت نگرفته، لیکن تا حدودی این موضوع لحاظ شده است؛ چراکه از یک سو، در کنار اعلام، آیات و تفاسیر گوناگون آنها قابل مشاهده است و از طرف دیگر، متن مقالات اعلام و منابع معرّفی‌شده ذیل آنها، یاری‌گر خوبی در این امر برای کاربران است.

دامنه اعلام قرآن

دامنه پژوهش اعلام قرآن، سه گونه است:

الف. دامنه محتوایی:

از نظر محتوای تحقیق، سراسر قرآن با توجّه به منابع تفسیری مدّ نظر قرار گرفته است؛ با این توضیح که همه آیات و تک‌تک کلمات قرآن، همراه با منابع در اختیار ما بود. آن‌گاه هر کجا که در منابع، شأن نزول و یا اشاره ای درباره آن وجود داشت، آن آیه مورد استفاده قرار می گرفت. بنابراین، اگر در آیه ای لفظ مبهمی وجود داشت، امّا در منابع چیزی در مورد آن ذکر نشده بود، آن آیه مورد استفاده قرار نگرفته است.

ب. دامنه زبانی:

با توجّه به ارائه برنامه به دو زبان عربی و فارسی، از هر دو منابع فارسی و عربی بهره برده شده است.

ج. دامنه مذهبی:

به اقتضاء جامعیت برنامه، از آثار تفسیری شیعه و تفاسیر اهل‌سنت استفاده شده است.

دسته‌بندی موضوعی اعلام قرآن

از ویژگی‌های مهمّ این برنامه، به دسته‌بندی اعلام قرآن به 25 گروه می‌توان اشاره کرد. این گروه‌ها عبارت‌ند از:

1. اسماء الهی: این گروه، به اسم جلاله الله و الرحمن اختصاص یافته است.

2. اثاث: در این قسمت، نام اثاثیه منزل و وسایل مورد نیاز زندگی و دیگر اشیائی که در قرآن آمده، ذکر شده است؛ مانند: کأس، قلم و فُلک.

3. اشخاص: گروه اشخاص عبارت‌اند از نام تمامی اشخاص، اعم از زن و مرد و مسلمان و کافر که به صورت صریح و یا غیرصریح در قرآن از آنها یاد شده است؛ مانند: مریم، هابیل و قارون.

4. اعداد و اندازه: نام اعداد، اندازه ها و بهاء و قیمت، در این گروه ذکر شده است؛ مانند: سبعون، نقیر و دینار.

5. اعضاء و جوارح: افراد این گروه عبارت‌اند از: نام تمامی اعضاء و جوارح انسان، اعم از عضوهای ابتدائی و عضوهای کنونی بدن که در قرآن ذکر شده است؛ مانند: بصر، امعا و مضغه.

6. آسمان و کیهان: در این گروه، نام ستارگان، سیارات و کرات آسمانی و هر چیزی که به نوعی مرتبط با آسمان است، آمده است؛ اعم از اینکه به آن تصریح شده باشد و یا به صورت اشاره باشد؛ مانند: شِعری، مریخ، سحاب و مطر.

7. بتان: اسامی بت‌هایی که در قرآن ذکر شده، چه بت‌هایی که اعراب جاهلی می پرستیدند و چه بتانی که اقوام پیشین مانند قوم نوح می پرستیدند، در این قسمت قابل دستیابی است؛ مانند: سواع، بعل و عزّی.

8. بیماری و تندرستی: در این گروه، همان‌طورکه از نامش پیداست، اسامی مرتبط با بیماری‌ها و تندرستی‌ها آمده است؛ مثل: ابرص و سمیع.

9. پیامبران: به دلیل شرافت و اهمّیّت انبیاء الهی، نام آنان به صورت جداگانه از سایر اشخاص در یک بخش ذکر شده است. در این گروه، چه پیامبرانی که به نام آنها تصریح شده و چه پیامبرانی که فقط اشاره‌ای به نام آنها شده، جمع گردیده‌اند؛ مانند: نوح(ع)، ابراهیم(ع) و اشموئیل(ع).

10. جای‌ها (مکان): در این قسمت، اسامی مکان‌های دنیوی و اخروی، سماوی و زمینی، اسامی سرزمین‌های اقوام پیشین و پدیده های زمینی آورده شده است؛ مانند: مکّه، اعراف، بیت المعمور، احقاف و بحر.

11. جنگ‌ها: نام جنگ‌ها، صلح و فتح‌هایی که در زمان رسول خدا(ص) اتّفاق افتاده، در این گروه قابل مشاهده است؛ مانند: غزوه حنین، صلح حدیبیه و فتح مکّه.

12. چارپایان: در این گروه، اسامی حیوانات اهلی، حیوانات وحشی، پرندگان و حشرات گرد آورده شده‌اند؛ مانند: بقره، ذئب، غراب و عنکبوت.

13. حوادث مهم: در این بخش، حوادث مهمّی که در گذشته اتّفاق افتاده و یا در آینده اتّفاق خواهد افتاد، بیان شده است؛ مانند: صاعقة عاد و نفخة الأولی.

14. خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها: همه خوردنی‌ها و آشامیدنی‌های دنیوی و اخروی، اعم از بهشتی و جهنمی، در این گروه جمع آمده است؛ مانند: رطب، لبن، لحم طیر و زقوم.

15. دین: در این گروه، ادیان آسمانی و آیین‌های شرک و بت‌پرستی ذکر شده‌اند؛ مانند: اسلام و یهودیت.

16. رنگ‌ها: این قسمت نیز دربردارنده تمامی رنگ‌هایی است که در قرآن از آنها یاد شده است؛ مانند: الأخضر، الأزرق و مدهامّتان.

17. زمان: گروه زمان، شامل زمان‌های روز، هفته، ماه، سال، زمان‌های گذشته و آینده می‌باشد؛ مانند: صبح، جمعه، رمضان، عام، یوم الظلّة و یوم القیامة.

18. عناصر و معادن: در این بخش، همه فلزاتی که در قرآن از آنها یاد شده و زیورآلاتی که از معدن استخراج می‌شوند، جمع شده است؛ مانند: قِطر، ذهَب و یاقوت.

19. فرشته و دیو: اسماء فرشتگان، جنّیان و حور و خادمان بهشتی، در این گروه قرار گرفته‌اند.

20. قبیله و گروه؛ در اینجا، اسماء اقوام و قبایل پیشین، اقوام عرب و گروه‌ها آمده است؛ مانند: عاد، قریش و إخوَة یوسف.

21. کتاب‌ها: نام کتاب‌های آسمانی و اجزاء آنها و صحیفه ها در این گروه ذکر شده است؛ مانند: قرآن، سوره نور، قرطاس و صحف ابراهیم.

22. گیاهان: نام گیاهان و درختان، اعم از اینکه دنیوی باشند یا اخروی و همچنین نام اجزاء آنها، در این گروه آمده است؛ مانند: عدس، نخل، سدر، شجرة الزقوم و لینة.

23. لباس: اسامی پارچه‌ها و پوشیدنی‌ها، در این گروه آمده اند؛ مانند: حریر، جلابیب و نعلین.

24. معجزات: در این قسمت، تعداد کمی از معجزات ذکر شده است؛ زیرا به جهت مناسبت با گروه‌های دیگر، در واقع، جاهای دیگر ذکر شده‌اند؛ مثلاً قرآن که به عنوان معجزه پیامبر خاتم(ص) است، در گروه کتاب‌ها آمده است.

25. عناصر اربعه: اسامی آب، آتش، خاک و باد، در این بخش قابل دسترسی است؛ مانند: الماء، شُواظ، التراب و الریح.

بررسی نمونه‌ها

در پایان، برای آشنایی بیشتر با برنامه به یک مثال اشاره می‌شود: با وارد کردن واژه «جبریل» در کادر جستجو، مدخل «جبریل(علیه السلام)» پیشنهاد می‌شود. کاربر با انتخاب آن، به صفحه اختصاصی عَلَم مذکور منتقل می‌شود.

نخست مدخل «جبریل» در گروه فرشتگان معرّفی می‌شود. سپس، در سه قسمت جداگانه اطّلاعات لازم در اختیار قرار می‌گیرد. در قسمت «درباره»، مقاله پژوهشی مرتبط با نشانی منابع تحقیق ارائه می‌گردد.

در قسمت «آیات»، همه آیات مرتبط با این مدخل (جبریل)، به ترتیب سوره‌های قرآن و ذکر آمار مجموعی (192 آیه از 47 سوره) و تفکیکی (بقره: 6 آیه. آل‌عمران: 5 آیه و...) قابل مشاهده است. با انتخاب هر آیه، دسترسی به ترجمه و تفسیر آن نیز فراهم می‌شود و بدین ترتیب، می‌توان گفت که امکان تحقیق عمیق مطلب در انبوهی از منابع تفسیری، به صورت یکجا برای کاربران آماده شده است.

و در قسمت «اعلام مرتبط»، مدخل‌های «الملائکة» (فرشتگان: 407 آیه)، «بلقیس» (اشخاص: 63 آیه) و... با ذکر تعداد آیات و نام گروه مشاهده می‌شود و با انتخاب هر یک، می‌توان اطّلاعات آن را دریافت کرد.

مقایسه اعلام قرآن و فرهنگ موضوعی

بخش دیگر پایگاه جامع قرآن، فرهنگ موضوعی قرآن است. در نگاه نخست، تشابه این دو بخش ممکن است وجه تمایز آنها را در سایه قرار دهد؛ امّا با توجّه به محتوای ارائه‌شده در هر دو بخش، می‌توان به تفاوت‌های زیر اشاره کرد:

1. رابطه میان فرهنگ موضوعی و اعلام، عموم و خصوص من‌وجه است؛ یعنی عناوین بسیاری در هر دو بخش ذکر شده است؛ مانند: آدم(علیه السلام)؛ ولی برخی عنوان‌ها، تنها در اعلام ذکر شده است و در فرهنگ موضوعی نیامده است؛ مانند: هبل. بعضی عناوین نیز در فرهنگ موضوعی آمده و در اعلام مذکور نیست؛ مانند حُکم.
2. در اعلام قرآن، هر مدخل دارای مقاله مستقلی می‌باشد که اطّلاعات لازم را درباره آن ارائه می‌کند؛ ولی در فرهنگ موضوعی، مدخل‌ها فاقد مقاله‌اند.
3. مدخل‌ها در فرهنگ موضوعی، به فراخور تعداد آیات، دارای ریزموضوعات است؛ ولی در اعلام این ویژگی نیست و تنها مدخل با آیات مرتبط شده است؛ مثلاً مدخل «ابراهیم(علیه السلام)» در فرهنگ موضوعی مشتمل بر حدود دویست ریزموضوع است؛ درحالی‌که همین مدخل در اعلام، بدون این ویژگی است.
4. ویژگی دیگر در اعلام قرآن، اعلام مرتبط یا سیستم ارتباطات بین مداخل است. این ویژگی مهم، در فرهنگ موضوعی دیده نمی‌شود.

خاتمه

سخن پایانی اینکه اگرچه اعلام قرآن در پایگاه جامع قرآن دارای مزایای قابل توجّهی است، امّا قابلیت ارتقاء و تکمیل هر چه بیشتر را داراست. در این راستا پیشنهاد می‌شود:

1. اعلام در سه گروه اعلام مصرَّح، اعلام مبهم و اعلام اسباب نزول دسته‌بندی شده و در پایگاه منعکس شود.
2. برای پیشگیری از سردرگمی کاربر در امر پژوهش، مداخل مشترک در بخش اعلام و فرهنگ موضوعی به یکدیگر مرتبط شوند. با این اقدام، کاربر با مراجعه به یک عنوان در هر کدام از این دو بخش، به همان عنوان در بخش دیگر هدایت شده، مقصود خود را به طور کامل در پایگاه می‌یابد.
3. به ازاء هر علَم، پیوند مناسب به مقالات «پایگاه نور مگز» و منابع «پایگاه نور لایب» ایجاد شود تا دسترسی به اطّلاعات تکمیلی، تسهیل و تسریع شود.

امید که پایگاه جامع قرآن، همواره راه رشد و تکامل خود را بپیماید و سرآمد پایگاه‌های قرآنی در عالم اسلام باشد.

پی نوشت:

*پژوهشگر گروه قرآن مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور)

منابع:

1. قرآن کریم.
2. تهانوى، محمدعلى بن على‏. 1996. کشاف اصطلاحات الفنون. بیروت: مکتبة لبنان ناشرون. اول.
3. جرمی، ابراهیم. 1422. معجم علوم القرآن. دمشق: دار القلم.
4. زرکشی، محمد بن بهادر. 1410. البرهان فی علوم القرآن. بیروت: دار المعرفة.
5. سیوطی، عبدالرحمن بن ابی‌‌بکر. 1421. الإتقان فی علوم القرآن. بیروت: دار الکتاب العربی.
6. مرکز فرهنگ و معارف قرآن. 1385. اعلام قرآن از دائرة المعارف قرآن کریم. قم: بوستان کتاب قم.